درس بيست و ششم (Ders-i Bîst u Şeşom)


***Dil Bilgisi***

*İstek Kipi (وجه التزامی)

İstenilen, tasarlanılan veya niyetlenilen eylemleri anlatan kipe vech-i iltizâmî yani istek kipi adı verilir. Bu kipte yer alan zamanlar (geçmiş ve şimdiki zaman) arzu, temenni ve yahut tasarıları bildirir.

** İstek Kipi - Geçmiş Zaman (ماضی التزامی)

Eylemin geçmişte yapılmış olmasına dair isteği belirten zamandır.

Bu zaman, daha çok ara cümlelerde veya که (ki) ve شايد (şâyed) gibi bağlaçlardan sonra
gelen cümlelerde kullanılır.

Bir fiilin edilgen ortacından, diğer bir deyişle ism-i mef'ul/nesne kalıbından sonra (بودن-bûden, 'olmak') fiilinin geniş zamanı -mezkur yardımcı fiilin geniş zaman gövdesi olan ( باش-bâş) yapılır- çekilerek elde edilir.

Olumlu çekimine misal: (رسیدن-resîden, 'varmak, ulaşmak, ermek') fiilinin çekimini yapalım.

رسیده باشم (resîde bâşem - varmış olayım)
رسیده باشی (resîde bâşî - varmış olasın)
رسیده باشد (resîde bâşed - varmış ola)
رسیده باشیم (resîde bâşîm - varmış olalım)
رسیده باشید (resîde bâşîd - varmış olasınız)
رسیده باشند (resîde bâşend - varmış olalar)


Olumsuz çekim yapılırken olumsuzluk eki ن (ne) daima edilgen ortacın/nesnenin başında
bulunur.

Olumsuz çekimine misal:

ندیده باشم (ne-dîde bâşem - görmemiş olayım)
ندیده باشی (ne-dîde bâşî - görmemiş olasın)
ندیده باشد (ne-dîde bâşed - görmemiş ola)
ندیده باشیم (ne-dîde bâşîm - görmemiş olalım)
ندیده باشید (ne-dîde bâşîd - görmemiş olasınız)
ندیده باشند (ne-dîde bâşend - görmemiş olalar)

Örnek bir cümle:

ممکن است او را قبلا دیده باشم (Mumkin est û ra kablen dîde bâşem. - Mümkündür ki onu önceden görmüş olayım.)


** İstek Kipi - Şimdiki Zaman (مضاری التزامی)

Eylemin yapılması dileğini bildirir. Bu zamanda herhangi bir eylemi ya da hareketi gerçekleştirmeğe niyetlenildiği anlaşılır.

Bu zaman daha çok şu yerlerde kullanılır:

1) Şüphe ve tereddüt anlamı bulunan cümlelerde...

2) Gelecekle ilgili arzuları ifade etmede...

3) Şart anlamlı cümlelerde...

4) İstek, arzu vb. anlamlı fiiller ve kelimelerden sonra...


Şart cümlelerinde ve yan cümlelerde kullanılan bu zaman, geniş zaman çekimi ile aynı olmakla birlikte, çok defa çekilen fiilin başına ب (be) edatı getirilir.

Olumlu çekimine misal: (آموختن-âmuhten, 'öğrenmek, öğretmek') fiilinin -bu fiilin geniş zaman kökü آموز- âmuz'dur - çekimini yapalım. Not: Fiil sesli bir harf olan elif'le başladığı için ب (be) edatı ile fiil arasına ی (yâ) harfi getirilirek çekim yapılır.

بیاموزم (beyâmûzem - öğreneyim)
بیاموزی (beyâmûzî - öğrenesin)
بیاموزد (beyâmûzed - öğrene)
بیاموزیم (beyâmûzîm - öğrenelim)
بیاموزید (beyâmûzîd - öğrenesiniz)
بیاموزند (beyâmûzend - öğreneler)

Diğer bir fiilin çekimini daha yapalım:

بروم (berevem - gideyim)
بروی (berevî - gidesin)
برود (bereved - gide/gitsin)
برويم (berevîm - gidelim)
برويد (berevîd - gidesiniz)
بروند (berevend - gideler/gitsinler)


Olumsuz çekim yapılırken bu edat (ب ) düşer ve yerini olumsuzluk eki ن (ne)alır.

Olumsuz çekimine misal: نگریستن (nigerîsten- bakmak) fiilinin -bu fiilin geniş zaman kökü نگر- niger'dir -çekimini yapalım.

ننگرم (ne-nigerem - bakmayayım)
ننگری (ne-nigerî - bakmayasın)
ننگرد (ne-nigered - bakmaya/bakmasın)
ننگریم (ne-nigerîm - bakmayalım)
ننگرید (ne-nigerîd - bakmayasınız)
ننگرند (ne-nigerend - bakmayalar/bakmasınlar)

Örnek bir cümle:

مردم شهر آمده اند تا شما را ببینند (Merdom-i şehr âmede-end tâ şoma-ra bebînend.- Şehir halkı gelmişler (tâ) ki sizi göreler/görsünler.)

ب (be) edatı, بودن fiilinin başına ve بر (ber) ön edatını almış fiillere eklenmez.*
Ayrıca ب (be) edatı, bazı durumlarda özellikle de ön edatlı ve bileşik fiillerin başından düşebilir.

***Kelime Hazinesi***

گریختن (gorîhten ) kaçmak, sıvışmak
گریخته خواب (gorîhte-hâb) uykusu kaçmış
گریز (gorîz) kaçma, kaçış, firar
گریزان (gorîzân) kaçan, kaçak
رستن (resten) kaçmak; kurtulmak, serbest kalmak
رستار (restâr) kurtulan
رستگار (restgâr) kurtarılmış, serbest
رستخیز (resthîz) ayağa kalkma; kıyamet
روز رستخیز (rûz-i resthîz) kıyamet günü
خونگیر (hûn-gîr) kan alan, hacamatçı
خونریز (hûn-rîz) kan döken, kan dökücü
خونسرد (hûn-serd) soğuk kanlı
خونگرم (hûn-germ) sıcak kanlı, sevimli, dostâne
خونخواهی (hûn-hâhî) kan davası


***Hikmet Damlaları***


1- مردن بد نیست بد مردن بد است

(Morden bed nîst; bed morden bed est..)

Ölmek kötü değildir; kötü ölmek kötüdür.

2- جای شیران شغالان لانه دارند

(Cây-i şîrân şeğalân lâne dârend.)

Aslanların yurdunda çakalların yuvası vardır.

3- ملامت دوستان به که شماتت دشمنان, Sa'di Şirâzî

(Melâmet-i dûstân bih ki şemâtet-i duşmenân.)

Dostların kınaması, düşmanların (başa gelen kötü hâle) sevinmesinden yeğdir!

* Kavâidü'-l-Fârisiyye, H.A. Mahfuz ve M.T. Zehtâbî, s.178, Necef, 1973.