مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH 
ÖZ
Başka söz kalıplarında olduğu gibi şiirde de şairin amacı sonuçta
anlamı iletmek olmasından dolayı kavram ve mazmun şiirin en
önemli unsurlarından sayılır. Mazmun şairin düşündüğü ve bize
aktardığı anlamdır: ahenk, duygu, hayal gücü ve tasvir unsurlarıyla
bağlantıları sonucu şairsel bir hal alan anlam. Kur’ân, hadis ve sünnet,
eski edebi eserler, genel kültür ve bunların yanında başka dillerden
yapılan çeviriler çocuk ve genç şiirlerindeki mazmunların asıl kaynakları
arasında sayılır. Şiirdeki özel cazibeler dolu ve zengin bu
kaynaklara erişmek, özellikle düşünsel, kültürel engellerin ve sorunların
olduğu bu yüzyılda faydalı ve uygun bir araç olarak şiirden
çocukların ve delikanlıların paylarını almaları için çok faydalıdır. bu
makalede mazmun kelimesinin terimsel ilk anlamı ve onunla ilgili
unsurları aydınlatmayı, daha sonra çocuk ve genç kuşak şiirinde
mazmunlar ile teknik unsurları incelemeyi hedeflemektedir.
Anahtar kelimeler: Şiir, Çocuk, Delikanlı, Mazmun.
ABSTRACT
In the poetry also, as the all other utterance figures, the aim of announcer
is the instillation of the meaning. We can consider the meaning
and content as the most basic element in the poetry. The content,
is the thing that poet has in his mind and says to us; that meaning

 Doç. Dr. Rahim Koushesh, Urmiye Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Fars
Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. Atatürk üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi, Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü Misafir Öğretim Üyesi.
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
400
which has achieved a poetic mode, because of joining with the elements
like music, feeling, imagination, and picture. The holy Quran,
Hadith, Sireh and Sonnat, ancient literary works, folklore, and translation
from other languages can be considered as the basic sources in
composition of children and teenagers poetry.
Especially in this age that has its very certain, intellectual and cultural
problems and difficulties, with regard to the certain attractions
that the poetry has, and with turning to these wealthy resources, we
can use the poetry as a very useful media in the mental and psychological
cultivation of children and teenagers and their enjoying from
spiritual and intellectual cheerfulness.
The author in this article in first wants to illuminate the colloquial
concept of “content” and the connected elements, and then discuss
about appropriate styles of enterprise of content in the poetry of
children and teenagers, and the influence of in technical parameters
in its quality.
چکیده
با توجه به این که در شعر نیز همانند تمامی صورتهای کالمی دیگر، مقصود
گوینده در نهایتْ القای معنی است، میتوان مفهوم و مضمون را اساسیترین عنصر شعر
به شمار آورد. مضمون، همان چیزی است که شاعر در نظر دارد و با ما میگوید؛ همان
معنا و مفهومی که در نتیجۀ پیوند با عناصری از قبیل آهنگ، احساس، تخیل و تصویر،
حالتی شاعرانه یافته است. قرآن، حدیث، سیره و سنت، آثار ادبی کهن، فرهنگ عامه و
در نهایت، ترجمه از زبانهای دیگر را میتوان از منابع و مصادر اصلی مضامین شعر
کودکان و نوجوانان به شمار آورد.
با توجه به جا بههای خاصی که در شعر هست و با توسل به این منابع سرشار و
پربار، بخصوص در عصر حاضر که موانع و مشکالت فکری و فرهنگی بسیاری در آن
وجود دارد، میتوان از شعر به عنوان وسیلهای سودمند و مناسب برای پرورش هنی و
روانی کودکان و نوجوانان و برخورداری آنان از نشاط معنوی الزم، بسیار سود برد.
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
401
نگارنده در این مقاله قصد دارد تا آنجا که میتواند، نخست مفهوم اصطالحی واژۀ
»مضمون« و عوامل و عناصر مربوط با آن را روشن گرداند و سپس در باب شیوههای
مناسب عرضه و ارائۀ مضمون در شعر کودک و نوجوان و تأثیر عوامل فنی در کیفیت
آن به بحث بپردازد.
کلیدواژهها: شعر، کودک، نوجوان، مضمون
1 -مقدمه
یکی از محققان معروف عرب میگوید: »شعر، نزدیکترین نوع ادبی به دنیای
کودکان است.« )عبدالتواب یوسف، 1419 :46 )وی میافزاید: »کودکان، خود شاعرند
و همه عاشق شعرند. ماییم که آنها را تباه میکنیم و اجازه نمیدهیم بذر شعر در
وجودشان بروید و ببالد.« )عبدالتواب یوسف، 1419 :47 )در شعر ویژگیهایی هست
که مطلوب فطری و غریزی کودکان است. بدیهی است که از این تمایالت میتوان در
پرورش فکری و هنی آنان بسیار سود برد. شعر خوب، کالم زیبا و تأثیرگذاری است
که میتواند در دل و جان آنها جای گیرد و در فکر آنها تأثیر بگذارد. شعر خوب می-
تواند کودکان را به هیجان آورد، به آنها حرکت ببخشد، آنها را از نشاط عقلی و روانی
به علت حساسیتهای 1 کودک برخوردار گرداند و به آنها بینایی و دانایی ببخشد.
بسیاری که دارد، در شعر غرق میشود؛ بنابراین، آنچه را که باید ببیند، باید به او نشان
دهیم و از آنچه نباید، باید او را دور نگاه داریم.
»ادبیات بر خالف آنچه برخی گمان کردهاند، صرفاً برای تسلیت و آرام کردن
آدمی نیست، بلکه خود نوعی تغذیهی فکری و فرهنگی است.« )میرابل، 1997 :37 )

پیامبر گرامی اسالم )ص(، نشاط عقالنی را الزمۀ بینایی و دانایی میدانند: »رَوِّحُوا القُلُوبَ ساعَۀً 1
فَساعَۀً فَانم القُلُوبَ ا ا کَلمت عَمِیَت«. )السیوطی، 1418 :2228)
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
402
مجموعهای از معلومات دینی، فرهنگی، ادبی، احساسی، اخالقی و اجتماعی که به گونهای
لطیف و غیرمستقیم میتواند جهانبینی او را کامالً دیگرگون نماید.
کودکان ما آیندۀ ما هستند. آنها همان گونه پرورده میشوند و میبالند که ما می-
خواهیم؛ بنابراین ما با آنچه به آنها میدهیم، نه تنها آنها را، بلکه آیندۀ خود و سرزمین
خود را میسازیم. )نجیب احمد، بیتا : 81 )کودکان امروز، مردان و زنان آیندهاند. آنها
هستند که تمدن ما را، فرهنگ ما را و آیندۀ ما را میسازند. آنها هستند که میتوانند ما
را به آرزوهایمان برسانند. به تعبیر یکی از نویسندگان، »تاریخ، قلم در دست گرفته
است و در انتظار نشسته است تا بر صفحات خویش که تا ابد باقی خواهند ماند، بنویسد
نام کسانی را که با تمام وجود، راهی را که بایسته بود، در پیش گرفتند و با درست
پروردن کودکان، آیندۀ سرزمین خویش را بنا نهادند.« )نجیب احمد، بیتا : 84)
آموختهها و عادات دوران کودکی در تکوین شخصیت و رویکردهای آدمی در
آینده بسیار تأثیرگذار است، به گونهای که شاید تغییر و تعدیل آن در ادوار بعد بسیار
دشوار و حتی گاهی غیرممکن باشد. حدیث معروف نبوی نیز ناظر بر این معنی است:
»مَثَلُ المذی یَتَعَلممُ فی صِغَرِهِ کالنمقشِ عَلَی الحَجَرِ وَ مَثَلُ المذی یَتَعَلممُ فی کِبَرِهِ کلمذی یَکتُبُ
2 عَلَی الماءِ«
)3329 :1418 ،السیوطی)
باید تالش کنیم واقعیت را آنچنان که هست به کودکان نشان دهیم؛ واقعبینی آنها
سبب میشود شناخت صحیحی از زندگی و جامعۀ خود داشته باشند. آنها اگر گذشته و
حال خود را بهدرستی بشناسند، میتوانند برای آیندۀ خود و جامعۀ خود آنجنان که باید،
برنامهریزی و در راستای رسیدن بدان تالش نمایند.
ما باید کودکان خود را به سوی خوبی و پاکی سوق دهیم و تا آنجا که ممکن است،
آنها را از زشتی، ناپاکی و انحرافات اخالقی دور گردانیم. تالش کنیم سعادت واقعی را

2
این حدیث در برخی از منابع روائی، از جمله »کنوز الحقائق«، به صورت معروف »العلمُ فی الصِّغَرِ
کالنمقشِ فِی الحَجَرِ« نیز آمده است. )رک: فروزان¬فر، 1370 :177 )اما منابع معتبرتر آن را به همان ترتیب که در
متن آورده¬ایم، نقل کرده¬اند.
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
403
به آنها بشناسانیم تا بتوانند برای دستیابی به آن بکوشند و در این راه، تعادل و توازن
روحی خود را حفظ نمایند. بخصوص در این عصر که مشکالت و موانع فکری و
فرهنگی بسیاری بر سر راه کودکان هست.
علی رغم تصور برخی، از جا بههای بسیاری که در شعر هست، در پیشبرد اهداف
فرهنگی و تربیتی کودکان و برخورداری آنان از شادابی فکری و نشاط عقلی میتوان
بسیار سود برد؛ با توجه و توسل به شعر میتوانیم وق سلیم را در آنها بپرورانیم و
زیبایی واقعی را به آنها بشناسانیم.
با کمال تأسف، در تمامی ادوار گذشته، ادبیات کودک و نوجوان، حتی در میان اهل
فن و متخصصان نیز مورد بیمهری و کمتوجهی بوده است، اما این بخش از ادبیات، در
پرورش هنی، فکری و فرهنگی آنان، آن اندازه بااهمیت و تأثیرگذار است که می-
توانیم شاعران، نویسندگان و محققان این حوزه را پیشگامان و پرچمداران واقعی
پیشرفت و توسعۀ جامعه به شمار آوریم.
»ادبیات کودکان و نوجوانان نیز بخشی از ادبیات در مفهوم عام آن است که نوشتن
و خواندن آن و تجزیه و تحلیل و آموزش آن و تحقیق در باب آن نیز همانند ادبیات
بزرگساالن امکانپذیر است.« )60: 1986, Marshall )
آموزههای دینی ما نیز همواره به دقت و توجه در تعلیم و تربیت کودکان و
نوجوانان توجه خاصی داشتهاند و ما را به تأمل و تحقیق در باب آن توصیه نمودهاند.
بایسته است ندای آسمانی اسالم را بشنویم و با تربیت صحیح فرزندان خویش، در زمانی
که بایسته است، آنها را برای رویارویی با آینده مهیا گردانیم.
اما برای آن که بتوانیم آثار خوب و بافایدهای برای کودکان و نوجوانان بیافرینیم،
باید نخست دنیای آنها و بخصوص تخیالت و آرزوهایشان را بهخوبی بشناسیم. کودکی
دارای مراحل گوناگونی است و هرکدام از آن مراحل ویژگیهای متمایزی دارد که باید
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
404
کامالً به آن نظر داشته باشیم و به تناسب شکل و مضمون اثر با ویژگیهای متمایز هر
دوره بیش از پیش توجه نماییم.
کسی که برای کودکان و نوجوانان شعر مینویسد، کافی نیست به تنها گذشته و
کودکیهای خویش بازگردد و درباب آن سخن بگوید؛ او باید با کودک و نوجوان
امروز زندگی کند و بداند و بپذیرد که زندگی و دنیای آنها بسیار تغییر نموده است. او
باید نیازهای خاص کودکان و نوجوانان را بشناسد و تالش نماید تا آنجا که میتواند
پیوندهای آنها با زندگی را تنظیم نماید.
2« -مضمون« و اهمیت آن
شعر نیز همانند هر نوع صورت کالمی دیگر، اساساً معنیگراست و درواقع، توسل به
عناصری از قبیل شکل و قالب و موسیقی و تصویر و تخیل نیز تالشی در جهـت القـای
معنی است؛ از این جهت، همواره باید توجه خاصی بدان داشته باشیم. عملکرد درست مـا
در شعر و بیان مناسب مضامین متعالی در شعر میتواند عواطف پاک و انسانی کودکـان
را برانگیزد، انگیزههای دوستی و یاری و مهربانی را در آنها به وجود آورد، به گونـه ای
بایسته، حس زیباییشناسی را در آنها تقویت نماید و بارور گرداند، آنان را به تـالش و
سختکوشی وادارد، روح خداشناسی و دینباوری را در آنها بباالند و در اندیشه، اخـالق
و رفتار آنها تغییرات شگفتی ایجاد نماید. آری، با توجه خاص به مضـمون و محتـوا در
شعر کودک و نوجوان، میتوانیم بسیاری از اهداف آموزشی، تربیتی، دینـی و فرهنگـی
خود را محقق گردانیم.
اما »مضمون«، واژهای است که در فرهنگ ادبی ما همواره و در همـه ی ادوار، تنهـا
3 درباب شعر به کار رفته و هرگز به نثر اطالق نشده است.
بدیهی است که این کلمـه را

اصطالحاً درونمایه و مضمون )theme )با موضوع )topic یا subject )دارای تفاوتهای بنیادی 3
است چرا که ممکن است درونمایه های چند اثر هنری دارای اندیشه های متفاوتی باشند در پیرامون یک موضوع
واحد؛ فی المثل »وطن« یا »عشق« می تواند موضوع خاصی باشد که اندیشه های متفاوتی درباب آن مطرح می
شود. )آجودانی، 1382 :209)
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
405
هرگز نمیتوان و نباید با واژۀ »معنی« مترادف دانست. بدین ترتیب، بهسادگی میتـوان
دریافت که مراد از مضمون، »معنی شاعرانه« است. اما شاعرانگی در چیست؟ به عبارت
دیگر، پیوند کدام عوامل و عناصر به مادهی معنی، آن را شاعرانه میگرداند؟
میدانیم که از دیرباز در این باب بحثهای بسیاری بوده است و اهل فـن عناصـر و
عوامل متعددی را در این امر دخیل دانسته اند )رک: شفیعی کدکنی، 1368 :83 ،)اما در
هر حال، مسلم است که تأثیر عواملی از قبیل احساس و عاطفه، آهنگ و موسیقی، زبـان
و دایرۀ واژگان، شکل و قالب و سرانجام تخیل و تصویر را در این میان نمیتوان نادیـده
انگاشت و از آنجا که زبان یک نظام یا سیستم است و تغییر هریک از عناصـر آن، بـر
دیگر اجزا و عناصر نیز تأثیرگذار است، در عالیترین و منسجمتـرین صـورت زبـانی،
یعنی شعر نیز تأثیر تغییرات موجود در یکی از این عوامل و عناصر را هرگز نمیتوان در
دیگر عناصر نادیده انگاشت. »شلگل« )Schlegel )مینویسـد : »آن اثـر هنـری دارای
کمال مطلوب است که در آن ماده و شکل و عبارت و معنا چنان کامالً در ممزوج شـده
باشند که نتوانیم آنها را از هم بازشناسیم.« )ولک، 1377 :2 ،65)
مراد از »مضمون«، هر چیزی است که شعر از لحاظ معنایی و مفهومی به مخاطب
میدهد، از قبیل اندیشه، آگاهی، معرفت، خیال، الگوها و شیوههای رفتار و مانند آن.
یک شعر خوب، نه تنها بهواسطۀ کلمات، بلکه با تمامی آنچه در بر دارد، از قبیل
تصاویر، خطوط، اشکال و حتی نوع و قطع و اندازۀ کاغذ، فضاهای خالی بین کلمات و
سطور و تصاویر، نحوۀ ترکیب و چینش کلمات و مانند آن در خواننده یا شنونده تأثیر
مینهد. بدین ترتیب میتوان دریافت که مضمون شعر در هر حال، با وق و ظرافتهای
فنی نیز کامالً در ارتباط است. پس از انتخاب مضمون مناسب، تا آنجا که ممکن است،
باید آن را بپرورانیم و از شبههها و شائبهها بپیراییم و در نهایت، با انتخاب شکل مناسب
برای آن، تالش کنیم آن را آنچنان که بایسته و شایسته است، ارائه نماییم.
مضمون شعر، نخست باید خوب باشد و سپس باید با مخاطب تناسب داشته باشد و به
قصد او سروده شده باشد تا بتواند اهدافی را که در پی آنیم، به نیکی برآورده نماید. در
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
406
اغلب موارد، مراد از این تناسب، توجه به اهمیت تعلیمی این قبیل آثار است. به عنوان
نمونه، در کتابهای درسی کودکان و نوجوانان، اشعاری از شاعرانی از قبیل »سهراب«
و »شهریار« و »نیما«، میبینیم، در حالی که این شاعران، آنها را به قصد این مخاطبان
نسرودهاند و این میتواند سک اشکال به شمار آید.
3 -منابع و مصادر اصلی »مضمون«
مهمترین مصادر سنتی این نوع ادبیات، عبارتند از قرآن، سیره و سنت، آثار ادبی
کهن و ترجمه. قرآن، حدیث، سنت و سیره را در مجموع میتوان میرا دینی شمرد و
4 فرهنگ
و زبان و ادبیات را مجموعاً میتوان میرا ملی نامید.
یکی از منابع بسیار مهمی که همواره میتواند در انتخاب، پرورش و پاالیش مضامین
شعر کودکان و نوجوانان مورد استفاده باشد، متون ادبی کهن و کالسیک ماست. نکتهی
بسیار مهمی که در بهرهگیری از این متون باید در نظر داشته باشیم، تغییرات و تحوالت
بسیاری است که با گذشت زمان روی داده است. این تغییرات و تحوالت بسیاری از
معیارها و موازین را تغییر داده و شکل دیگری بدانها بخشیده است. بنابراین همواره باید
متون کهن و کالسیکی را که از آنها استفاده میکنیم، در عین پایبندی به اصول، با
نیازها و معیارهای کودکان امروز تطبیق دهیم.
ادبیات کهن ما آن اندازه پربار و غنی است که نه تنها حتی شاعران و نویسندگان
دیگر سرزمینها نیز در تألیف و تولید کتاب برای کودکان و نوجوانان از آنها بهرهها
میبرند؛ به عنوان نمونه، دو تن از نویسندگان غربی به نام »کارپنتر« و »پریچارد« در
تألیف کتاب معروف خود از »کلیه و دمنه« و »داستانهای بیدپای« استفاده کردهاند.
)رک: 393: 1984, Carpenter )در میان شاعران بزرگ عرب نیز میتوان از »احمد

4 فرهنگ
در مفهوم عام خود، ادبیات را نیز در بر می گیرد. تعریفهای بسیاری از فرهنگ کرده اند، اما
اغلب آنها تحت تأثیر تعریف »ادوارد تایلور« بوده است؛ وی می گوید: »فرهنگ، مرکب است از معرفت و عقاید
و فن و اخالق و قانون و عادات و غیر آن از تواناییها و عاداتی که انسان کسب می کند. تا با داشتن آن، عضوی
از آن جامعه به شمار آید.« )وصفی، 1981 :80)
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
407
شوقی« نام برد که بیش از همه از این منابع سود برده است. )رک: سعد ابوالرضا،
)147 :1993
فرهنگ عامه نیز از منابع مهم تأثیرگذار در شعر کودک است. فرهنگ عامه، از
انجایی که دیرزمانی در هنیت قومی مانده است، میتواند گذشته را با حال پیوند دهد و
از ایجاد گسست در بین آن دو مانع گردد. تصفیه و تهذیب این میرا بزرگ و
ارزشمند در پرداخت آثار ادبی جدید نیز از ضروریات است.
یکی دیگر از منابع و مصادر ادبی شعر کودکان نیز ترجمه است. مسلم است که در
امر ترجمه نیز باید به تفاوتهای فرهنگی موجود توجه داشته باشیم. ادبیات هر ملتی، از
عناصر شناخته شدهی فرهنگی آن است. در واقع، فکر و فرهنگ هر ملتی، بهواسطۀ زبان
آنها در آثار ادبی تجسم مییابد. )الهیتی، 1408 :31 )آثار ادبی، بهواسطۀ زبان، میتوانند
مفاهیم مجرد و معنوی خاصی از قبیل شجاعت، دوستی، ایثار، تعاون، وفا و مانند آن را به
صورت محسوس درآورند و آنها را به هن کودکان نزدیک گردانند.
4 -ويژگیهای فنی
کودکان و نوجوانان ایرانی، دیرزمانی از آثاری که صرفاً برای آنها نوشته شده باشند،
محروم بودهاند؛ اکنون نیز هرچند به ظاهر کتابهای شعری که آنها چاپ میشوند،
بسیارند، اما متأسفانه نه تنها اشعار و آثار خوب در میان آنها بسیار اندک است، بلکه در
موارد بسیاری از کیفیتهای فنی الزم نیز برخوردار نیستند؛ کتابهایی که اغلب غلط-
های بسیاری در آنها هست؛ کتابهایی که آفریدهی طبع شاعران واقعی نیستند، بلکه
حاصل تالش متشاعراناند و اگر انگیزههای بیارزش مادی و مانند آن را از نظر دور
گردانیم، در خوشبینانهترین حاالت میتوان گفت که حاصل بی وقی و عدم آگاهی
پدیدآورندگان خود میباشند. این واقعیت حقیقتاً توجه بیشتر نهادها و سازمانهای
مسئول را در این خصوص طلب میکند. در تولید و پدید آوردن کتاب شعر برای
کودکان و نوجوان، تا آنجا که الزم است، باید از شتابزدگی پرهیز کرد. باید در شکل
و رنگ و حجم و چاپ کتاب شعر دقت بسیار کرد. کم نیستند کتابهای شعری که به
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
408
ظاهر بسیار زیبا و فاخرند، اما گاه مضامین کمارزش یا حتی بیارزش، بد و نامناسبی در
آن نهفته است.
کتابهایی که برای کودکان و نوجوانان چاپ میشود، شکل فنی ویژهای دارد. در
چاپ و انتشار کتاب، بخصوص کتاب شعر برای آنان باید به کیفیت صفحهپردازی و
تصویرگری توجه خاصی داشته باشیم. این امر درباب کودکان کمسن و سالتر در قیاس
با نوجوانان از اهمیت بیشتری برخوردار است. بخصوص در دورۀ پیشدبستانی کتاب-
هایی میتوان یافت که هیچ نوشتهای در آنها نیست و کامالً حالتی تصویری دارند.
»شکری عباد« میگوید: »ادبیات کودکان، تنها کاری آموزشی و تربیتی نیست،
بلکه در عین حال، امری فنی نیز هست؛ ما اگر در توجه به تربیت کودکان کمتوجه و
بیمباالتیم، در توجه به تأثیر امور فنی، کمتوجهتر و بیمباالتتریم.« )شکری عباد، بیتا
: 197 )تحقق اهداف در خلق آثار ادبی، به جهات فنی آنها وابسته است. آثار ادبی در
صورتی که از ویژگیهای فنی الزم برخوردار باشند، میتوانند نیازهای نفسانی، روحانی
و عقالنی کودکان ما را برآورند و آنها را از وق سلیم سرشار گردانند و برای
رویارویی با زندگی مهیاتر گردانند.
به عنوان نمونه، نگاه زیباییشناختی در چاپ و انتشار این قبیل آثار میتواند ابعاد
گوناگونی داشته باشد و گذشته از زیبایی خیال، زیبایی خطوط و کلمات، زیبایی اشکال
و تصاویر و دیگر جهات فنی را در بر بگیرد.
بدیهی است که شکل فنی یک کتاب علمی هرگز نمیتواند و نباید با شکل فنی یک
کتاب داستان یا کتاب شعر همانند باشد. بیتوجهی به ویژگیهای فنی شعر، میتواند
تالشهای آموزشی و تربیتی ما را تضییع نماید.
کتاب شعری که برای کودکان یا نوجوانان چاپ میشود، همانند تمامی آثار ادبی
دیگر، در همان حال که معانی و مفاهیم عمیقی در خود دارد، باید از بلندی اسلوب تعابیر
و کیفیتهای فنی الزم نیز برخوردار باشد. متأسفانه در بسیاری از کتابهایی که برای
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
409
این گروههای سنی چاپ میشود، این گونه مالحظات فنی، آنچنان که باید، رعایت
نمیشوند.
اسلوب، مهمترین وجه تمایز کتابهای کودکان است؛ کتابهایی که برای آنها
نوشته میشود، از هر لحاظ ساده است؛ اما این که کدام شعر مناسب کودکان است، بسته
به اهدافی است که ما تعیین میکنیم. تصاویر، اشکال و رنگها که از هر چیز دیگر به
دنیای کودکان نزدیکترند )رک: 169: 1998, Powlin ،)میتوانند موجب غنا و اشباع
معنایی و مفهومی متن گردند.
تمامی کسانی که در چاپ و نشر یک کتاب شعر با شاعر همکاری میکنند، از قیل
تصویرگران، صفحهپردازان، ویراستاران و مانند آن، باید از مضمون و محتوای اثر کامالً
آگاه باشند و به سن و سال مخاطب و افکار و عواطف او توجه نمایند. حتی درشتی و
ریزی خط و تناسب حروف و کلمات نیز باید کامالً با مضمون شعر متناسب باشند.
در این خصوص، باید دقت بسیار داشته باشیم و از هر گونه سطحینگری و شتاب-
زدگی پرهیز نماییم. نباید با هن و روح کودک بازی کنیم. نباید به آنها دروغ بگوییم
و نباید آنها را نسبت به خود بیاعتماد کنیم، وگرنه همواره از ما و تمام آنچه میخواهیم
به آنها بیاموزیم، خواهند گریخت. در هر حال باید در نظر داشته باشیم که دنیای
کودکان با دنیای ما بسیار متفاوت است. در عین حال، یکی از اهداف ما در خلق و نقل
آثار ادبی برای کودکان و نوجوانان باید مهیا ساختن آنان و ایجاد تواناییهای الزم در
آنان برای ابداعات ادبی باشد.
شعری که برای کودکان و نوجوانان سروده میشود، باید بتواند به سؤاالتی که در
هن آنهاست و حتی بر زبان آنها نیز نمیآید، پاسخ دهد. کودکان ما باید بدانند در این
جهان بزرگ، جای آنها کجاست. آنچه در وهلۀ نخست میتواند این هدف را محقق
نماید، شناخت صحیح ما از کودکان است. اگر آنها را نشناسیم، نمیتوانیم به دنیای آنها
راه بیابیم.
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
410
مضمون و موضوع یک اثر ممکن است دینی، اجتماعی، تاریخی و اساطیری، وطنی،
پهلوانی و قهرمانی و مانند آن باشد، اما در هر حال آن را نباید به گونهای ارائه کنیم که
باعث آزردگی خاطر و بیمیلی کودک باشد، وگرنه موجب دوری وی از موضوع و
مادهی اصلی اثر خواهد شد و این تأثیر منفی و ناخوشایند تا پایان عمر در وی باقی
خواهد ماند.
عنوان اثر نیز با مضمون و محتوای آن پیوندی نزدیک دارد و در جذب مخاطب می-
تواند بسیار تأثیرگذار و بااهمیت باشد. عنوان اثر گاهی گمراهکننده و با مضمون و
محتوای آن بیارتباط است و این درنهایت میتواند ما را از دستیابی به اهدافمان بازدارد.
5 -ويژگیهای هنری
مهمترین عنصر آثار ادبی برای بیان زیبا و مؤثر، کلمه است و خلق یک اثر ادبی، از
جمله شعر، بهواسطۀ کلمات انجام میپذیرد، اما صرفاً کنار هم نشستن کلمات موجب
تحقق این امر نمیگردد. در شعر، گذشته از کلمه، عناصر دیگری از قبیل موسیقی،
تخیل، تصویر و عاطفه و احساس نیز وجود دارند که در تمامی تحقیقات و تجزیه و
تحلیلهای مربوط به این نوع شعر، باید آنها را در نظر گیریم.
زبان- 1-5
مهمترین ویژگی زبانی شعر کودک، سادگی آن است. شعر را باید تا جایی که
ممکن است، به فهم کودکان نزدیک ساخت. شعری که قابل فهم نباشد، نمیتواند
تأثیرگذار باشد. محدودۀ واژگان کودکان و نوجوانان محدودتر است؛ این حال، اقتضا
میکند که زبان آثاری که برای آنها نوشته میشوند، ساده، روان و روشن باشد. در
پرداخت مضامین، همواره باید از مبالغه در نمادگرایی و رمزپردازی و غموض پرهیز
نماییم و سخن را از ادراک کودکان دور نگردانیم. بدین منظور، کلماتی که در این نوع
از شعر به کار میروند، باید کلمات نرم و لطیف و گوشنوازی برگزینیم که از موسیقی
دلنشین و دلنوازی برخوردار باشند تا بتواند به آنها لذت ببخشند و بر آنها تأثیر
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
411
بگذارند. کوتاهی جمالت، کاربرد کلمات آشنا، و پرداختن به فکر واحد در شعر نیز
میتوانند از عوامل مؤثر در این امر باشند.
آراستگی و پیراستگی زبان، از ویژگیهای متمایز تمام آثار ادبی، از جمله اشعار
کودکان و نوجوانان است؛ تعابیر زیبایی که مضون آن مفاهیم عقالنی و وجدانی آمیخته
با احساس و عاطفه و تخیل است؛ به گونهای که خیال را برانگیزد و عواطف و احساسات
را به حرکت درآورد. )الصاوی، 1997 : 17)
یکی از وظایف مهم ما آن است که تا حد ممکن در پرورش زبانی و ادبی کودکان
بکوشیم و همواره بدین نکته توجه نماییم که شعر اصیل و خوب، همواره از خطاب
مستقیم پرهیز دارد و بهگونهای صریح به پند دادن نمیپردازد؛ بیان مستقیم، اساساً با روح
ادبیات و بخصوص شعر منافات دارد.
تصوير- 2-5
»بیشتر منتقدان جدید، طالب آناند که شعر دارای کیفیتی ملموس و تصویرگونه و
دقیق باشد نه انتزاعی و کلی.« )ولک، 1377 :1 ،39 )مهمترین ویژگی فنی و تکنیکی
شعر را می توان در توجه خاص آن به تصویر دانست. در شعر غالباً مدلولی محسوس،
همتا و همانند مدلولی هنی، مجرد و نامحسوس میشود یا جایگزین آن میگردد تا با
روشنی بیشتر آن را بازنماید. به عبارت دیگر، هرکدام از عناصر محسوس و ملموس در
شعر، بهواسطۀ معنای خاص نهفته در خود یا در نتیجۀ این پیوند، مفاهیم هنی مجردی را
بازگو میکنند و جهان درون را به جهان بیرون پیوند میزنند و بدین گونه است که
تصویری، خلق میشود. شاید بتوان گفت که بدون بهرهگیری از این عناصر محسوس و
ملموس، هرگز نمیتوان در شعر تصویر آفرید و دقیقاً به همین علت است که میتوان
شعر را تصویرگراترین نوع هنرهای کالمی به شمار آورد. شاعران خوب، با توسل به
آنچه در زندگی روزانهی کودکان است و با توجه به چیزهای کوچکی که معموالً ما به
آنها اهمیت نمیدهیم، مفاهیم هنی و مجرد را برای آنها محسوس گردانیم. بدین ترتیب،
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
412
معلوم میگردد که با توسل به عناصر تصویر و تجزیه و تحلیل آنها بهنیکی میتوان به
ژرفساخت معنایی موجود در آثار شعری دست یافت.
ادبیات، نظامی تصویری و نمادین است؛ »شلینگ« )Schelling )مینویسد: »زیبایی،
بازآفرینی نمادین امر بیکران است.« )ولک، 1377 :2 ،59 )تصویر و »نمـاد اسـت کـه
ایده را در دسترس ما قرار میدهد و قابل رؤیت میسازد.« )ولک، 1377 :2 ،208)
تخیل - 3 -5
تخیل نیز از عناصری است که در پرورش و تربیت هنی و روانی کودک و نوجوان
از اهمیت بسیاری برخوردار است. جوهر شعر، احساس و عاطفه است. درواقع، غالباً
شاعر تجربیات خود را به یاری احساس و عاطفه و تخیل به تصویر میکشد. در این نوع
از شعر باید به عنصر خیال و تأثیر آن با دقت و ظرافت بیشتری بپردازیم. باید از خرافه-
پردازی بپرهیزیم و تالش کنیم تا آنجا که ممکن است آنها را به حقیقتجویی و واقع-
گرایی سوق دهیم. با وجود آن که عنصر خیال در این نوع از ادبیات از اهمیت بسیاری
برخور دار است و با استفاده از امکانات علمی و فنی پیشرفتهی امروز میتوانیم بیش از
پیش آن را به تصویر بکشیم و به نیکی از آن در در القا و تثبیت مضمون در هن
مخاطب بهره بگیریم، همواره باید حدود تخیل را در آن تعیین کنیم، به گونهای که آنها
را از وقایع و حقایق دور نگردانیم و در دام خرافهپردازی یا خیاالت هولناک نیفکنیم یا
حقیقت و خیال را به گونهای با هم درنیامیزیم که هن کودکان را در دریافت مضامین
اصیل مورد نظر، به تشویش و اضطراب و پریشانی فکر دچار کنیم. در شعر کودکان و
نوجوانان، بیش از اندازه غرق شدن در خیال نیز به اندازهی بیان عریان و بیپردهی
واقعیت ناپسند است.
بدیهی است که این امر در کتابهای درسی، با توجه به پرمخاطب بودن آنها، از
اهمیت بیشتری برخوردار است. در این قبیل آثار باید به پروش احساسی، عاطفی
کودکان توجه خاصی داشته باشیم و تا آنجا که ممکن است، در بیداری هنی و روانی
آنها بکوشیم.
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
413
5-4 -شکل و قالب
مضمون شعر، باید کامالً با شکل و قالب آن متناسب باشد. از آنجا که مضمون و
محتوا اصل است و شکل و قالب، فرع، شکل شعر باید در خدمت مضمون آن باشد تا در
نهایت، اثر به اهدافی که از آن در نظر بوده است، دست یابد.
همواره باید تناسب شکل فنی آثار با مضمون آنها را در نظر داشت. شعر ممکن است
بدون وزن و قافیه باشد، اما نمیتواند بیشکل باشد. اساساً وزن و قافیه خود عناصری
هستند که به شعر شکل میبخشند و نبودن آنها خود باعث تغییر شکل شعر میگردد.
داستان، معروفترین شکل فنی موجود در کتابهای کودکان و نوجوانان است، اما
در عین حال، وجود آن، اشکال فنی دیگری از قبیل شعر و نمایشنامه را نفی نمیکند.
نمایشنامه نیز موضوع یا مضمون نیست، بلکه همانند قصه، شکل فنی یا نوع ادبی آن
است و میتواند موضوعات و مضمونهای گوناگونی را در بر داشته باشد. نمایشنامهها
نیز ممکن است تاریخی، علمی، دینی یا مانند آن باشند. موارد بسیاری میتوان یافت که
در آنها شاعران با زبان شعر به نقل داستان میپردازند یا نمایشنامهای خلق میکنند.
داستان و نمایش، خود مضمون نیستند، بلکه شکل فنی یا شیوهای برای عرضه و ارائۀ
آناند؛ به عبارت دیگر، قصه، داستان و نمایش را میتوان قالب بیان مضمون و محتوا
دانست. این قالب میتواند موضوعات و مضمونهای متعددی را در بر داشته باشد. از
قبیل داستانهای دینی، داستانهای اجتماعی و داستانهای علمی و مانند آن. همچنان که
»موالنا« میگوید:
ای برادر قصه چون پیمانهای است معنی اندر وی مثال دانهای است )موالنا،
)371 :1362
بنابراین، در تفکیک موضوعی اشعار، نمیتوان و نباید قصه، داستان و نمایش را از
موضوعات دینی، اجتماعی و علمی تفکیک کنیم و آن را موضوعی جداگانه به شمار
آوریم. این رفتار نادرست، ممکن است این توهم را به وجود آورد که قصه، فقط قصه
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
414
است و نمایش، تنها نمایش.. داستان و نمایش را در تقسیمبندی موضوعی کتابها در
نظام دیوئی نیز جزو یکی از اقسام دهگانهی اصلی نمیشمارند برای آن که داستان و
نمایش، اشکال ادبی هستند و مضمون یا موضوع نیستند. مضمون شعر و داستان و
نمایش، خود ممکن است جزو فروع مجموعه دانش بشری باشد؛ به تعبیر دیگر، شعر و
داستان و نمایش ممکن است مضمونی دینی، تاریخی یا اجتماعی داشته باشد.
در توجه به روابط منطقی موجود در میان مضمون و شکل اثر، هیچک از آن دو را
بدون دیگری نباید و نمیتوانیم کامل بدانیم. توجه به این امر، الزم میگرداند هردو را
با معیارهای صحیح و سالم شعر کودکان و نوجوانان تطبیق و خود را از انحراف دور
نماییم.
موسیقی- 5 -5
موسیقی، هدیۀ آسمان به زمین است. »افالطون« که اهمیت بسیاری برای موسیقی
قائل است، اعتقاد دارد که موسیقی در اعماق روح آدمی نفو میکند و بیشترین سیطره
را بر آن دارد. وی همچنین فقدان زیبایی، ایقاع و تناسق را با فساد و سوء اخالق در
ارتباط میداند. )رک: گات، 1384 :4 )موسیقی، وسیلهای برای تقریب شعر به هن
کودکان است. در عین حال، برخی از اقسام شعر، از جمله، سرودها، آوازها و تصنیفها
نیز هستند که از اقسام دیگر به موسیقی نزدیکترند. نسبت گوش به موسیقی، مانند
نسبت تصویر به چشم است. موسیقی شعر کودکان باید مناسب روح لطیف و اندیشهی
ظریف و احساسات رقیق آنها باشد.
6 -نتیجهگیری
»مضمون«، همان معنی و مفهوم شاعرانه است. مواریث دینی و ملی ما از چنان غنایی
برخوردار است که در پرورش فکری و فرهنگی کودکـان و نوجوانـان و برخـورداری
آنان از طراوت و نشاط روانی و عقالنی الزم بهخوبی میتوان از آنها سود برد. در بهره-
 مسئلۀ »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
415
گیری از منابع فکری و ادبی دیگر زبانها نیز همواره باید به تفاوتهای فرهنگی خاص
توجه داشت.
شرط اول عرضه و ارائۀ مناسب مضمون، شناخت صحیح دنیـای کودکـان و افکـار،
امیال و آرزوهای آنان است. در عین حال، در این میان برخورداری از قابلیتهای هنری
و کمیت و کیفیت بهرهگیری از عوامل و عناصر فنی را نیز نباید از نظر دور داشت.
رعایت سادگی، روشنی و روانی زبان، تعیین دقیق حدود تخیل با توجه به حساسیت-
های بسیار کودکان و پرهیز از خرافهگرایی و خرافهپرستی، توجه به لزوم حفظ سـالمت
و تعادل روحی ـ روانی کودکان در برخوردهای احساسی ـ عاطفی، بهرهگیـری بجـا و
مناسب از عنصر موسیقی و آهنگ و دقت در تناسب آن با افکار و عواطف مخاطـب و
توجه به تناسب آن با مضمون و محتوای شعر و استفادۀ صـحیح از اشـیاء و پدیـده هـای
ملموس و آشنا در خلق تصویر، به عنوان یکی از اساسیترین عناصر شعر نیز از مسـائلی
هستند که در آفرینش شعر برای کودکـان و نوجوانـان و پرداخـت بایسـته و شایسـتۀ
مضمون، همواره باید به آنها نظر داشت.
منابع
آجودانی، ماشاء اهلل.)1382 .)یا مرگ یا تجدد )دفتری در شعر و ادب مشروطه(. تهران:
اختران.
السیوطی، جاللالدین. )1418 .)جمع الجوامع. بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
الصاوی الجوینی، مصطفی. )1997 .)حول ادب االطفال. االسکندریۀ: منشأۀ
المعارف.
الهیتی، هادی نعمان. )1408 .)ثقافۀ االطفال. کویت: عالم المعرفۀ.
سعد ابوالرضا. )1993 .)النص االدبی لالطفال. عمان: دارالبشیر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. )1368 .)شاعر آینه ها. تهران: آگاه.
 DOÇ. DR. RAHİM KOUSHESH
416
شکری، عباد. )بیتا(. االدب فی عالم متغیر. بیروت: دارالعلم.
شوقی، احمد. )1984 .)دیوان شقی لالطفال. تقدیم و اعداد عبدالوهاب االزرق.
القاهرۀ: دارالمعارف.
عبدالتواب یوسف. )1419 .)طفل ما قبل المدرسۀ. القاهرۀ: الدار المصریۀ اللبنانیۀ.
فروزانفر، بدیعالزمان. )1370 .)احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.
گات، بریس. )1384 .)دانشنامۀ زیباییشناسی. ترجمهی گروه مترجمان. تهران: انتشارات
فرهنگستان هنر.
موالنا، جاللالدین محمد بلخی. )1362 .)مثنوی معنوی. تصحیح رینولـد الـین نیکلسـون .
تهران: امیرکبیر.
میرابل، سیسیلیا. )1997 .)مشکالت ادب الطفلی. ترجمۀ مها عرنوق. دمشق:
منشورات وزارۀ الثقافۀ.
نجیب، احمد. )بیتا(. المضمون فی کتب االطفال. بیروت: دارالفکر العربی.
وصفی، عاطف. )1981 .)الثقافۀ و الشخصیۀ. بیروت: دار النهضۀ العربیۀ للطباعۀ و
النشر.
ولک، رنه. )1337 .)تاریخ نقد جدید. ترجمهی سعید ارباب شیرانی. تهران: نیلوفر.
Carpenter, Humphrey and Prichard, Mari, The Oxford Companion
to Children’s Literature, New York 1948.
Marshall, Margarit R., An Introduction to the World at Children’s Books,
USA 1986.
Powlin, Mary Ann, Creative Uses of Children’s Literature, USA 1998