Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
199
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
Milel ve Nihal, 13 (2), 2016
doi: 10.17131/milel.284855
Haşim Rezi, Zerdüşt: Hayat, Zaman, Mekân, çev: Erkan Çardakçı,
(İstanbul: Avesta Yayınları, 2014), 88 s.
Tanıtımını yapacağımız eser, modern dönem Zerdüştîlerinden olan
ve Zerdüştîlerin Kutsal kitabı Avesta'yı günümüz Farsçasına çeviren
Haşim Rezi'nin "ZERTOŞT Zindegi Zeman Mekân" adlı eserinin
Türkçeye yapılan çevirisidir. Haşim Rezi, Mecusîlik/Zerdüştîlik
inancının düalizmden uzak, tek tanrı inancına sahip bir din oldu-
ğunu; böylece Ahura Mazda'nın tekliğini ve Angra Mainyu'nun
Ahura'nın karşıtı bir tanrı olmadığını, bunun Zerdüşt sonrası dönü-
şen bir teoloji olduğunu savunan bir Mecusidir.1 Rezi'nin Zerdüştî
olması, eserde değinilen konuları bir Zerdüşti'nin gözünden okuma
imkânı sağlamaktadır.
Avesta'yı mutluluğun kaynağı olarak gören yazar, bu eseri
Zerdüşt'ün öğretilerinin anlaşılmasına katkı sağlamak ve bu amaç
doğrultusunda insanlara bir yöntem sunmak üzere kaleme aldığını
belirtmektedir. Eser sekiz başlıktan oluşmaktadır.
Rezi, eserin ilk üç başlığında Zerdüşt'ün hayatı, yaşadığı dö-
nem, soyu ve arkadaşları hakkında bilgiler sunarken önemli gördü-
ğümüz hususları şöyle sıralamaya çalıştık:
Tarihi süreç içerisinde o kadar yıkıcı olaylar yaşanmıştır ki kendisiyle
birlikte tarihe ışık tutacak çok sayıda yapıyı ve eseri de yok
edip götürdüğünü vurgulamaktadır. Bu bağlamda dünya tarihine
yön vermiş büyük insanların ve peygamberlerin hayatını yazmanın
zor olacağına vurgu yapan Rezi, Zerdüşt'ün hayatını da yazmanın
da güç bir iş olduğunu ifade eder. O, Zerdüşt dönemindeki bilgi ve
belgelerin tahrip edilmiş bir şekilde günümüze ulaşmasından dolayı
bazı araştırmacıların Zerdüşt'ü tarihte yaşamamış, efsanevi bir
karakter olarak gördüklerini; ancak "Gatha"nın varlığının bu düşünceyi
yalanladığını ifade etmektedir. Rezi, Sasani dönemi Avesta ilahiyatından
olan Dinkard kitabında ve Yunan tarihçilerinin kitaplarında
Zerdüşt'ten söz edilse de bu konuda en doğru bilgiyi

1 Mehmet Alıcı, Kadim İran'da Din, Ayışığı yayınları, İstanbul: 2012, s. 292.
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
200
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
Gathalardan öğrenileceğine vurgu yapar. Çünkü Gathaların hem
Zerdüşt’ün kendisi hem de ailesi, arkadaşları ve takipçileri hakkında
bilgiler içerdiğini dile getirir. Gatha dışındaki eserlerde Zerdüşt'ün
hayatının olağanüstü ve sihirli olaylarla anlatıldığını ifade
ederek, kısaca bunlara değinir. Ancak bu eserlerden bazılarının yanlış
bilgiler aktardığını ileri sürer.(s.11-12)
Rezi, Zerdüşt'ü Ari peygamberi, onun getirdiği Ahura Mazda
merkezli dini ise “Mazdayi Zerdüştlük” olarak ifade etmektedir.
Zerdüşt'ün felsefesinin, fikirlerinin ve insanlığa sunduğu değerli
yolun etkileyici olduğuna ve günümüz felsefesine katkı sağladığına
inanan Rezi, MÖ IV. yüzyıldan günümüze kadar Zerdüşt ve öğretisi
hakkında pek çok araştırmanın yapıldığına vurgu yapar.
Zerdüşt'ün hangi dönemde yaşadığı ile ilgili spekülasyonlara
da değinen Rezi, Gathaların dil yapısının belirtilenden çok daha eski
dönemlere ait olmasından ötürü verilen tarihlerin hiçbirinin bilimsel
bir kesinliğe sahip olmadığını ifade eder. Ona göre kesin olan tek
bilginin, Zerdüşt'ün milattan önceki bir dönemde yaşadığı bilgisidir.
Zerdüşt'ün doğduğu, yaşadığı ve peygamberliğini bildirdiği
yer hakkında bilgi verdikten sonra, eski ayinlere göre ışıktan doğ-
duğu, doğumu esnasında güldüğü ve hayatında bazı mucizevi olayların
gerçekleştiği bilgisini verir. Avesta'nın 13. Yeşt ve 19. Yeşt bö-
lümlerinde doğumuna değinildiğini de ifade ederek bu
bölümlerden pasajlar aktarır. (s.17)
Rezi, Zerdüşt'ün peygamberliği öncesinde daha büyük bir
amaç için doğduğu hissine kapıldığını, bu yüzden 10 yıllık bir inziva
hayatı yaşadığını, bu süreçte hakikate erişerek Ahura Mazda'yı
bulduğunu, ayrıca dünyaya ve insana hükmeden iki gücün (iyilik
ve kötülük) varlığını fark ettiğini ifade etmktedir. Bununla birlikte
yazar, Zerdüşt'ün kendisine peygamberlik verilmeden önce dinden
ve ruhaniyetten haberdar olduğunu, bundan dolayı kendi döneminde
var olan dini geleneğin zayıflığını ve eksikliğini fark ettiğini
ve yeni bir din inşa ettiğini ifade eder. (s.19)
Rezi, Avesta ve Zerdüşt adlı başlık altında Edmund Bordeaux
Szekely'nin Zend Avesta kitabının ilk cildinden alıntılara yer verdi-
ğini ifade eder. Ancak dipnot vermediğinden hangi görüşün Szekely
'ye hangisinin Rezi' ye ait olduğunu tespit etmek zordur. Bundan
dolayı bölümle ilgili bilgileri sunarken Rezi'ye atfederek
sunacağız.
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
201
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
Rezi, insanlık ömrünün en büyük kültür hazinesi olarak kabul
ettiği Zerdüşt'ün Avesta'sının insanlığı mutluluğa götürmek için
gönderildiğini; fakat insanlığın yanı başında bulunan mutluluk kaynağını
fark etmediğini, Szekely'den alıntıladığı Meaterlinck's masalıyla
anlatır. Masalda mutluluğun kaynağı olduğuna inanılan Mavi
Kuş'u her türlü zorluğa katlanarak arayan; fakat sonunda kuşun evlerinde
olduğunu öğrenen iki kardeşin hikâyesi anlatılmaktadır. Bu
bağlamda Avesta'nın mutluluk için eğitsel bir program sunduğu
dile getirilmekte ve insanlığın Zerdüşt'ün öğretilerine muhtaç olduğu
ifade edilmektedir.
Rezi'ye göre günümüzde Avesta ve Zerdüşt'ün öğretileri anla-
şılamamaktadır. Bunun için Zerdüşt'ün öğretilerini anlamaya baş-
larken sınırların ötesine geçip, dilbilimcilerin eski dil hakkında sundukları
yetersizliklere takılmadan Zerdüşt'ün gerçek fikirlerini
ortaya koymak gerekmektedir.(s.29-30) Nitekim Rezi, Zerdüşt'ün
öğretisinin günümüz dilbilimciler ve filozoflar tarafından tam manasıyla
anlaşılmadığını, bunun için de Avesta'nın sözlerini tam olarak
açıklayamadıklarını öne sürer. Szekely'ye göre Zerdüşt tarafından
yazılan ilk Avesta'nın Sümer yazısıyla yazıldığını ifade eden
Rezi, Avesta'nın anlaşılması ve şifresinin çözülmesi için Sümer yazısı
tercümesi şeklinde yazılması gerektiğini vurgular. Rezi'ye göre
bu şekilde Zerdüşt'ün öğretileri doğru bir şekilde okunabilecek; ancak
öğretiler, sadece yüzeysel olarak anlaşılacaktır.(s.31-32) Bu durum,
Rezi'nin Avesta'nın insanüstü ve ilahi bir kaynak olduğunu ve
hikmetinin anlaşılmasının zorluğunu gösterme çabası içinde oldu-
ğunu göstermektedir.
Avesta'nın anlaşılmasının zorluğu yanında Zerdüşt'ün de tanınmasında
bir takım zorlukların olduğuna değinen Rezi, bu duruma
gerekçe olarak eski kaynakların günümüze kadar ulaşmamasını
gösterir. Ayrıca Rezi'ye göre, bir başka neden de Zerdüşt'ü
tanıtmaya çalışan tarihçi ve araştırmacıların, çok iyi araştırmalarda
bulunmamaları ve onun yaşadığı çağın şartlarını, kültür ve yaşayı-
şını dikkate almadan anakronizme düşmeleridir. Müellif, Zerdüşt
hakkında yazılan en eksiksiz ve olayları sebep sonuç ilişkisi içinde
değerlendiren teorinin, üç farklı dönemde üç farklı Zerdüşt'ün varlığından
söz eden teori olabileceğini ifade eder.(s.35-37) yazarın anlatımından
hareketle Yunanlı tarihçilerin, Zerdüşt'ten bahsederken
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
202
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
kendinden önce yazılanlara bir şeyler ekleyerek farklı Zerdüşt tipolojileri
oluşturduklarını ifade edebiliriz. Ayrıca bu teorinin, Yunanlı
tarihçilerin Zerdüşt'ün yaşadığı dönemle ilgili bilgi verirken birbirinden
farklı üç tarih vermiş olmalarından kaynaklandığını söylememiz
de mümkündür.
Rezi, başka bir başlıkta Zerdüşt'ün öğretilerinden kesitler sunmaktadır.
Din /Religion kelimesinin Religere kökünden geldiğini
bunun anlamının da yaklaştırmak, birleştirmek olduğunu ifade
eden Rezi, bu anlamdan hareketle Zerdüşt dinindeki öğretilerin insanı
dünyaya bağladığını, dünyayla birleştirdiğini belirtir. Bu bağ-
lamda Avesta'nın kelime anlamının da eski dillerdeki manasından
hareketle "yaşamın kitabı" olduğunu ifade eden Rezi'ye göre Avesta'nın
her bölümünde Zerdüşt'ün kutsadığı, insanı dünyaya bağlayan
unsurlara methiyeler vardır. Rezi'nin aktarımına göre ilk övü-
len/kutsanan Toprak'tır. Övülen diğer unsurlar: Su, "hayatın babası"
olan Güneş, "hayatın nefesi" olan Hava /Atmosfer, insanın kardeşi olarak
kabul edilen "Ağaç", "Yaşam Ateşi", hayatın sahibi olan "İnsan",
kültür olarak tarif edilen "Yaşamın Işığı" ve son olarak "Sonsuz Ya-
şam" dır. (s.39-48)
Rezi'nin "Yaşam Ateşi"ni kutsama ile ilgili yaptığı yorumlar dikkat
çekicidir. Rezi'ye göre yaşam ateşinden kasıt, harici bir enerji ya
da ateş değildir. Bu ateş, yaşam enerjisi anlamında kabul edilmekte
ve insan ruhundaki saflık ve temizliği temsil etmektedir. Yaşam
enerjisi, tamamen insanın vücudu ve ruhuyla alakalıdır. Bu bakış
açısından dolayı Rezi, yunan filozof ve tarihçilerin Avesta'da sözü
edilen ateşi, zahiri olarak görerek gerçek anlamdan uzaklaştırdıklarını
ve böylece insanların onu yanlış anlamalarına neden olduklarını
öne sürer. Bu bağlamda Rezi'ye göre kiliseler İsa öğretilerinden
nasıl uzaklaştırıldı ise Zerdüşti ayinler de Zerdüşt'ün öğretilerinden
öylece uzaklaştırılarak yapılmaktadır.(s.42-44)
Diğer bir ilgi çekici yorum, "hayatın sahibi"ne yapılan övgü ile
ilgilidir. Hayatın sahibinden kasıt İnsanoğlu 'dur. Tabiatın bir par-
çası olmakla birlikte insanı önemli kılan şey, düşünce gücü ve aklı-
dır. Razi, Zerdüşt'ün insanı tanrının yeryüzündeki tecellisi olarak
gördüğünü, dolayısıyla insanın yaratma eyleminin devam ettiricisi
olduğunu ve dünyayı kendi ihtiyacına göre şekillendirme ve hükmetme
gücüne sahip yegâne varlık olduğunu ifade eder. Ona göre
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
203
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
Avesta, yaratıcı tanrının tabiat ve evren için koymuş olduğu kanunları
anlamayı sağlayan kitaptır.(s.45-46)
Rezi, Avesta'da bir diğer kutsamanın "yaşamın ışığına" yani
"İnsanlığa" yapıldığını belirtir. Yaşam ışığından kastın, kültür oldu-
ğunu ifade eden Rezi, bütün insanların buna hürmet etmesi gerektiğini,
Zerdüşt dininin kadim dünyanın en kapsamlı felsefesine sahip,
en doğru yaşayış biçimi olduğunu ve kendi dışındaki eski dini
ayinlerden de faydalandığını ve onlara saygı duyduğunu ifade
eder.(s.47)
Avesta'daki dokuzuncu ve son kutsamanın "Sonsuz Yaşam"ı
kutsama olduğunu ifade eden Rezi, Zerdüşt'e göre yaşamaktan kastın
sadece insanın üzerinde yaşadığımız gezegenle sınırlı olmadı-
ğını; sonsuz sayıda sistemin, galaksinin içinde yaşamın faklı suretlerde
var olduğunu; evrende gezegenler veya sistemler kaybolsa da
yaşamın yine de devam edeceğinden sonsuz bir varoluşun oldu-
ğunu; insanın da bunun bir parçası olarak ebedi bir biçimde şekil
aldığını belirtmektedir.(s.48)
Kitabın sonraki başlığında Rezi, Pehlevi bir metne göre Zerdüşt'ün
hayatından kesitler sunar. Bu metin miladi IX. yüzyılda ya-
şayan Mecusi teolog Zat-Sparam'a1 ait olan "seçme yazılar" adlı kitabını
hicri VII. yüzyılda manzum şekilde yazan Zerdüşt Behram
Pejdu'nun kitabından aktarılmıştır.(s.49-71) Zerdüşt'e peygamberlik
verilmeden 300 yıl önce onun geleceğinin müjdelenmiş olduğu
(s.51) otuz yaşında iken peygamber olduğu ve dinini yaymaya baş-
ladıktan kırk yedi yıl sonra vefat ettiği ifade edilmektedir. Ayrıca
Zerdüşt'ün Spenta Mainyu aracılığı ile tanrı Ahura Mazda'nın huzuruna
çıktığı bilgisi de geçmektedir.(s.59) Bu metinde Zerdüşt'ün
hayat hikâyesi, mitolojik bir anlatı şeklinde aktarılmakta olup verilen
bilgileri kanıtlayan tarihi bir belge bulunmamaktadır.
Başka bir başlıkta Edmond Bordeaux Szekely'nin 1953 yılında
yayımlanan The World Picture of Zaratushtra adlı eserin ilk cildinde
geçen Zerdüşt ile Hindu bir hekim arasında geçen bir hikâyeye yer
verilmektedir.(s.73-83)
Son başlık altında Rezi, yine Szekely'nin kitabının üçüncü cildinde
geçen ve kanıt olarak hiçbir tarihi belge olmasa da Zerdüşt'ün
satranç oyununun mucidi olduğunu öne süren bir hikâyeyi konu

1Alıcı, s. 257.
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
204
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
edinmektedir. Fakat Rezi'ye göre Zerdüşt, bu oyunu, bugünkü gibi
mutlak kural içerikli bir oyun olarak değil; dünyayı ve evreni tanı-
mak ve öğrenmek için bir araç olarak geliştirmiştir. Dolayısıyla Rezi,
Zerdüşt tarafından icad edildiğine inanılan bu oyunun; düzen, varlığın
özü, doğanın enerjisi, bilim ve felsefe üzerine kurulu bir oyun
olarak kabul edilmesi gerektiğini vurgulamıştır.(s.85-86)
Modern dönemde yaşayan bir zerdüştî tarafından kaleme alı-
nan bu eser, Zerdüştîliğe dair bir takım çıkarımlara imkân vermenin
yanı sıra bazı tartışmalara da kapı aralamaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
a) Rezi'nin Zerdüşt'ün kendi döneminde var olan dine vakıf olduğunu
ifade etmesi; getirdiği yeni dinin, eskinin ihya edilmiş hali
olarak görülmesine neden olmaktadır. Bu durum Zerdüşt'ün dinine
kendinden önceki dini gelenekten bazı teolojik ve litürjik unsurların
geçip geçmediği tartışmasını doğurmuştur.
b) Rezi'nin "yaşam ışığını" kutsama bağlamındaki yorumu Zerdüştiliğin,
kapsayıcı bir din anlayışına sahip olduğunu vurgulamak
için öne sürülmüş olabileceğini akıllara getirmektedir. Çünkü diğer
dini geleneklerden de yararlanmak ve saygı duymak gerektiği dile
getirilmiştir. Bunun yanında Avesta, en büyük kültür hazinesi ve
Zerdüştilik de en nihai din olarak kabul edilmekte; böylece bu din,
hakikatin nihai adresi olarak görülmektedir.
c) Rezi Avesta'nın ve Zerdüşt'ün öğretilerinin anlaşılması için
sunduğu yöntemle zahirden öte manaya, şekilden öte ruha odaklanmak
gerektiğini vurgulamaktadır. Bu bağlamda Zerdüştiliğin
kutsal metinlerinin ve öğretilerinin asıl amacından uzaklaştırılarak
yanlış bir şekilde anlaşıldığını öne sürmektedir.
d) Sonsuz yaşamla ilgili yapılan yorum, Zerdüştilerin, yok olmadan
veya ölümden sonra da bir hayatın var olduğuna inandıklarını
göstermektedir. Ahiret hayatı olarak adlandırdığımız bu yaşam,
Zerdüştilikte Avesta'daki ifadeden hareketle "sonsuz yaşam" olarak
yer almaktadır. Nitekim Rezi, Pehlevi bir metinden hareketle ölümden
sonra insanların Zerdüşt'ün dinine bağlı olanların köprüden ge-
çerek cennete ulaşacaklarını, diğerlerinin ise bu köprüyü geçemeyeceklerini
(s.60) ifade etmesi de buna delil olarak sunulabilir.
e) Avesta'da insanın, "hayatın sahibi" olarak kutsanması ve tanrının
yeryüzündeki tecellisi ve yaratma eyleminin devam ettiricisi
Kitap Tanıtımı ve Tenkitler / Reviews
205
MİLEL VE NİHAL
inanç–kültür–mitoloji
olarak ifade edilmesi; Zerdüştiliğin, insanı merkeze alan hümanist
bir inanç sistemine sahip olduğu algısını oluşturmaktadır.
Adnan GÜNEŞ
Arş. Gör., Bingöl Üniversitesi,
İlahiyat Fakültesi, Dinler Tarihi Anabilim Dalı