درس دوازدهم (Ders-i Devâzdehom)


***Dil Bilgisi***

* Fiil Çekimi

Farsça'da fiillerin çekiminde şu iki tür gövdeden birisi kullanılır: Geçmiş zaman gövdesi ve Geniş zaman gövdesi.

**Geçmiş zaman gövdesi esas alınarak çekilen fiillerde sırasıyla şu ekler kullanılır:

Birinci tekil şahıs: م (em) -im
İkinci tekil şahıs: ی (î) -in
Üçüncü tekil şahıs: - (Geçmiş zaman gövdesi aynı zamanda üçüncü tekil şahsa ait fiildir.)
Birinci çoğul şahıs: يم (îm) -ik
İkinci çoğul şahıs: يد (îd) -niz
Üçüncü çoğul şahıs: ند (end) -ler

Örnekler: Buna göre بودن (bûden- ...olmak) yardımcı fiilinin بود (bûd) geçmiş zaman gövdesi üzerinden çekimi şöyledir:

بودم (bûdem) ...oldum
بودى (bûdî) ...oldun
بود (bûd) ...oldu
بوديم (bûdîm) ...olduk
بوديد (bûdîd) ...oldunuz
بودند (bûdend) ...oldular

رفتن (reften- gitmek) fiilinin رفت (reft) geçmiş zaman gövdesi üzerinden çekimi de şöyle olur:

رفتم (reftem) gittim
رفتى (reftî) gittin
رفت (reft) gitti
رفتيم (reftîm) gittik
رفتيد (reftîd) gittiniz
رفتند (reftend) gittiler

**Geniş zaman gövdesi esas alınarak çekilen fiillerde de aynı ekler uygulanır. Ancak, üçüncü tekil şahıs geniş zaman gövdesinin sonuna د (ed) eki getirilir.

Birinci tekil şahıs: م (em) -im
İkinci tekil şahıs: ی (î) -sin
Üçüncü tekil şahıs: د (ed) -
Birinci çoğul şahıs: يم (îm) -iz
İkinci çoğul şahıs: يد (îd) -siniz
Üçüncü çoğul şahıs: ند (end) -ler

Örnekler*:

Buna göre بودن (bûden- ...olmak) yardımcı fiilinin باش (bâş) geçmiş zaman gövdesi* üzerinden çekimi şöyledir:

باشم (bâşem) ...olurum
باشى (bâşî) ...olursun
باشد (bâşed) ...olur
باشيم (bâşîm) ...oluruz
باشيد (bâşîd) ...olursunuz
باشند (bâşend) ...olurlar

رفتن (reften- gitmek) fiilinin رو (rev) geniş zaman gövdesi üzerinden çekimi de şöyle olur:

روم (revem) giderim
روی (revî) gidersin
رود (reved) gider
رويم (revîm) gideriz
رويد (revîd) gidersiniz
روند (revend) giderler


***Kelime Hazinesi***

پل (pul) köprü
دستكش (destkeş) eldiven
نردبان (nerdbân) merdiven
توانا (tevânâ) güçlü, kudretli Firdevsî'nin şu beyiti ne güzeldir:

توانا بود هركه دانا بود (Tevânâ buved her ki dânâ buved- Güçlü olur her kim bilgili ise.)
ز دانش دل پير برنا بود (Zi dâniş dil-i pîr bernâ buved- Bilgiyle ihtiyarın gönlü gençleşir.)
تواناءي (tevânâî) güç, kudret
زبون (zebûn) alçak, adi; aciz 'zebunu olmak' : birini çok sevmek, ona aşırı düşkün olmak.*
بوزينه (bûzîne), ميمون (meymûn) maymun
خوك (hûk) domuz
گوشت خوك (gûşt-i hûk) domuz eti
بت (büt) put
بت پرست (büt-perest) puta tapan, putperest
مسلمان (Muselmân) Müslüman 'Bize mülhid diyenin kendüde iman olsa/Dahl eden dinimize bari müselman olsa' diye Mehmet Bahayî Efendi'nin bir şiirinde geçer.*
جهود (Cehûd) Yahudi
مسيحي (Mesîhî) Hıristiyan
ترازو (terâzû) terazi
نارنجی (nârencî) turuncu
سبز (sebz) yeşil
سبزی (sebzî) sebze; yeşillik dediğimiz sebzeler
میوه (mîyve) meyve
کاهو (kâhû) marul
ترتیزک (tertîzek) tere
جعفری (ca'ferî) maydanoz
قارچ (gârç) mantar
اسفناج (isfinâc) ıspanak
ترس (ters) korku Korkmak, ürkmek anlamında kullanılan 'tırsmak' fiilinin bu kelimeden türetilmiş olması muhtemel gözüküyor.
ترسان (tersân) korkan, korku dolu
بزدل (büzdil) korkak, ödlek, yüreksiz (terkibin anlamı 'keçi yürekli')
شيردل (şîrdil) yiğit (terkibin anlamı 'arslan yürekli')
بي باك (bî-bâk) korkusuz
ترسناك (tersnâk) korkunç, dehşet verici
خشنود (hoşnûd) uysal, koşulsuz anlaşmaya hazır; memnun, hoşnut

* Geniş zaman gövdesiyle sadece -burada örnek olarak verilen- geniş zamanın değil başka zamanların da çekimi yapılır.
* Bu fiilin بو (bû) şeklinde diğer bir geniş zaman gövdesi de vardır. Ama بو (bû) gövdesinin daha çok üçüncü şahısları (tekil ve çoğul); yani بود (buved- ...olur) ve بوند (buvend- ...olurlar)kullanılır. (M.Nazif Şahinoğlu, Farsça Grameri, s.203)