Mevlevi Âyinlerinin Yüzyıllara Göre Dağılımı
Inonu University Journal of Art and Design
İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi
ISSN: 1309-9876, E-ISSN: 1309-9884
Cilt/Vol. 6 Sayı/No.14 (2016): 1-13
Distribution of Mevlevi Rites (Ayins) by Centuries
Muattar Demet Doğruöz1
1 : Mugla Sitki Kocman University, The Department of Fine Arts Education,
Division of Music Education, Muğla, ddemet@mu.edu.tr
DOI: http://dx.doi.org /10.16950/iüstd.29768
Abstract
It is important that preschool education develops the skills because children
Mevlevi Rites are classified as mystical musical forms that were composed to
be performed during the Sema rituals and they are one of the lenghtiest
musical forms of Turkish music. The earliest Mevlevi Rites in history were
composed in pençgâh, dügâh ve hüseynî maqams and their composers are
unknown. These earliest rites, known as beste-i kadim, were composed in the
16th century and since then this form has been attracting the interest of many
composers. After examining the literature about the form that existed for
centuries, it can be said that many examples composed after the 20th century
did not have the chance to be performed and recognized. The aim of this study
is to identify the all the composers of Mevlevi Rite up until now and to
determine the numbers, maqams, and composers of the works in order to
reveal the present situation. The data collected were examined and evaluated
in the frame of the determined subject headings resulting in this descriptive
study.
Key Words:Mevlevi Rites, Composers of Mevlevi Rite, Mevlevi Rites by
Centuries.
Suggested Citation
Doğruöz, M.D. (2016). Distribution of Mevlevi Rites (Ayins) by Centuries. Inonu University Journal of Arts and Design,
6 (14). 1-13. DOI: 10.16950/iüstd.29768
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Extended Abstract
Mevlevi rites are Sufi musical compositions
that are performed during sema ceremonyes
in Mevlevi dervish lodges. The lyrics
were generally picked up from the sections
of gazeliyyat and rubaiyyat in the works
Mesnevi and Divan-i Kebir of Mevlana
Celaleddin Rumi, although some were
selected from the Persian poems of Sultan
Veled and Ulu Arif Çelebi. At the time of
Mevlana Celaleddin Rumi, Sultan Veled,
Ulu Arif Çelebi and the first poets after
them, there were neither sema ceremonies
(also called mukabeles, meaning face-toface
meetings), nor special compositions
for such ceremonies. Initially, the musicians
playing during mukabeles chanted
poems about mystic love and Sufism as
anonymous compositions. After Mevlana,
they read the poems of Mevlana in sema
ceremonies. Mevlevi music started to
emerge with its own rules after sema took
the form of mukabele. Research on
Mevlevi rites lead to the conclusion that
their composers grew up in Mevlevihanes
(Mevlevi houses) and had good
educations. Mevlevihanes had important
sociocultural functions and played an
important role in the emergence of a brandnew
understanding of Islam. These places,
which gave particular importance to art
education as well as Sufistic education,
also acted as a locomotive for the
improvement of our music. They always
regarded music as a part of religious
worship, probably even as a religious act
itself. Musicians were given particular
importance by important tariqa members,
and performing music was a form of social
and religious literature in Mevlevihanes.
Within the frame of giving importance to
music education and bringing extra beauty
to our cultural and religious life, Mevlevihanes
are frequently and accurately
thought of as the conservatories of their
time. Mevlevi rites were declared a Masterpiece
of the Oral and Intangible Heritage of
Humanity by UNESCO in 2005.
The first known Mevlevi rites were
composed in the pençgah, dügâh and
hüseynî maqams, and their composers are
unknown. These first Mevlevi rites, also
known as Beste-i Kadim, were composed
in the sixteenth century, and the form of
Mevlevi rite has continued to draw the
attention of composers since then. The
rites identified as composed before the
Republic Period were added to the repertoire,
and many of them were performed
during sema ceremonies.
While discussing Mevlevi rites, it is important
that they have been performed in
semahanes (ritual halls) in Mevlevi dervish
lodges. Acceptance of the rites depends on
the fact that they were performed in
semahanes, and semas were performed to
accompany them. Nonetheless, we can
say that many of the rites composed during
the Republic Period did not become known
since they were not performed. The population
of the study consisted of Mevlevi
rites regardless of whether they were performed.
Halil Can, Ali Rıza Avni Tınaz and Erol
Sayan were also considered for inclusion
in this study of rites. During the research,
the Şevkefza rite notes of Neyzen Halil
Can could not be obtained. However, in
Mûsikî Mecmuası Halil Can Özel Sayısı
(Music Magazine Halil Can Özel Special
Edition), a monthly music magazine dated
May-June 1973, Ethem Ruhi Üngör stated
that Halil Can started to compose a Mevlevi
rite, but included it on a list with a note
stating that it was not yet completed, indicating
that Halil Can left the composition
unfinished.
In data collection, no Mevlevi rite composition
of Ali Rıza Avni Tınaz, another
composer included on the lists, was found
in the sources and statements including his
own private archive. In his lifetime, Tınaz
told Ümit Yazıcı, a vocal artist in the İzmir
State Classical Turkish Music Chorus, that
he did not compose any Mevlevi rites. In a
conversation with Erol Sayan, another
composer on the chronological lists, he
stated that he left his Mevlevi rite composition
unfinished. Thus, Halil Can, Ali Rıza
Avni Tınaz and Erol Sayan were not
included in the study because their
compositions could not be found and due
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
to the other reasons stated above. Thanks
to this study, the living composers of that
time, Cavit Ersoy, Neyzen Ahmet Kaya and
Rebabi Ahmet Refik Kaya were identified
as having composed Mevlevi rites and
included in this study.
The aim of this study is to sort Mevlevi rites
by century and identify their distribution of
composer, number and maqam. In
accordance with this purpose, this study's
research question is: “What is the distribution
of Mevlevi rite compositions by
century?” The collected data were
tabulated and analysed descriptively by
composer, composer’s number of Mevlevi
rites, century and maqam.
This study was carried out with a
descriptive survey model. Survey model
studies aim to collect data to identify the
characteristics of a group. The research
population included Mevlevi rites, a genre
of Turkish Sufi music. No sampling method
was used, and the entire population was
included in the study. The data were
collected using the national library, various
university libraries, the private archive of
Erdoğan Ateş, a scholar at Süleyman
Demirel University's Faculty of Theology,
the private archive of Ümit Yazıcı, a vocal
artist in the İzmir State Classical Turkish
Music Chorus, web pages, articles and
book surveys.
Three Mevlevi rites were composed in the
sixteenth century, but their composers are
unknown. One composer composed a
Mevlevi rite in seventeenth century, and
five composers composed 13 rites in the
eighteenth century. Four of them appear to
have been composed by Nayi Osman
Dede. In the nineteenth century, 30
composers composed 51 Mevlevi rite
compositions of which İsmail Dede and
Zekai Dede composed more than any
other composers. In the twentieth century,
103 Mevlevi rites were composed, and it is
remarkable that 51 of them were composed
by Hüseyin Saadettin Arel. Rites were
analysed quantitatively in this study. Their
qualitative characteristics is another
subject that requires deep research. The
distribution of Mevlevi rite compositions by
century shows that this long-standing
genre of Turkish music has been growing
continuously. The variability of the rhythms
and uniqueness of each part indicate the
difficulty of these compositions. On the
other hand, our results indicate that
composers’ interest in Mevlevi rites has
increased for centuries despite their
difficulty.
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Mevlevi Âyinlerinin Yüzyıllara Göre Dağılımı
Muattar Demet Doğruöz1
1 : Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, Müzik
Eğitimi Anabilim Dalı, Erzurum. ddemet@mu.edu.tr
DOI: http://dx.doi.org /10.16950/iüstd.29768
Özet
Mevlevî âyinleri, Tasavvuf Mûsikîsi başlığı altında değerlendirilen, Mevlevî
tekkelerinde semâ töreni esnasında icrâ edilmek üzere bestelenmiş olan, Türk
Müziği’nin uzun formlu türlerindendir. Tarihte bilinen ilk Mevlevî âyinleri,
pençgâh, dügâh ve hüseynî makamlarında bestelenmiştir ve bestekârları
bilinmemektedir. Beste-i Kadîm olarak anılan bu ilk Mevlevî âyinleri 16.
Yüzyılda bestelenmiş ve o günden bu yana Mevlevî âyini formu bestekârlarca
ilgi görmeye devam etmiştir. Yüzyıllardan beri varlığını sürdüren Mevlevî
âyinlerine yönelik ilgili literatür incelendiğinde, 20. yüzyıl itibariyle bestelenmiş
âyinlerin birçoğunun meydan görmediği, yani icra şansı bulamadığından
dolayı açığa çıkmadığı söylenebilir. Bu araştırmanın amacı, bugüne kadar
yaşamış Mevlevî âyini bestekârlarını tespit etmek ve bestelemiş oldukları
Mevlevî âyinlerini sayıları, makamları ve bestekârları açısından belirleyerek
mevcut durumu ortaya koymaktır. Araştırma betimsel yöntem çerçevesinde
yürütülen bir tarama (survey) çalışmasıdır. Araştırmanın evreni, Türk din
musikisinin tasavvuf müziği başlığı altında değerlendirilen Mevlevî âyinleridir.
Araştırmada herhangi bir örnekleme yöntemine gidilmemiş olup evrenin tümü
araştırma kapsamına alınmıştır. Araştırmanın verileri; millî kütüphâne, çeşitli
üniversite kütüphâneleri, Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Öğretim Görevlisi Erdoğan Ateş özel arşivi, İzmir Devlet Klâsik Türk Müziği
Korosu ses sanatkârı Ümit Yazıcı özel arşivi, bazı web sayfaları, makâle ve
kitap taramaları sonucunda elde edilen veriler belirlenen konu başlıkları
çerçevesinde incelenerek betimsel olarak analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mevlevî Âyini, Mevlevî Âyini Bestekârları, Yüzyıllara
Göre Mevlevî Âyinleri
Suggested Citation
Doğruöz, M.D. (2016). Mevlevi Âyinlerinin Yüzyıllara Göre Dağılımı. Inonu University Journal of Arts and Design, 6 (14).
1-13. DOI: 10.16950/iüstd.29768
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
1. GİRİŞ
Günümüzde Türk Din Mûsikîsi formları,
Camî Mûsikîsi ve Tasavvuf Mûsikîsi olmak
üzere iki ana başlık altında incelenmektedir.
Mevlevî âyinleri, tasavvuf mûsikîsi başlığı
altında değerlendirilen, Mevlevî tekkelerinde
semâ töreni esnasında icrâ edilmek üzere
bestelenmiş eserlerdir. Güfteler genellikle
Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevî ve
Dîvân-ı Kebîr eserlerinin gazeliyât ve
rubâiyat bölümlerinden, kısmen de Sultan
Veled ve Ulu Ârif Çelebi’nin Farsça
şiirlerinden seçilmiştir (Ateş,2015). Mevlâna
Celâleddin Rûmî, Sultan Veled, Ulu Arif
Çelebi ve ondan sonraki ilk çelebiler
zamanında mukâbele de denilen semâ
töreni olmadığı gibi, bu törenler için
bestelenmiş özel eserler de kullanılmamıştır.
İlk dönemlerde mukâbele esnasında çalgı
çalanlar âşıkâne ve sûfîyâne şiirleri anonim
besteler şeklinde okumuşlardır. Mevlâna’-
dan sonra semâ meclislerinde tercihan
Mevlâna’nın şiirlerini okumuşlardır. Semâ,
mukâbele şeklini aldıktan sonra Mevlevî
müziği, kuralları ile ortaya çıkmaya
başlamıştır (Gölpınarlı, 2006). Semâ âyinini
söyleyenlere Âyinhân, çalanlara Mutribân,
semâ yapanlara Semâzen, Nat-ı Mevlâna’yı
okuyanlara Na’thân denilmektedir. (Kaçar,
2012) Mûsikî nağmelerini dinlerken vecde
gelip hareket etmek anlamına gelen
semânın, Mevlevîlikte önemli bir yeri vardır
(Hidayetoğlu, 2003; Uludağ 1976).
Semâ töreni yedi bölümden oluşur ve her
bölümün bir anlamı vardır;
1. İlâhi aşkı temsil eden Hz. Muhammed’i
öven bir na’t ile başlar, buna Na’t-ı Şerif
denir. Genellikle Itri’nin rast makamındaki
nat’ı okunur.
2. Kudümzen başı kuvvetlice kudüme vurur.
Bu vuruş Allah’ın Kün yani Ol emrini
temsil eder.
3. Neyzen başı okunacak âyinin makamına
göre taksime başlar. Taksim uzunca ve
farklı makamlara geçkiler yapılarak icra
edilir. Taksim bittiğinde Şeyh ile birlikte
herkes aynı zamanda ellerini şiddetle
yere vurarak ayağa kalkar. Bu esnada
kudümle beraber bütün sazlar peşreve
girerler.
4. Peşrev çalınırken Devr-i Veledi başlar.
Şeyh önde olduğu halde herkes bir sıra
halinde peşreve ayak uydururlar,
sessizce İsm-i Celâl çekerek birbirlerini
üç kere selâmlayıp dairevî olarak
dönerler.
5. Devr-i Veledi’den sonra Mevlevî âyini
okunmaya başlar. Semâzen üzerindeki
hırkayı çıkararak sembolik olarak
hakikatte doğar. Kollarını bağlayarak Bir
rakamını temsil eder, Allah’ın birliğine
şehadet eder. Semâzenbaşı postun
karşısına geçerek postnişinden semâ için
destur almak üzere selâm verir. Bu
selâma semâzenler de iştirak ederler.
Desturdan sonra semâzenler şeyhin elini,
şeyh de semâzenlerin sikkesini öperek
semâya başlarlar. Mevlevî âyini dört
bölümden oluşur ve her bölüme selâm
adı verilir. (Ateş, 2015) Devr-i Kebir
usulünde çalınan dört haneli peşrevden
sonra âyinin selâmları sırayla ve kendine
özgü bir üslûpla icra edilir (Akdoğan,
2010). Birinci selâm, sekiz ya da on dört
zamanlı bir usûlle bestelenmiştir. Bu
selâm tasavvufun şeriat mertebesini
temsil eder. İkinci selâm, ağır evfer
usulünde bestelenmektedir ve saz terennümü
ile üçüncü selâma bağlanmaktadır.
Bu selâm mutlak varlığın olgunluğuna
erişmeyi temsil eder. Üçüncü selâm,
devr-i kebîr, aksak semâî ve yürük semâî
usulleri ile bestelenmiştir. Bu bölümde
tempo gittikçe hızlanır, sevgiliye kavuş-
manın coşkusu müzik ile ifade edilir.
Dördüncü selâm, ağır evfer usulü ile
bestelenmiştir. Bu selâm, insanın manevî
yolculuğunu tamamlayıp kulluk vazifesine
dönüşünü temsil eder.
6. Dördüncü selâm bittikten sonra ney son
taksim yapar, ardından hâfız, Kur’an-ı
Kerim’den birkaç âyet okur.
7. Son bölüm Fatiha ve dua ile biter, bu dua
merasimine “Gülbank Çekmek” de denir
(Ateş,2015).
Âyinler bestelenirken kullanılmış olan usuller
incelendiğinde altı, yedi değişik usûl ve bu
usullerin değişik mertebelerinin olduğu
görülmektedir. Âyinlerde kullanılan vezinler
incelendiğinde, aruzun remel, hezec, recez,
muzârî, serî, münserîh, müctess gibi hemen
bütün bahirleri ile rubâî vezinlerinin çeşitli
türlerinin çokça kullanıldığı görülmektedir.
Âyinlerde her selâm için seçilen usûl sabit
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
kaldığı halde aynı usûl kullanılarak
bestelenmiş şiirlerdeki vezin çeşitliliği dikkat
çekicidir. Mevlevî âyinleri bestelenirken
güfte dışı ilaveler vardır ki, güfte bittiği halde
bitmemiş olan usulü tamamlamak amacı ile
veya mısralar arasına değişik bir renk olarak
bestekâr tarafından eklenir, bunlar bir tür
kısa söz terennümü olarak nitelendirilebilir
(Tanrıkorur, 2003).
Tarihte bilinen ilk Mevlevî âyinleri, pençgâh,
dügâh ve hüseynî makamlarında bestelenmiştir
ve bestekârları bilinmemektedir.
Beste-i Kadîm olarak anılan bu ilk Mevlevî
âyinleri 16. Yüzyılda bestelenmiş (Tanrıkorur,
2003) ve o günden bu yana Mevlevî âyini
formu bestekârlarca ilgi görmeye devam
etmiştir. Cumhuriyet Dönemi öncesi bestelenen
âyinlerden tespit edilenler repertuara
kazandırılmış, pek çoğu da sema törenlerinde
icra edilmiştir. Mevlevi ayinleri genel
müzikal yapıları itibariyle makam çeşitliliği ve
seyirleri açısından Türk müziği makam
eğitimine yardımcı birer kaynaktır (Hatipoğ-
lu, 2011).
Mevlevî âyinleri besteleri ele alınırken, bahsi
geçen bestelerin Mevlevî dergâhlarındaki
semâhânelerde icra edilmiş olması önemli
bir husustur. Âyinlerin kabul görmeleri;
meydan görmüş olmaları, bir semâhânede
icra edilmiş ve bu bestelerin eşliğinde semâ
yapılmış olmalarına bağlıdır (Ateş, 2015).
Bununla birlikte Cumhuriyet Döneminde
bestelenmiş âyinlerin birçoğunun meydan
görmediği, yani icra şansı bulamadığı için
açığa çıkmadığı söylenebilir. Bu çalışmada
Mevlevî âyini besteleri icra edilmiş olmaları-
na bakılmaksızın araştırmanın evrenine dahil
edilmiştir.
Ayrıca bu araştırma kapsamında bugüne
kadar yapılmış Mevlevî âyinleri kronolojisine
yönelik çalışmalar incelendiğinde (Adar,
2015; Bayraktar, 2012; Çevikoğlu, 2016)
Halil Can, Ali Rıza Avni Tınaz ve Erol
Sayan’ın yer aldığı gözlemlenmektedir. Bu
çalışmanın araştırma sürecinde Neyzen
Halil Can’ın Şevkefza âyini notasına
ulaşılamamakla birlikte, 1973 tarihli aylık
müzikoloji dergisi olan Mûsikî Mecmuası
Halil Can Özel Sayısında (Mayıs-Haziran),
Ethem Ruhi Üngör makalesinde şu
açıklamayı yaptığı tespit edilmiştir;
“Halil Can bestekârlık alanında
çalışmamıştır. Bestekârlığı yok
denebilecek derecede birkaç esere
inhisar etmektedir. Halen elde
mevcut iki bestesi hisarbuselik
peşrevi ve bayatipuselik peşrevi
(bu sayıda yayınlanmaktadır)dir.
Bunların dışında bana bir de
şevkefza âyin bestelemekte oldu-
ğundan bahsetmiş ve ben de birkaç
yıl önce dergide yayınladığım
âyin listeme “henüz tamamlanmamıştır”
kaydı ile dahil etmiştim.”
Bu açıklamadan yola çıkarak Halil Can’ın
bestesini yarım bırakmış olabileceği söylenebilir.
Listelerde yer alan bir diğer bestekâr
Ali Rıza Avni Tınaz ile ilgili olarak ise
araştırmanın veri toplama sürecinde kendisinin
özel arşivi dâhil hiçbir kaynakta ve hiçbir
beyanında Mevlevî âyini bestesine ulaşılamamıştır.
Tınaz, sağlığında İzmir Devlet
Korosu Ses Sanatçısı olan Ümit Yazıcı’ya
Mevlevî âyini bestelemediğini beyan etmiştir
(Ümit Yazıcı, Ali Rıza Avni Tınaz konulu
görüşme, İzmir, 20.12.2013). Yine kronolojik
olarak yapılmış listelerde ismi geçen bir
diğer bestekâr olan Erol Sayan ile
gerçekleştirilen söyleşide (M.Demet Doğru-
öz, Mevlevî âyinleri konulu görüşme, Bolu,
30.08.2013), Sayan, Mevlevî âyini bestesini
yarım bıraktığını belirtmiştir.
Sonuç olarak Halil Can, Ali Rıza Avni Tınaz
ve Erol Sayan’ın bestelerine hiçbir kaynakta
ulaşılamadığı için ve yukarıdaki gerekçelerden
dolayı bu çalışmadaki listeye dâhil
edilmemişlerdir. Ayrıca bu çalışma ile
dönemimiz yaşayan bestekârlarından Cavit
Ersoy, Neyzen Ahmet Kaya ve Rebabî
Ahmet Refik Kaya’nın Mevlevî âyini
besteledikleri saptanmış ve bahsi geçen
bestekârlar bu çalışmanın içine dâhil
edilmiştir (Doğruöz, 2014).
Bu araştırmanın amacı, geçmişten günümü-
ze kadar bestelenmiş olan Mevlevî âyinlerini
yüzyıllara göre sıralayarak âyinlerin bestekârları,
bestelerin makamları, sayıları ve
yüzyıllara göre dağılımını saptamaktır.
Araştırma, Mevlevî âyinlerinin bilinen ilk
örneklerinden itibaren tespit edilmiş
bestelerin kronolojik sırayla ortaya konması
bakımından önem taşımaktadır. Buna ek
olarak bu araştırma Mevlevi ayinleri
bestekarlarının kronolojik sıralamasına
yönelik gerçekleştirilmiş diğer çalışmalardan
(Adar, 2015; Bayraktar, 2012; Çevikoğlu,
2016) farklı olarak, bazı Mevlevî âyini
bestekârlarının saptanması ve listeye dahil
edilmesi, buna ek olarak bazı bestekârların
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
bestelerini tamamlamadığını ortaya koyması
açısından da ayrıca önem teşkil etmektedir.
Araştırmanın amacı doğrultusunda araştırmanın
problem cümlesini “Mevlevî âyini
bestelerinin yüzyıllara göre dağılımı nasıldır?”
oluşturmaktadır. Araştırmanın problem
cümlesi kapsamında belirlenen alt problemler
aşağıdaki gibidir:
1.1. Alt Problemler
1. 16.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
2. 17.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
3. 18.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
4. 19.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
5. 20.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
6. Mevlevî âyini bestelerinin ve
bestekârlarının sayısal olarak yüzyıllara
göre dağılımı nasıldır?
2. YÖNTEM
2.1 Araştırmanın Modeli
Bu araştırma betimsel yöntem çerçevesinde
yürütülen bir tarama (survey) çalışmasıdır.
Tarama yöntemi bir grubun belirli özelliklerini
belirlemek için verilerin toplanmasını amaç-
layan çalışmalardır (Büyüköztürk ve diğ.,
2009).
2.2 Evren-Örneklem
Araştırmanın evreni, Türk din musikisinin tasavvuf
müziği başlığı altında değerlendirilen
Mevlevî âyinleridir. Araştırmada herhangi bir
örnekleme yöntemine gidilmemiş olup evrenin
tümü araştırma kapsamına alınmıştır.
2.3 Veri toplama aracı
Araştırmanın verileri; millî kütüphâne, çeşitli
üniversite kütüphâneleri, Süleyman Demirel
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Öğretim
Görevlisi Erdoğan Ateş özel arşivi, İzmir
Devlet Klâsik Türk Müziği Korosu ses
sanatkârı Ümit Yazıcı özel arşivi, bazı web
sayfaları, makâle ve kitap taramaları
sonucunda elde edilmiştir.
2.4 Verilerin çözümlenmesi
Araştırmadan elde edilen veriler Mevlevî
âyinlerinin; yüzyılı, bestekârı, makamı ve
bestekâra ait Mevlevî âyini sayısı ve Mevlevî
âyini bestelerinin ve bestekârlarının sayısal
olarak yüzyıllara göre dağılımı başlıkları
çerçevesinde, tablolara dönüştürülmüş ve
betimsel olarak analiz edilmiştir
3. BULGULAR VE YORUMLAR
Bu bölümde araştırmanın problem cümlesi
kapsamında belirlenen alt problemlere ilişkin
bulgulara ve yorumlara yer verilmiştir.
3.1. 16. Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 1’de, 16.yy Mevlevî âyinleri bestekârlarına,
bestelerinin makamları ve sayısına
ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Tablo 1. 16.Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî Âyini Sayısı
- Pençgâh 1
- Dügâh 1
- Hüseynî 1
Tablo 1’de görüldüğü gibi, 16. yy.da
bestelendiği bilinen üç Mevlevî âyini olmakla
birlikte, bu âyinlerin bestekârları bilinmemektedir.
Bu âyinler “Pençgah”, “Dügah” ve
“Hüseyni” makamlarında bestelenmişlerdir.
Bu üç eser, Mevlevî âyinleri literatüründe
“Beste-i Kadim” olarak
anılmaktadır (Akdoğu, 1996; Ateş, 2015;
Çevikoğlu, 2015; Hatipoğlu, 2011). Bu eserlerin
bilinen en eski Mevlevî âyini formu
olması ve diğer Mevlevî âyini bestelerine
örnek teşkil etmesinden dolayı “Beste-i
Kadim” olarak anıldıkları söylenebilir
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
2. 17. Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 2’de, 17. yy. Mevlevî âyinleri
bestekârlarına, bestelerinin makamları ve
sayısına ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Tablo 2. 17. Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî âyini sayısı
Köçek Derviş Mustafa Dede Bayatî 1
Tablo 2’de görüldüğü gibi, 17. yy.da
bestelenmiş 1 Mevlevî âyini olduğu
görülmektedir. Bu Mevlevî âyini Bayati
makamında olup, Köçek Derviş Mustafa
Dede tarafından bestelenmiştir.
3.3. 18.Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 3’de, 18. yy. Mevlevî âyinleri bestekârlarına,
bestelerinin makamları ve sayısı-
na ilişkin bulgulara yer verilmiştir
. Tablo 3. 18. Yüzyıl Mevlevî âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî
âyini sayısı
Mustafa Itrî Efendi Segâh 1
Nayi Osman Dede Rast, Hicaz, Uşşak, Çargâh 4
Bursalı M. Sadık Bestenigâr 1
Müsâhib Ahmed Ağa Hicaz, Nihavend, Sabâ 3
Hâfız Şeyda Efendi Irak, Hicazeyn, Isfahan 3
- Bûselik 1
Tablo 3’de görüldüğü üzere, 18. yy.da;
Mustafa Itrî Efendi “segâh” makamında,
Nayi Osman Dede “rast, hicaz, uşşak ve
çargâh” makamlarında; Bursalı M. Sadık
“bestenigâr” makamında; Müsâhib Ahmed
Ağa “hicaz, nihavend ve sabâ” makamlarında;
Hâfız Şeyda Efendi “ırak, hicazeyn ve
ısfahan” makamlarında Mevlevî âyini
bestelemişlerdir. Ayrıca bu yüzyılda bestekârı
bilinmeyen “bûselik” makamında bir
Mevlevî âyini de günümüze ulaşmıştır. Buna
göre, 18.yüzyılda bestelenmiş toplam 13
Mevlevî âyini olduğu söylenebilir.
3.4. 19. Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 4’de, 19. yy. Mevlevî âyinleri bestekârlarına,
bestelerinin makamları ve sayısı-
na ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Tablo 4. 19. Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı
Mevlevî
âyini
sayısı
III. Selim Sûzidilârâ 1
Abdülbâkî Nasır Dede Acem-bûselik, Isfahan 2
Abdürrahîm Künhî Dede Hicaz, Nühüft 2
Müsâhib Ahmed Ağa Hicaz, Nihavend, Sabâ 3
İsmail Dede Şevkutarab, Sabâ, Sabâ-bûselik, Bestenigâr, Nevâ,
Hüzzam, Ferahfezâ
7
Zekâî Dede Sûzidil, Mâye, Isfahan, Sûznâk, Sabâ-zemzeme 5
A.Hüsameddin Dede Rahatü’l-ervah 1
Ali Nutki Dede Şevkutarab 1
Dellâlzâde İsmail Efendi Sûznâk 1
Bursalı Osman Dede Nühüft 1
Mustafa Nakşî Dede Şedaraban 1
Neyzen Salih Dede Şedaraban 1
Hacı Faik Bey Yegâh, Dügâh 2
Derviş Abdülkerim Dede Yegâh 1
Mehmed Celâleddin Dede Dügâh 1
Hüseyin Fahreddin Dede Acemaşîran 1
Müezzinbaşı Rıfat Bey Ferahnâk, Neveser 2
Mustafa Cazim Hicazkâr 1
Musullu Hafız Osman Hüseynî 1
Ali Aşkî Bey Hüseynî-aşîran 1
İsmet Ağa Isfahan, Müstear, Rahatfezâ 3
Yahya Efendi Dergâhı
Zâkirbaşısı
Isfahan 1
Bolâhenk Nuri Bey Karcığar, Bûselik 2
Uzun Arap Ali Kürdîlihicazkâr 1
Ârif Hikmetî Dede Mâhur 1
Hafız Ali Dede Nühüft 1
Eyubî Hüseyin Dede Nühüft 1
Necib Dede Sûzidil, Sûznâk 2
Hâşim Bey Sûznâk, Şehnâz 2
Kâmil Dede Yegâh 1
Tablo 4’de görüldüğü üzere, 19. yy.da; III.
Selim “sûzidilârâ” makamında, Abdülbâkî
Nasır Dede acem-“bûselik, ısfahan” makamlarında,
Abdürrahîm Künhî Dede “hicaz,
nühüft” makamlarında, Müsâhib Ahmed Ağa
“hicaz, nihavend ve sabâ” makamlarında,
İsmail Dede “şevkutarab, sabâ, sababuselik,
bestenigâr, nevâ, hüzzam, ferahfezâ” makamlarında,
Zekâî Dede “sûzidil, mâye,
ısfahan, sûzinâk, sabâ-zemzeme” makamlarında,
A.Hüsameddin Dede rahatü’l-ervah
makamında, Ali Nutki Dede “şevkutarab”
makamında, Dellâlzâde İsmail Efendi
“sûznâk” makamında, Bursalı Osman Dede
“nühüft” makamında, Mustafa Nakşî Dede
“şedaraban” makamında, Neyzen Salih
Dede “şedaraban” makamında, Hacı Faik
Bey “yegâh, dügâh” makamlarında, Derviş
Abdülkerim Dede “yegâh” makamında,
Mehmed Celâleddin Dede “dügâh”
makamında, Hüseyin Fahreddin Dede “acemaşîran”
makamında, Müezzinbaşı Rıfat
Bey “ferahnâk, neveser” makamlarında,
Mustafa Cazim “hicazkâr” makamında,
Musullu Hafız Osman “hüseynî” makamında,
Ali Aşkî Bey “hüseynî-aşîran” makamında,
İsmet Ağa “ısfahan, müstear, rahatfezâ”
makamlarında, Yahya Efendi Dergâhı Zâkirbaşısı
“ısfahan” makamında, Bolâhenk Nuri
Bey “karcığar, buselik” makamlarında, Uzun
Arap Ali “kürdîlihicazkâr” makamında, Ârif
Hikmetî Dede “mâhur” makamında, Hafız Ali
Dede “nühüft” makamında, Eyubî Hüseyin
Dede “nühüft” makamında, Necib Dede
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
“sûzidil, sûznâk” makamlarında, Hâşim Bey
“sûznâk, şehnâz” makamlarında, Kâmil
Dede “yegâh” makamında Mevlevî âyini
bestelemiştir. 19. Yüzyılda toplam elli bir
Mevlevî âyini bestelenmiştir.
3.5. 20. yy Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 5’te, 20. yy. Mevlevî âyinleri
bestekârlarına, bestelerinin makamları ve
sayısına ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Tablo 5. 20. Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî
âyini sayısı
Ahmed Avni Konuk Ruyiırak, Dilkeşîde, Bûselik-aşîran 3
Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy Bayatî-bûselik, Müstear 2
Rauf Yektâ Bey Yegâh 1
Kâzım Uz Sultaniyegâh, Yegâh 2
Râkım Erkutlu Karcığar 1
Refik Fersan Selmek, Rast 2
Hüseyin Saadettin Arel Acemaşîrân I, Acemaşîrân II, Acemkürdî I,
Acemkürdî II, Aşkefzâ, Beste-Isfahân,
Bestenigâr I, Bestenigâr II, Bayatî, Bûselik,
Dilkeşhâveran, Evc, Evcârâ, Ferahfezâ,
Ferahnâk, Ferahnümâ I, Ferahnümâ II,
Heftgâh, Hicaz, Hicazkâr, Hüseynî, Hüzzam,
Isfahan, Karcığar, Kürdîlihicazkâr, Lâlegül,
Mâhur, Müstear, Nevâ, Neveser, Nihavend,
Nikriz, Nişâbur, Nişâburek, Nühüft, Rahatfezâ,
Rahatülervah, Rast, Sabâ, Segâh,
Sultaniyegâh, Sûzidil, Sûznâk, Şedaraban,
Şehnaz, Şerefnümâ, Şevkefzâ, Tahir, Uşşak,
Uzzâl, Yegâh
51
Kemâl Batanay Nikriz 1
Sâdettin Heper Hisarbûselik 1
Abdullah Necdet Tanlak Neveser, Tahir, Nişâburek 3
Alâeddin Yavaşça Acem 1
İrfan Doğrusöz Muhayyer-sünbüle, Mâhur, Segâh 3
Sadun Aksüt Sazkâr 1
Cüneyt Koşal Nişâbur 1
Bekir Sıtkı Sezgin Muhayyer-sünbüle 1
Kemal Tezergil Nihavend 1
Fırat Kızıltuğ Hisar 1
Cinuçen Tanrıkorur Bayatî-araban, Evcârâ, Zâvil-aşîran,
Nişâburek
4
Doğan Ergin Ferahnâk-aşîran 1
Mutlu Torun Şehnaz 1
Cavit Ersoy Hisar 1
Hasan Esen Şehnaz 1
M.Okyay Yiğitbaş Ferahfezâ, Şevkutarâb, Bayatî, Hüzzam 4
Zeki Atkoşar Acemkürdî, Sazkâr, Mâhur, Muhayyer,
Dilkeşhâveran, Şehnaz-bûselik, Şevkefzâ,
Şedd-i sabâ
8
Fatih Salgar Uşşak 1
Gürsel Koçak Vecdidil 1
Neyzen Ahmet Kaya Kürdî 1
Ahmet Çalışır Uşşak, Rast, Çargâh, Hicaz 4
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Tablo 5’te görüldüğü üzere, 20.yüzyılda;
Ahmed Avni Konuk “ruyiırak, dilkeşîde,
bûselik-aşîran” makamlarında, Zekâîzâde
Hâfız Ahmed Irsoy “bayatî-bûselik, müstear”
makamlarında, Rauf Yektâ Bey “yegâh”
makamında, Kâzım Uz “sultaniyegâh,
yegâh” makamlarında, Râkım Erkutlu
“karcığar” makamında, Refik Fersan
“selmek, rast” makamlarında, Kemâl Batanay
“nikriz” makamında, Sâdettin Heper
“hisarbuselik” makamında, Abdullah Necdet
Tanlak “neveser, tahir, nişaburek” makamlarında,
Alâeddin Yavaşça “acem” makamında,
İrfan Doğrusöz “muhayyer-sünbüle,
mâhur, segâh” makamlarında, Sadun Aksüt
“sazkâr” makamında, Cüneyt Koşal “nişâ-
bur” makamında, Bekir Sıtkı Sezgin
“muhayyer-sünbüle” makamında, Kemal
Tezergil “nihavend” makamında, Fırat
Kızıltuğ “hisar” makamında, Cinuçen
Tanrıkorur “bayatî-araban, evcârâ, zâvilaşîran,
nişaburek” makamlarında, Doğan
Ergin “ferahnâk-aşîran” makamında, Mutlu
Torun “şehnaz” makamında, Cavit Ersoy
“hisar” makamında, Hasan Esen “şehnaz”
makamında, M.Okyay Yiğitbaş “ferahfezâ,
şevkutarâb, bayatî, hüzzam” makamlarında,
Zeki Atkoşar “acemkürdî, sazkâr, mâhur,
muhayyer, dilkeşhâveran, şehnaz-bûselik,
şevkefzâ, şedd-i sabâ” makamlarında, Fatih
Salgar “uşşak” makamında, Gürsel Koçak
“vecdidil” makamında, Neyzen Ahmet Kaya
“kürdî” makamında, Ahmet Çalışır “uşşak,
rast, çargâh, hicaz” makamlarında ve
Hüseyin Sadettin Arel çeşitli makamlarda elli
bir tane mevlevî âyini bestelemiştir.
20.yüzyılda toplam yüz üç Mevlevî âyini
bestelenmiştir.
3.6. Mevlevî Âyini Bestelerinin ve
Bestekârlarının Sayısal Olarak Yüzyıllara
Göre Dağılımına İlişkin Bulgular
Tablo 6’da, Mevlevî âyini besteleri ve
bestekârlarının sayısal olarak yüzyıllara
göre dağılımına ilişkin bulgulara yer
verilmiştir.
Tablo 6. Mevlevî âyini Bestelerinin ve Bestekârlarının Sayısal Olarak Yüzyıllara Göre Dağılımı
Yüzyıl Beste Sayısı Bestekâr Sayısı
16 3 Bilinmiyor
17 1 1
18 13 5*
19 51 30
20 103 28
*18. yüzyıla ait 13 eser günümüze ulaşmıştır. Ancak, bir eserin bestekârıi bilinmemektedir.
Tablo 6’da görüldüğü üzere, 16. yüzyılda üç
Mevlevî âyini bestelenmiştir ancak bestekârları
bilinmemektedir. 17. Yüzyılda bir
bestekâr ve bir Mevlevî âyini bestesi
vardır.18. yüzyılda beş bestekâr ve on üç
bestelenmiş âyin mevcuttur. 19. Yüzyılda
otuz bestekârın elli bir Mevlevî âyini bestesi
bulunmaktadır. 20. Yüzyılda yirmi sekiz
bestekârın yüz üç Mevlevî âyini bestesi
vardır. Yüzyıllara göre dağılımlar incelendi-
ğinde, beste sayısının 16. ve 17. yüzyılda
oldukça az iken 18. yüzyıldan itibaren arttığı
görülmektedir. Bununla birlikte 19. Yüzyılda
ve özellikle 20. Yüzyılda çok daha fazla
bestelenmiş Mevlevî âyini olması dikkat
çekicidir.
4. Sonuç ve Tartışma
Mevlevî âyinleri genel olarak incelendiğinde,
bu eserlerin mevlevîhânelerde yetişmiş, iyi
eğitim almış bestekârlarca bestelendiği
ortaya çıkmaktadır (Hatipoğlu, 2011).
Mevlevîhaneler sosyo-kültürel anlamda
büyük bir fonksiyon icra etmiş, İslâm temelli
yepyeni bir anlayışın ortaya çıkmasında
önemli rol oynamıştır. Tasavvufî eğitimin
yanı sıra sanat eğitimini de sürekli ön plânda
tutan bu mekânlar, mûsikîmizin gelişmesi
hususunda da lokomotif vazifesi görmüş,
müziği her zaman dînî ibadetin bir parçası,
belki de bizzat kendisi olarak algılamıştır.
Tarikat erkanı içinde müzisyenler sürekli ön
plâna çıkarılmış, mevlevîhânelerde müzik
icrası sosyal/dînî bir literatür haline
getirilmiştir. İşte mûsikî eğitimine değer
vermesi ve kültür-inanç hayatımıza yeni
güzellikler kazandırması çerçevesinde mevlevîhâneler
sık sık ve haklı olarak dönemlerinin
birer konservatuarı olarak anılmıştır
(Behar, 1992; Tanrıkorur 2004). 16. yy.dan
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
beri varlığını sürdürmekte olan Mevlevî
âyinleri, 2005 yılında UNESCO tarafından
İnsanlığa Ait Sözlü ve Somut Olmayan
Kültürel Miras Başyapıt olarak kabul ve ilan
edilmiştir (Çevikoğlu, 2011; Karaköse,
2013 ).
Bu araştırma ile geçmişten günümüze kadar
olan Mevlevî âyinleri yüzyıllara göre
sıralanmış, âyinlerin bestekârları, bestelerin
makamları, sayıları ve yüzyıllara göre
dağılımı belirlenmiştir. Araştırma elde edilen
veriler doğrultusunda;
16. Yüzyıl’da bestelenmiş âyinlerin üç tane
olduğu, bestekârları bilinmemekle birlikte bu
üç eserin literatürde “Beste-i Kadim” olarak
anıldığı ve 16. Yüzyılda toplam üç Mevlevî
âyini bestelendiği saptanmıştır. 17. Yüzyıl’-
da ise Köçek Derviş Mustafa Dede’ye ait,
Bayatî makamında bir Mevlevî âyini
bestelendiği belirlenmiştir.
18. Yüzyılda; Mustafa Itrî Efendi segâh
makamında, Nayi Osman Dede rast, hicaz,
uşak ve çargâh makamlarında, Bursalı M.
Sadık bestenigâr makamında, Müsâhib
Ahmed Ağa hicaz, nihavend ve sabâ
makamlarında, Hâfız Şeyda Efendi ırak,
hicazeyn ve ısfahan makamlarında Mevlevî
âyini besteleri saptanmıştır. Ayrıca bu
yüzyılda bestekârı bilinmeyen bûselik
makamında bir Mevlevî âyini de günümüze
ulaşmıştır. 18.yüzyılda toplam on üç Mevlevî
âyini bestelendiği saptanmıştır.
19.yüzyılda; III.Selim sûzidilârâ makamında,
Abdülbâkî Nasır Dede acem-bûselik,
ısfahan makamlarında, Abdürrahîm Künhî
Dede hicaz, nühüft makamlarında, Müsâhib
Ahmed Ağa hicaz, nihavend ve sabâ
makamlarında, İsmail Dede şevkutarab,
sabâ, sabâ-bûselik, bestenigâr, nevâ,
hüzzam, ferahfezâ makamlarında, Zekâî
Dede sûzidil, mâye, ısfahan, sûznâk, sabâ-
zemzeme makamlarında, A.Hüsameddin
Dede rahatü’l-ervah makamında, Ali Nutki
Dede şevkutarab makamında, Dellâlzâde
İsmail Efendi sûznâk makamında, Bursalı
Osman Dede nühüft makamında, Mustafa
Nakşî Dede şedaraban makamında, Neyzen
Salih Dede şedaraban makamında, Hacı
Faik Bey yegâh, dügâh makamlarında,
Derviş Abdülkerim Dede yegâh makamında,
Mehmed Celâleddin Dede dügâh makamında,
Hüseyin Fahreddin Dede acemaşîran
makamında, Müezzinbaşı Rıfat Bey
ferahnâk, neveser makamlarında, Mustafa
Cazim hicazkâr makamında, Musullu Hafız
Osman hüseynî makamında, Ali Aşkî Bey
hüseynî-aşîran makamında, İsmet Ağa
ısfahan, müstear, rahatfezâ makamlarında,
Yahya Efendi Dergâhı Zâkirbaşısı ısfahan
makamında, Bolâhenk Nuri Bey karcığar,
bûselik makamlarında, Uzun Arap Ali
kürdîlihicazkâr makamında, Ârif Hikmetî
Dede mâhur makamında, Hafız Ali Dede
nühüft makamında, Eyubî Hüseyin Dede
nühüft makamında, Necib Dede sûzidil,
sûznâk makamlarında, Hâşim Bey sûznâk,
şehnâz makamlarında, Kâmil Dede yegâh
makamında mevlevî âyini bestelemiştir. 19.
Yüzyılda toplam elli bir Mevlevî âyini
bestelendiği saptanmıştır.
20.yüzyılda; Ahmed Avni Konuk ruyiırak,
dilkeşîde, bûselik-aşîran makamlarında,
Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy bayatî-
bûselik, müstear makamlarında, Rauf Yektâ
Bey yegâh makamında, Kâzım Uz
sultaniyegâh, yegâh makamlarında, Râkım
Erkutlu karcığar makamında, Refik Fersan
selmek, rast makamlarında, Kemâl Batanay
nikriz makamında, Sâdettin Heper
hisarbûselik makamında, Abdullah Necdet
Tanlak neveser, tahir, nişâburek makamlarında,
Alâeddin Yavaşça acem makamında,
İrfan Doğrusöz muhayyer-sünbüle, mâhur,
segâh makamlarında, Sadun Aksüt sazkâr
makamında, Cüneyt Koşal nişâbur
makamında, Bekir Sıtkı Sezgin muhayyersünbüle
makamında, Kemal Tezergil
nihavend makamında, Fırat Kızıltuğ hisar
makamında, Cinuçen Tanrıkorur bayatî-
araban, evcârâ, zâvil-aşîran, nişâburek
makamlarında, Doğan Ergin ferahnâkaşîran
makamında, Mutlu Torun şehnaz
makamında, Cavit Ersoy hisar makamında,
Hasan Esen şehnaz makamında, M.Okyay
Yiğitbaş ferahfezâ, şevkutarâb, bayatî
hüzzam makamlarında, Zeki Atkoşar
acemkürdî, sazkâr, mâhur, muhayyer,
dilkeşhâveran, şehnaz-bûselik, şevkefzâ,
şedd-i sabâ makamlarında, Fatih Salgar
uşşak makamında, Gürsel Koçak vecdidil
makamında, Neyzen Ahmet Kaya kürdî
makamında, Ahmet Çalışır uşşak, rast,
çargâh, hicaz makamlarında ve Hüseyin
Sadettin Arel çeşitli makamlarda elli bir tane
mevlevî âyini bestelemiştir. 20.yüzyılda
toplam yüz üç Mevlevî âyini bestelendiği
saptanmıştır.
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Sonuç olarak; 16. Yüzyılda üç Mevlevî âyini
bestelenmiştir ancak bestekârları bilinmemektedir.
17. Yüzyılda bir bestekâr ve bir
Mevlevî âyini bestesi vardır.18. yüzyılda beş
bestekâr ve on üç bestelenmiş âyin mevcuttur.
Bu bestelerden dört tanesini Nayi
Osman Dede’nin bestelemiş olduğu görülmektedir.
19. Yüzyılda otuz bestekârın elli bir
Mevlevî âyini bestesi bulunmaktadır. Bu
yüzyılda İsmail Dede ve Zekâî Dede’nin
diğer bestekârlara nazaran, sayısal olarak
daha fazla âyin bestelediği görülmektedir.
20. Yüzyılda 103 Mevlevî âyini bestelenmiştir
ve bu âyinlerin 51’ini Hüseyin
Saadettin Arel’in bestelemiş olması dikkat
çekicidir. Bu çalışmada âyinler nicel olarak
değerlendirilmiştir. Bahsi geçen bestelerin
nitelikleri ile ilgili özellikleri, derinlemesine
araştırma gerektiren ayrı bir husustur.
Mevlevî âyini bestelerinin yüzyıllara göre
dağılımına baktığımızda, Türk müziğinin
uzun formlu türlerinden olan bu bestelerin
yüzyıllar boyunca artarak devam etmiş
olduğu söylenebilir. Bestelerde kullanılan
usullerin değişkenliği ve her bölümün kendine
has özelliği olması da besteleme
zorluğunu ortaya koymaktadır. Diğer taraftan
bu çalışmadan elde edilen sonuca
dayanarak, bestekârların bu zorluklara
rağmen yüzyıllar boyunca Mevlevî âyinlerine
olan ilgisinin artarak devam ettiği söylenebilir.
KAYNAKÇA
Adar, Ç. (2015). Mevlevî Âyinlerinde Kullanılan
Makamların Dönemsel Değişiklikleri Üzerine
Bir İnceleme: “Hicaz Mevlevî Ayini Örneği”.
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
8(41), 1394-1405.
Akdoğan, B. (2010). Türk Din Mûsikîsi Dersleri.
Ankara: Bilge Ajans & Matbaa.
Akdoğu, O. (1996). Türler ve Biçimler. İzmir: Ege
Üniversitesi Basım Evi.
Ateş, E. (2015). Türk Din Mûsikîsi. İstanbul:
Rağbet Yayınları.
Bayrakçı, Ö.F. (2012). 19.yy. Sonrası Mevlevî
Âyini Besteciliği ve Besteci Zeki Atkoşar’ın
Katkılar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
Behar, C. (1992). Zaman, Mekân, Müzik.
İstanbul: AFA Yayınevi.
Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Akgün, Ö. E.,
Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2009). Bilimsel
araştırma yöntemleri (4. Baskı). Ankara:
Pegem Akademi.
Çevikoğlu, T. (2011). Mevlevî âyinleri Usûller ve
Aruz (Cilt I). İstanbul: T.C. Konya Valiliği İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Çevikoğlu, T. (2015), Mevlevîlik. http://www.-
neyzen.com/ney_Mevlevîlik.html, (Erişim
Tarihi: 01.11.2015)
Doğruöz, M. D. (2014). Cumhuriyet Dönemi
Mevlevî Âyini Bestekârları ve Besteleri.
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Isparta.
Sayan E. (2013, Ağustos 30). Bestekâr Erol
Sayan ile Mevlevî Âyinleri Konulu Görüşme
(Görüşmeci: M. D. Doğruöz). Yayımlanmamış
görüşme. Bolu.
Gölpınarlı, A. (2006). Mevlânâ’dan Sonra
Mevlevîlik. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları.
Hatipoğlu, E. (2011). Mevlevî âyinleri. İstanbul:
T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü Yayınları.
Hidayetoğlu, A.S. (2003). Hazret-i Mevlânâ
Muhammed Celâleddin Rûmî Hayatı ve
Şahsiyeti. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür
ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Kaçar, G. Y. (2012). Türk Mûsikîsi Rehberi.
Ankara: Maya Akademi Yayın Dağıtım Eğitim
Danışmanlık.
Karaköse, Ş. (2013). Dünyada Mevlânâ Etkisi.
İstanbul: Yediveren Yayınları.
Öztuna, Y. (1969). Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi I.
İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Tanrıkorur, C. (2003). Osmanlı Dönemi Türk
Mûsikîsi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tanrıkorur, C. (2004). Türk Müzik Kimliği.
İstanbul: Dergâh Yayınları.
Uludağ, S. (1976). İslâm Açısından Mûsikî ve
Semâ. İstanbul: İrfan Yayınevi.
Üngör, E. R. (1973). Bir Neyzenbaşı ki. Mûsikî
Mecmuası, Halil Can Özel Sayısı.26(283) s:
38-41.
Yazıcı Ü. (2013, Aralık 20). Turizm Bakanlığı
Güzel Sanatlar Müdürlüğü İzmir Klâsik Türk
Müziği Korosu Ses Sanatçısı Ümit Yazıcı ile
Mevlevî Âyinleri Konulu Görüşme
(Görüşmeci: M. D. Doğruöz). Yayımlanmamış
görüşme. İzmir.
İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi
ISSN: 1309-9876, E-ISSN: 1309-9884
Cilt/Vol. 6 Sayı/No.14 (2016): 1-13
Distribution of Mevlevi Rites (Ayins) by Centuries
Muattar Demet Doğruöz1
1 : Mugla Sitki Kocman University, The Department of Fine Arts Education,
Division of Music Education, Muğla, ddemet@mu.edu.tr
DOI: http://dx.doi.org /10.16950/iüstd.29768
Abstract
It is important that preschool education develops the skills because children
Mevlevi Rites are classified as mystical musical forms that were composed to
be performed during the Sema rituals and they are one of the lenghtiest
musical forms of Turkish music. The earliest Mevlevi Rites in history were
composed in pençgâh, dügâh ve hüseynî maqams and their composers are
unknown. These earliest rites, known as beste-i kadim, were composed in the
16th century and since then this form has been attracting the interest of many
composers. After examining the literature about the form that existed for
centuries, it can be said that many examples composed after the 20th century
did not have the chance to be performed and recognized. The aim of this study
is to identify the all the composers of Mevlevi Rite up until now and to
determine the numbers, maqams, and composers of the works in order to
reveal the present situation. The data collected were examined and evaluated
in the frame of the determined subject headings resulting in this descriptive
study.
Key Words:Mevlevi Rites, Composers of Mevlevi Rite, Mevlevi Rites by
Centuries.
Suggested Citation
Doğruöz, M.D. (2016). Distribution of Mevlevi Rites (Ayins) by Centuries. Inonu University Journal of Arts and Design,
6 (14). 1-13. DOI: 10.16950/iüstd.29768
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Extended Abstract
Mevlevi rites are Sufi musical compositions
that are performed during sema ceremonyes
in Mevlevi dervish lodges. The lyrics
were generally picked up from the sections
of gazeliyyat and rubaiyyat in the works
Mesnevi and Divan-i Kebir of Mevlana
Celaleddin Rumi, although some were
selected from the Persian poems of Sultan
Veled and Ulu Arif Çelebi. At the time of
Mevlana Celaleddin Rumi, Sultan Veled,
Ulu Arif Çelebi and the first poets after
them, there were neither sema ceremonies
(also called mukabeles, meaning face-toface
meetings), nor special compositions
for such ceremonies. Initially, the musicians
playing during mukabeles chanted
poems about mystic love and Sufism as
anonymous compositions. After Mevlana,
they read the poems of Mevlana in sema
ceremonies. Mevlevi music started to
emerge with its own rules after sema took
the form of mukabele. Research on
Mevlevi rites lead to the conclusion that
their composers grew up in Mevlevihanes
(Mevlevi houses) and had good
educations. Mevlevihanes had important
sociocultural functions and played an
important role in the emergence of a brandnew
understanding of Islam. These places,
which gave particular importance to art
education as well as Sufistic education,
also acted as a locomotive for the
improvement of our music. They always
regarded music as a part of religious
worship, probably even as a religious act
itself. Musicians were given particular
importance by important tariqa members,
and performing music was a form of social
and religious literature in Mevlevihanes.
Within the frame of giving importance to
music education and bringing extra beauty
to our cultural and religious life, Mevlevihanes
are frequently and accurately
thought of as the conservatories of their
time. Mevlevi rites were declared a Masterpiece
of the Oral and Intangible Heritage of
Humanity by UNESCO in 2005.
The first known Mevlevi rites were
composed in the pençgah, dügâh and
hüseynî maqams, and their composers are
unknown. These first Mevlevi rites, also
known as Beste-i Kadim, were composed
in the sixteenth century, and the form of
Mevlevi rite has continued to draw the
attention of composers since then. The
rites identified as composed before the
Republic Period were added to the repertoire,
and many of them were performed
during sema ceremonies.
While discussing Mevlevi rites, it is important
that they have been performed in
semahanes (ritual halls) in Mevlevi dervish
lodges. Acceptance of the rites depends on
the fact that they were performed in
semahanes, and semas were performed to
accompany them. Nonetheless, we can
say that many of the rites composed during
the Republic Period did not become known
since they were not performed. The population
of the study consisted of Mevlevi
rites regardless of whether they were performed.
Halil Can, Ali Rıza Avni Tınaz and Erol
Sayan were also considered for inclusion
in this study of rites. During the research,
the Şevkefza rite notes of Neyzen Halil
Can could not be obtained. However, in
Mûsikî Mecmuası Halil Can Özel Sayısı
(Music Magazine Halil Can Özel Special
Edition), a monthly music magazine dated
May-June 1973, Ethem Ruhi Üngör stated
that Halil Can started to compose a Mevlevi
rite, but included it on a list with a note
stating that it was not yet completed, indicating
that Halil Can left the composition
unfinished.
In data collection, no Mevlevi rite composition
of Ali Rıza Avni Tınaz, another
composer included on the lists, was found
in the sources and statements including his
own private archive. In his lifetime, Tınaz
told Ümit Yazıcı, a vocal artist in the İzmir
State Classical Turkish Music Chorus, that
he did not compose any Mevlevi rites. In a
conversation with Erol Sayan, another
composer on the chronological lists, he
stated that he left his Mevlevi rite composition
unfinished. Thus, Halil Can, Ali Rıza
Avni Tınaz and Erol Sayan were not
included in the study because their
compositions could not be found and due
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
to the other reasons stated above. Thanks
to this study, the living composers of that
time, Cavit Ersoy, Neyzen Ahmet Kaya and
Rebabi Ahmet Refik Kaya were identified
as having composed Mevlevi rites and
included in this study.
The aim of this study is to sort Mevlevi rites
by century and identify their distribution of
composer, number and maqam. In
accordance with this purpose, this study's
research question is: “What is the distribution
of Mevlevi rite compositions by
century?” The collected data were
tabulated and analysed descriptively by
composer, composer’s number of Mevlevi
rites, century and maqam.
This study was carried out with a
descriptive survey model. Survey model
studies aim to collect data to identify the
characteristics of a group. The research
population included Mevlevi rites, a genre
of Turkish Sufi music. No sampling method
was used, and the entire population was
included in the study. The data were
collected using the national library, various
university libraries, the private archive of
Erdoğan Ateş, a scholar at Süleyman
Demirel University's Faculty of Theology,
the private archive of Ümit Yazıcı, a vocal
artist in the İzmir State Classical Turkish
Music Chorus, web pages, articles and
book surveys.
Three Mevlevi rites were composed in the
sixteenth century, but their composers are
unknown. One composer composed a
Mevlevi rite in seventeenth century, and
five composers composed 13 rites in the
eighteenth century. Four of them appear to
have been composed by Nayi Osman
Dede. In the nineteenth century, 30
composers composed 51 Mevlevi rite
compositions of which İsmail Dede and
Zekai Dede composed more than any
other composers. In the twentieth century,
103 Mevlevi rites were composed, and it is
remarkable that 51 of them were composed
by Hüseyin Saadettin Arel. Rites were
analysed quantitatively in this study. Their
qualitative characteristics is another
subject that requires deep research. The
distribution of Mevlevi rite compositions by
century shows that this long-standing
genre of Turkish music has been growing
continuously. The variability of the rhythms
and uniqueness of each part indicate the
difficulty of these compositions. On the
other hand, our results indicate that
composers’ interest in Mevlevi rites has
increased for centuries despite their
difficulty.
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Mevlevi Âyinlerinin Yüzyıllara Göre Dağılımı
Muattar Demet Doğruöz1
1 : Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, Müzik
Eğitimi Anabilim Dalı, Erzurum. ddemet@mu.edu.tr
DOI: http://dx.doi.org /10.16950/iüstd.29768
Özet
Mevlevî âyinleri, Tasavvuf Mûsikîsi başlığı altında değerlendirilen, Mevlevî
tekkelerinde semâ töreni esnasında icrâ edilmek üzere bestelenmiş olan, Türk
Müziği’nin uzun formlu türlerindendir. Tarihte bilinen ilk Mevlevî âyinleri,
pençgâh, dügâh ve hüseynî makamlarında bestelenmiştir ve bestekârları
bilinmemektedir. Beste-i Kadîm olarak anılan bu ilk Mevlevî âyinleri 16.
Yüzyılda bestelenmiş ve o günden bu yana Mevlevî âyini formu bestekârlarca
ilgi görmeye devam etmiştir. Yüzyıllardan beri varlığını sürdüren Mevlevî
âyinlerine yönelik ilgili literatür incelendiğinde, 20. yüzyıl itibariyle bestelenmiş
âyinlerin birçoğunun meydan görmediği, yani icra şansı bulamadığından
dolayı açığa çıkmadığı söylenebilir. Bu araştırmanın amacı, bugüne kadar
yaşamış Mevlevî âyini bestekârlarını tespit etmek ve bestelemiş oldukları
Mevlevî âyinlerini sayıları, makamları ve bestekârları açısından belirleyerek
mevcut durumu ortaya koymaktır. Araştırma betimsel yöntem çerçevesinde
yürütülen bir tarama (survey) çalışmasıdır. Araştırmanın evreni, Türk din
musikisinin tasavvuf müziği başlığı altında değerlendirilen Mevlevî âyinleridir.
Araştırmada herhangi bir örnekleme yöntemine gidilmemiş olup evrenin tümü
araştırma kapsamına alınmıştır. Araştırmanın verileri; millî kütüphâne, çeşitli
üniversite kütüphâneleri, Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Öğretim Görevlisi Erdoğan Ateş özel arşivi, İzmir Devlet Klâsik Türk Müziği
Korosu ses sanatkârı Ümit Yazıcı özel arşivi, bazı web sayfaları, makâle ve
kitap taramaları sonucunda elde edilen veriler belirlenen konu başlıkları
çerçevesinde incelenerek betimsel olarak analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mevlevî Âyini, Mevlevî Âyini Bestekârları, Yüzyıllara
Göre Mevlevî Âyinleri
Suggested Citation
Doğruöz, M.D. (2016). Mevlevi Âyinlerinin Yüzyıllara Göre Dağılımı. Inonu University Journal of Arts and Design, 6 (14).
1-13. DOI: 10.16950/iüstd.29768
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
1. GİRİŞ
Günümüzde Türk Din Mûsikîsi formları,
Camî Mûsikîsi ve Tasavvuf Mûsikîsi olmak
üzere iki ana başlık altında incelenmektedir.
Mevlevî âyinleri, tasavvuf mûsikîsi başlığı
altında değerlendirilen, Mevlevî tekkelerinde
semâ töreni esnasında icrâ edilmek üzere
bestelenmiş eserlerdir. Güfteler genellikle
Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevî ve
Dîvân-ı Kebîr eserlerinin gazeliyât ve
rubâiyat bölümlerinden, kısmen de Sultan
Veled ve Ulu Ârif Çelebi’nin Farsça
şiirlerinden seçilmiştir (Ateş,2015). Mevlâna
Celâleddin Rûmî, Sultan Veled, Ulu Arif
Çelebi ve ondan sonraki ilk çelebiler
zamanında mukâbele de denilen semâ
töreni olmadığı gibi, bu törenler için
bestelenmiş özel eserler de kullanılmamıştır.
İlk dönemlerde mukâbele esnasında çalgı
çalanlar âşıkâne ve sûfîyâne şiirleri anonim
besteler şeklinde okumuşlardır. Mevlâna’-
dan sonra semâ meclislerinde tercihan
Mevlâna’nın şiirlerini okumuşlardır. Semâ,
mukâbele şeklini aldıktan sonra Mevlevî
müziği, kuralları ile ortaya çıkmaya
başlamıştır (Gölpınarlı, 2006). Semâ âyinini
söyleyenlere Âyinhân, çalanlara Mutribân,
semâ yapanlara Semâzen, Nat-ı Mevlâna’yı
okuyanlara Na’thân denilmektedir. (Kaçar,
2012) Mûsikî nağmelerini dinlerken vecde
gelip hareket etmek anlamına gelen
semânın, Mevlevîlikte önemli bir yeri vardır
(Hidayetoğlu, 2003; Uludağ 1976).
Semâ töreni yedi bölümden oluşur ve her
bölümün bir anlamı vardır;
1. İlâhi aşkı temsil eden Hz. Muhammed’i
öven bir na’t ile başlar, buna Na’t-ı Şerif
denir. Genellikle Itri’nin rast makamındaki
nat’ı okunur.
2. Kudümzen başı kuvvetlice kudüme vurur.
Bu vuruş Allah’ın Kün yani Ol emrini
temsil eder.
3. Neyzen başı okunacak âyinin makamına
göre taksime başlar. Taksim uzunca ve
farklı makamlara geçkiler yapılarak icra
edilir. Taksim bittiğinde Şeyh ile birlikte
herkes aynı zamanda ellerini şiddetle
yere vurarak ayağa kalkar. Bu esnada
kudümle beraber bütün sazlar peşreve
girerler.
4. Peşrev çalınırken Devr-i Veledi başlar.
Şeyh önde olduğu halde herkes bir sıra
halinde peşreve ayak uydururlar,
sessizce İsm-i Celâl çekerek birbirlerini
üç kere selâmlayıp dairevî olarak
dönerler.
5. Devr-i Veledi’den sonra Mevlevî âyini
okunmaya başlar. Semâzen üzerindeki
hırkayı çıkararak sembolik olarak
hakikatte doğar. Kollarını bağlayarak Bir
rakamını temsil eder, Allah’ın birliğine
şehadet eder. Semâzenbaşı postun
karşısına geçerek postnişinden semâ için
destur almak üzere selâm verir. Bu
selâma semâzenler de iştirak ederler.
Desturdan sonra semâzenler şeyhin elini,
şeyh de semâzenlerin sikkesini öperek
semâya başlarlar. Mevlevî âyini dört
bölümden oluşur ve her bölüme selâm
adı verilir. (Ateş, 2015) Devr-i Kebir
usulünde çalınan dört haneli peşrevden
sonra âyinin selâmları sırayla ve kendine
özgü bir üslûpla icra edilir (Akdoğan,
2010). Birinci selâm, sekiz ya da on dört
zamanlı bir usûlle bestelenmiştir. Bu
selâm tasavvufun şeriat mertebesini
temsil eder. İkinci selâm, ağır evfer
usulünde bestelenmektedir ve saz terennümü
ile üçüncü selâma bağlanmaktadır.
Bu selâm mutlak varlığın olgunluğuna
erişmeyi temsil eder. Üçüncü selâm,
devr-i kebîr, aksak semâî ve yürük semâî
usulleri ile bestelenmiştir. Bu bölümde
tempo gittikçe hızlanır, sevgiliye kavuş-
manın coşkusu müzik ile ifade edilir.
Dördüncü selâm, ağır evfer usulü ile
bestelenmiştir. Bu selâm, insanın manevî
yolculuğunu tamamlayıp kulluk vazifesine
dönüşünü temsil eder.
6. Dördüncü selâm bittikten sonra ney son
taksim yapar, ardından hâfız, Kur’an-ı
Kerim’den birkaç âyet okur.
7. Son bölüm Fatiha ve dua ile biter, bu dua
merasimine “Gülbank Çekmek” de denir
(Ateş,2015).
Âyinler bestelenirken kullanılmış olan usuller
incelendiğinde altı, yedi değişik usûl ve bu
usullerin değişik mertebelerinin olduğu
görülmektedir. Âyinlerde kullanılan vezinler
incelendiğinde, aruzun remel, hezec, recez,
muzârî, serî, münserîh, müctess gibi hemen
bütün bahirleri ile rubâî vezinlerinin çeşitli
türlerinin çokça kullanıldığı görülmektedir.
Âyinlerde her selâm için seçilen usûl sabit
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
kaldığı halde aynı usûl kullanılarak
bestelenmiş şiirlerdeki vezin çeşitliliği dikkat
çekicidir. Mevlevî âyinleri bestelenirken
güfte dışı ilaveler vardır ki, güfte bittiği halde
bitmemiş olan usulü tamamlamak amacı ile
veya mısralar arasına değişik bir renk olarak
bestekâr tarafından eklenir, bunlar bir tür
kısa söz terennümü olarak nitelendirilebilir
(Tanrıkorur, 2003).
Tarihte bilinen ilk Mevlevî âyinleri, pençgâh,
dügâh ve hüseynî makamlarında bestelenmiştir
ve bestekârları bilinmemektedir.
Beste-i Kadîm olarak anılan bu ilk Mevlevî
âyinleri 16. Yüzyılda bestelenmiş (Tanrıkorur,
2003) ve o günden bu yana Mevlevî âyini
formu bestekârlarca ilgi görmeye devam
etmiştir. Cumhuriyet Dönemi öncesi bestelenen
âyinlerden tespit edilenler repertuara
kazandırılmış, pek çoğu da sema törenlerinde
icra edilmiştir. Mevlevi ayinleri genel
müzikal yapıları itibariyle makam çeşitliliği ve
seyirleri açısından Türk müziği makam
eğitimine yardımcı birer kaynaktır (Hatipoğ-
lu, 2011).
Mevlevî âyinleri besteleri ele alınırken, bahsi
geçen bestelerin Mevlevî dergâhlarındaki
semâhânelerde icra edilmiş olması önemli
bir husustur. Âyinlerin kabul görmeleri;
meydan görmüş olmaları, bir semâhânede
icra edilmiş ve bu bestelerin eşliğinde semâ
yapılmış olmalarına bağlıdır (Ateş, 2015).
Bununla birlikte Cumhuriyet Döneminde
bestelenmiş âyinlerin birçoğunun meydan
görmediği, yani icra şansı bulamadığı için
açığa çıkmadığı söylenebilir. Bu çalışmada
Mevlevî âyini besteleri icra edilmiş olmaları-
na bakılmaksızın araştırmanın evrenine dahil
edilmiştir.
Ayrıca bu araştırma kapsamında bugüne
kadar yapılmış Mevlevî âyinleri kronolojisine
yönelik çalışmalar incelendiğinde (Adar,
2015; Bayraktar, 2012; Çevikoğlu, 2016)
Halil Can, Ali Rıza Avni Tınaz ve Erol
Sayan’ın yer aldığı gözlemlenmektedir. Bu
çalışmanın araştırma sürecinde Neyzen
Halil Can’ın Şevkefza âyini notasına
ulaşılamamakla birlikte, 1973 tarihli aylık
müzikoloji dergisi olan Mûsikî Mecmuası
Halil Can Özel Sayısında (Mayıs-Haziran),
Ethem Ruhi Üngör makalesinde şu
açıklamayı yaptığı tespit edilmiştir;
“Halil Can bestekârlık alanında
çalışmamıştır. Bestekârlığı yok
denebilecek derecede birkaç esere
inhisar etmektedir. Halen elde
mevcut iki bestesi hisarbuselik
peşrevi ve bayatipuselik peşrevi
(bu sayıda yayınlanmaktadır)dir.
Bunların dışında bana bir de
şevkefza âyin bestelemekte oldu-
ğundan bahsetmiş ve ben de birkaç
yıl önce dergide yayınladığım
âyin listeme “henüz tamamlanmamıştır”
kaydı ile dahil etmiştim.”
Bu açıklamadan yola çıkarak Halil Can’ın
bestesini yarım bırakmış olabileceği söylenebilir.
Listelerde yer alan bir diğer bestekâr
Ali Rıza Avni Tınaz ile ilgili olarak ise
araştırmanın veri toplama sürecinde kendisinin
özel arşivi dâhil hiçbir kaynakta ve hiçbir
beyanında Mevlevî âyini bestesine ulaşılamamıştır.
Tınaz, sağlığında İzmir Devlet
Korosu Ses Sanatçısı olan Ümit Yazıcı’ya
Mevlevî âyini bestelemediğini beyan etmiştir
(Ümit Yazıcı, Ali Rıza Avni Tınaz konulu
görüşme, İzmir, 20.12.2013). Yine kronolojik
olarak yapılmış listelerde ismi geçen bir
diğer bestekâr olan Erol Sayan ile
gerçekleştirilen söyleşide (M.Demet Doğru-
öz, Mevlevî âyinleri konulu görüşme, Bolu,
30.08.2013), Sayan, Mevlevî âyini bestesini
yarım bıraktığını belirtmiştir.
Sonuç olarak Halil Can, Ali Rıza Avni Tınaz
ve Erol Sayan’ın bestelerine hiçbir kaynakta
ulaşılamadığı için ve yukarıdaki gerekçelerden
dolayı bu çalışmadaki listeye dâhil
edilmemişlerdir. Ayrıca bu çalışma ile
dönemimiz yaşayan bestekârlarından Cavit
Ersoy, Neyzen Ahmet Kaya ve Rebabî
Ahmet Refik Kaya’nın Mevlevî âyini
besteledikleri saptanmış ve bahsi geçen
bestekârlar bu çalışmanın içine dâhil
edilmiştir (Doğruöz, 2014).
Bu araştırmanın amacı, geçmişten günümü-
ze kadar bestelenmiş olan Mevlevî âyinlerini
yüzyıllara göre sıralayarak âyinlerin bestekârları,
bestelerin makamları, sayıları ve
yüzyıllara göre dağılımını saptamaktır.
Araştırma, Mevlevî âyinlerinin bilinen ilk
örneklerinden itibaren tespit edilmiş
bestelerin kronolojik sırayla ortaya konması
bakımından önem taşımaktadır. Buna ek
olarak bu araştırma Mevlevi ayinleri
bestekarlarının kronolojik sıralamasına
yönelik gerçekleştirilmiş diğer çalışmalardan
(Adar, 2015; Bayraktar, 2012; Çevikoğlu,
2016) farklı olarak, bazı Mevlevî âyini
bestekârlarının saptanması ve listeye dahil
edilmesi, buna ek olarak bazı bestekârların
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
bestelerini tamamlamadığını ortaya koyması
açısından da ayrıca önem teşkil etmektedir.
Araştırmanın amacı doğrultusunda araştırmanın
problem cümlesini “Mevlevî âyini
bestelerinin yüzyıllara göre dağılımı nasıldır?”
oluşturmaktadır. Araştırmanın problem
cümlesi kapsamında belirlenen alt problemler
aşağıdaki gibidir:
1.1. Alt Problemler
1. 16.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
2. 17.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
3. 18.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
4. 19.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
5. 20.yy Mevlevî âyinleri bestekârları
kimlerdir, bestelerin makamları ve
sayıları nelerdir?
6. Mevlevî âyini bestelerinin ve
bestekârlarının sayısal olarak yüzyıllara
göre dağılımı nasıldır?
2. YÖNTEM
2.1 Araştırmanın Modeli
Bu araştırma betimsel yöntem çerçevesinde
yürütülen bir tarama (survey) çalışmasıdır.
Tarama yöntemi bir grubun belirli özelliklerini
belirlemek için verilerin toplanmasını amaç-
layan çalışmalardır (Büyüköztürk ve diğ.,
2009).
2.2 Evren-Örneklem
Araştırmanın evreni, Türk din musikisinin tasavvuf
müziği başlığı altında değerlendirilen
Mevlevî âyinleridir. Araştırmada herhangi bir
örnekleme yöntemine gidilmemiş olup evrenin
tümü araştırma kapsamına alınmıştır.
2.3 Veri toplama aracı
Araştırmanın verileri; millî kütüphâne, çeşitli
üniversite kütüphâneleri, Süleyman Demirel
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Öğretim
Görevlisi Erdoğan Ateş özel arşivi, İzmir
Devlet Klâsik Türk Müziği Korosu ses
sanatkârı Ümit Yazıcı özel arşivi, bazı web
sayfaları, makâle ve kitap taramaları
sonucunda elde edilmiştir.
2.4 Verilerin çözümlenmesi
Araştırmadan elde edilen veriler Mevlevî
âyinlerinin; yüzyılı, bestekârı, makamı ve
bestekâra ait Mevlevî âyini sayısı ve Mevlevî
âyini bestelerinin ve bestekârlarının sayısal
olarak yüzyıllara göre dağılımı başlıkları
çerçevesinde, tablolara dönüştürülmüş ve
betimsel olarak analiz edilmiştir
3. BULGULAR VE YORUMLAR
Bu bölümde araştırmanın problem cümlesi
kapsamında belirlenen alt problemlere ilişkin
bulgulara ve yorumlara yer verilmiştir.
3.1. 16. Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 1’de, 16.yy Mevlevî âyinleri bestekârlarına,
bestelerinin makamları ve sayısına
ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Tablo 1. 16.Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî Âyini Sayısı
- Pençgâh 1
- Dügâh 1
- Hüseynî 1
Tablo 1’de görüldüğü gibi, 16. yy.da
bestelendiği bilinen üç Mevlevî âyini olmakla
birlikte, bu âyinlerin bestekârları bilinmemektedir.
Bu âyinler “Pençgah”, “Dügah” ve
“Hüseyni” makamlarında bestelenmişlerdir.
Bu üç eser, Mevlevî âyinleri literatüründe
“Beste-i Kadim” olarak
anılmaktadır (Akdoğu, 1996; Ateş, 2015;
Çevikoğlu, 2015; Hatipoğlu, 2011). Bu eserlerin
bilinen en eski Mevlevî âyini formu
olması ve diğer Mevlevî âyini bestelerine
örnek teşkil etmesinden dolayı “Beste-i
Kadim” olarak anıldıkları söylenebilir
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
2. 17. Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 2’de, 17. yy. Mevlevî âyinleri
bestekârlarına, bestelerinin makamları ve
sayısına ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Tablo 2. 17. Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî âyini sayısı
Köçek Derviş Mustafa Dede Bayatî 1
Tablo 2’de görüldüğü gibi, 17. yy.da
bestelenmiş 1 Mevlevî âyini olduğu
görülmektedir. Bu Mevlevî âyini Bayati
makamında olup, Köçek Derviş Mustafa
Dede tarafından bestelenmiştir.
3.3. 18.Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 3’de, 18. yy. Mevlevî âyinleri bestekârlarına,
bestelerinin makamları ve sayısı-
na ilişkin bulgulara yer verilmiştir
. Tablo 3. 18. Yüzyıl Mevlevî âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî
âyini sayısı
Mustafa Itrî Efendi Segâh 1
Nayi Osman Dede Rast, Hicaz, Uşşak, Çargâh 4
Bursalı M. Sadık Bestenigâr 1
Müsâhib Ahmed Ağa Hicaz, Nihavend, Sabâ 3
Hâfız Şeyda Efendi Irak, Hicazeyn, Isfahan 3
- Bûselik 1
Tablo 3’de görüldüğü üzere, 18. yy.da;
Mustafa Itrî Efendi “segâh” makamında,
Nayi Osman Dede “rast, hicaz, uşşak ve
çargâh” makamlarında; Bursalı M. Sadık
“bestenigâr” makamında; Müsâhib Ahmed
Ağa “hicaz, nihavend ve sabâ” makamlarında;
Hâfız Şeyda Efendi “ırak, hicazeyn ve
ısfahan” makamlarında Mevlevî âyini
bestelemişlerdir. Ayrıca bu yüzyılda bestekârı
bilinmeyen “bûselik” makamında bir
Mevlevî âyini de günümüze ulaşmıştır. Buna
göre, 18.yüzyılda bestelenmiş toplam 13
Mevlevî âyini olduğu söylenebilir.
3.4. 19. Yüzyıl Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 4’de, 19. yy. Mevlevî âyinleri bestekârlarına,
bestelerinin makamları ve sayısı-
na ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Tablo 4. 19. Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı
Mevlevî
âyini
sayısı
III. Selim Sûzidilârâ 1
Abdülbâkî Nasır Dede Acem-bûselik, Isfahan 2
Abdürrahîm Künhî Dede Hicaz, Nühüft 2
Müsâhib Ahmed Ağa Hicaz, Nihavend, Sabâ 3
İsmail Dede Şevkutarab, Sabâ, Sabâ-bûselik, Bestenigâr, Nevâ,
Hüzzam, Ferahfezâ
7
Zekâî Dede Sûzidil, Mâye, Isfahan, Sûznâk, Sabâ-zemzeme 5
A.Hüsameddin Dede Rahatü’l-ervah 1
Ali Nutki Dede Şevkutarab 1
Dellâlzâde İsmail Efendi Sûznâk 1
Bursalı Osman Dede Nühüft 1
Mustafa Nakşî Dede Şedaraban 1
Neyzen Salih Dede Şedaraban 1
Hacı Faik Bey Yegâh, Dügâh 2
Derviş Abdülkerim Dede Yegâh 1
Mehmed Celâleddin Dede Dügâh 1
Hüseyin Fahreddin Dede Acemaşîran 1
Müezzinbaşı Rıfat Bey Ferahnâk, Neveser 2
Mustafa Cazim Hicazkâr 1
Musullu Hafız Osman Hüseynî 1
Ali Aşkî Bey Hüseynî-aşîran 1
İsmet Ağa Isfahan, Müstear, Rahatfezâ 3
Yahya Efendi Dergâhı
Zâkirbaşısı
Isfahan 1
Bolâhenk Nuri Bey Karcığar, Bûselik 2
Uzun Arap Ali Kürdîlihicazkâr 1
Ârif Hikmetî Dede Mâhur 1
Hafız Ali Dede Nühüft 1
Eyubî Hüseyin Dede Nühüft 1
Necib Dede Sûzidil, Sûznâk 2
Hâşim Bey Sûznâk, Şehnâz 2
Kâmil Dede Yegâh 1
Tablo 4’de görüldüğü üzere, 19. yy.da; III.
Selim “sûzidilârâ” makamında, Abdülbâkî
Nasır Dede acem-“bûselik, ısfahan” makamlarında,
Abdürrahîm Künhî Dede “hicaz,
nühüft” makamlarında, Müsâhib Ahmed Ağa
“hicaz, nihavend ve sabâ” makamlarında,
İsmail Dede “şevkutarab, sabâ, sababuselik,
bestenigâr, nevâ, hüzzam, ferahfezâ” makamlarında,
Zekâî Dede “sûzidil, mâye,
ısfahan, sûzinâk, sabâ-zemzeme” makamlarında,
A.Hüsameddin Dede rahatü’l-ervah
makamında, Ali Nutki Dede “şevkutarab”
makamında, Dellâlzâde İsmail Efendi
“sûznâk” makamında, Bursalı Osman Dede
“nühüft” makamında, Mustafa Nakşî Dede
“şedaraban” makamında, Neyzen Salih
Dede “şedaraban” makamında, Hacı Faik
Bey “yegâh, dügâh” makamlarında, Derviş
Abdülkerim Dede “yegâh” makamında,
Mehmed Celâleddin Dede “dügâh”
makamında, Hüseyin Fahreddin Dede “acemaşîran”
makamında, Müezzinbaşı Rıfat
Bey “ferahnâk, neveser” makamlarında,
Mustafa Cazim “hicazkâr” makamında,
Musullu Hafız Osman “hüseynî” makamında,
Ali Aşkî Bey “hüseynî-aşîran” makamında,
İsmet Ağa “ısfahan, müstear, rahatfezâ”
makamlarında, Yahya Efendi Dergâhı Zâkirbaşısı
“ısfahan” makamında, Bolâhenk Nuri
Bey “karcığar, buselik” makamlarında, Uzun
Arap Ali “kürdîlihicazkâr” makamında, Ârif
Hikmetî Dede “mâhur” makamında, Hafız Ali
Dede “nühüft” makamında, Eyubî Hüseyin
Dede “nühüft” makamında, Necib Dede
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
“sûzidil, sûznâk” makamlarında, Hâşim Bey
“sûznâk, şehnâz” makamlarında, Kâmil
Dede “yegâh” makamında Mevlevî âyini
bestelemiştir. 19. Yüzyılda toplam elli bir
Mevlevî âyini bestelenmiştir.
3.5. 20. yy Mevlevî Âyinleri Bestekârlarına
İlişkin Bulgular
Tablo 5’te, 20. yy. Mevlevî âyinleri
bestekârlarına, bestelerinin makamları ve
sayısına ilişkin bulgulara yer verilmiştir.
Tablo 5. 20. Yüzyıl Mevlevî Âyini Bestekârları, Bestelerin Makamları ve Sayısı
Bestekârı Makamı Mevlevî
âyini sayısı
Ahmed Avni Konuk Ruyiırak, Dilkeşîde, Bûselik-aşîran 3
Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy Bayatî-bûselik, Müstear 2
Rauf Yektâ Bey Yegâh 1
Kâzım Uz Sultaniyegâh, Yegâh 2
Râkım Erkutlu Karcığar 1
Refik Fersan Selmek, Rast 2
Hüseyin Saadettin Arel Acemaşîrân I, Acemaşîrân II, Acemkürdî I,
Acemkürdî II, Aşkefzâ, Beste-Isfahân,
Bestenigâr I, Bestenigâr II, Bayatî, Bûselik,
Dilkeşhâveran, Evc, Evcârâ, Ferahfezâ,
Ferahnâk, Ferahnümâ I, Ferahnümâ II,
Heftgâh, Hicaz, Hicazkâr, Hüseynî, Hüzzam,
Isfahan, Karcığar, Kürdîlihicazkâr, Lâlegül,
Mâhur, Müstear, Nevâ, Neveser, Nihavend,
Nikriz, Nişâbur, Nişâburek, Nühüft, Rahatfezâ,
Rahatülervah, Rast, Sabâ, Segâh,
Sultaniyegâh, Sûzidil, Sûznâk, Şedaraban,
Şehnaz, Şerefnümâ, Şevkefzâ, Tahir, Uşşak,
Uzzâl, Yegâh
51
Kemâl Batanay Nikriz 1
Sâdettin Heper Hisarbûselik 1
Abdullah Necdet Tanlak Neveser, Tahir, Nişâburek 3
Alâeddin Yavaşça Acem 1
İrfan Doğrusöz Muhayyer-sünbüle, Mâhur, Segâh 3
Sadun Aksüt Sazkâr 1
Cüneyt Koşal Nişâbur 1
Bekir Sıtkı Sezgin Muhayyer-sünbüle 1
Kemal Tezergil Nihavend 1
Fırat Kızıltuğ Hisar 1
Cinuçen Tanrıkorur Bayatî-araban, Evcârâ, Zâvil-aşîran,
Nişâburek
4
Doğan Ergin Ferahnâk-aşîran 1
Mutlu Torun Şehnaz 1
Cavit Ersoy Hisar 1
Hasan Esen Şehnaz 1
M.Okyay Yiğitbaş Ferahfezâ, Şevkutarâb, Bayatî, Hüzzam 4
Zeki Atkoşar Acemkürdî, Sazkâr, Mâhur, Muhayyer,
Dilkeşhâveran, Şehnaz-bûselik, Şevkefzâ,
Şedd-i sabâ
8
Fatih Salgar Uşşak 1
Gürsel Koçak Vecdidil 1
Neyzen Ahmet Kaya Kürdî 1
Ahmet Çalışır Uşşak, Rast, Çargâh, Hicaz 4
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Tablo 5’te görüldüğü üzere, 20.yüzyılda;
Ahmed Avni Konuk “ruyiırak, dilkeşîde,
bûselik-aşîran” makamlarında, Zekâîzâde
Hâfız Ahmed Irsoy “bayatî-bûselik, müstear”
makamlarında, Rauf Yektâ Bey “yegâh”
makamında, Kâzım Uz “sultaniyegâh,
yegâh” makamlarında, Râkım Erkutlu
“karcığar” makamında, Refik Fersan
“selmek, rast” makamlarında, Kemâl Batanay
“nikriz” makamında, Sâdettin Heper
“hisarbuselik” makamında, Abdullah Necdet
Tanlak “neveser, tahir, nişaburek” makamlarında,
Alâeddin Yavaşça “acem” makamında,
İrfan Doğrusöz “muhayyer-sünbüle,
mâhur, segâh” makamlarında, Sadun Aksüt
“sazkâr” makamında, Cüneyt Koşal “nişâ-
bur” makamında, Bekir Sıtkı Sezgin
“muhayyer-sünbüle” makamında, Kemal
Tezergil “nihavend” makamında, Fırat
Kızıltuğ “hisar” makamında, Cinuçen
Tanrıkorur “bayatî-araban, evcârâ, zâvilaşîran,
nişaburek” makamlarında, Doğan
Ergin “ferahnâk-aşîran” makamında, Mutlu
Torun “şehnaz” makamında, Cavit Ersoy
“hisar” makamında, Hasan Esen “şehnaz”
makamında, M.Okyay Yiğitbaş “ferahfezâ,
şevkutarâb, bayatî, hüzzam” makamlarında,
Zeki Atkoşar “acemkürdî, sazkâr, mâhur,
muhayyer, dilkeşhâveran, şehnaz-bûselik,
şevkefzâ, şedd-i sabâ” makamlarında, Fatih
Salgar “uşşak” makamında, Gürsel Koçak
“vecdidil” makamında, Neyzen Ahmet Kaya
“kürdî” makamında, Ahmet Çalışır “uşşak,
rast, çargâh, hicaz” makamlarında ve
Hüseyin Sadettin Arel çeşitli makamlarda elli
bir tane mevlevî âyini bestelemiştir.
20.yüzyılda toplam yüz üç Mevlevî âyini
bestelenmiştir.
3.6. Mevlevî Âyini Bestelerinin ve
Bestekârlarının Sayısal Olarak Yüzyıllara
Göre Dağılımına İlişkin Bulgular
Tablo 6’da, Mevlevî âyini besteleri ve
bestekârlarının sayısal olarak yüzyıllara
göre dağılımına ilişkin bulgulara yer
verilmiştir.
Tablo 6. Mevlevî âyini Bestelerinin ve Bestekârlarının Sayısal Olarak Yüzyıllara Göre Dağılımı
Yüzyıl Beste Sayısı Bestekâr Sayısı
16 3 Bilinmiyor
17 1 1
18 13 5*
19 51 30
20 103 28
*18. yüzyıla ait 13 eser günümüze ulaşmıştır. Ancak, bir eserin bestekârıi bilinmemektedir.
Tablo 6’da görüldüğü üzere, 16. yüzyılda üç
Mevlevî âyini bestelenmiştir ancak bestekârları
bilinmemektedir. 17. Yüzyılda bir
bestekâr ve bir Mevlevî âyini bestesi
vardır.18. yüzyılda beş bestekâr ve on üç
bestelenmiş âyin mevcuttur. 19. Yüzyılda
otuz bestekârın elli bir Mevlevî âyini bestesi
bulunmaktadır. 20. Yüzyılda yirmi sekiz
bestekârın yüz üç Mevlevî âyini bestesi
vardır. Yüzyıllara göre dağılımlar incelendi-
ğinde, beste sayısının 16. ve 17. yüzyılda
oldukça az iken 18. yüzyıldan itibaren arttığı
görülmektedir. Bununla birlikte 19. Yüzyılda
ve özellikle 20. Yüzyılda çok daha fazla
bestelenmiş Mevlevî âyini olması dikkat
çekicidir.
4. Sonuç ve Tartışma
Mevlevî âyinleri genel olarak incelendiğinde,
bu eserlerin mevlevîhânelerde yetişmiş, iyi
eğitim almış bestekârlarca bestelendiği
ortaya çıkmaktadır (Hatipoğlu, 2011).
Mevlevîhaneler sosyo-kültürel anlamda
büyük bir fonksiyon icra etmiş, İslâm temelli
yepyeni bir anlayışın ortaya çıkmasında
önemli rol oynamıştır. Tasavvufî eğitimin
yanı sıra sanat eğitimini de sürekli ön plânda
tutan bu mekânlar, mûsikîmizin gelişmesi
hususunda da lokomotif vazifesi görmüş,
müziği her zaman dînî ibadetin bir parçası,
belki de bizzat kendisi olarak algılamıştır.
Tarikat erkanı içinde müzisyenler sürekli ön
plâna çıkarılmış, mevlevîhânelerde müzik
icrası sosyal/dînî bir literatür haline
getirilmiştir. İşte mûsikî eğitimine değer
vermesi ve kültür-inanç hayatımıza yeni
güzellikler kazandırması çerçevesinde mevlevîhâneler
sık sık ve haklı olarak dönemlerinin
birer konservatuarı olarak anılmıştır
(Behar, 1992; Tanrıkorur 2004). 16. yy.dan
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
beri varlığını sürdürmekte olan Mevlevî
âyinleri, 2005 yılında UNESCO tarafından
İnsanlığa Ait Sözlü ve Somut Olmayan
Kültürel Miras Başyapıt olarak kabul ve ilan
edilmiştir (Çevikoğlu, 2011; Karaköse,
2013 ).
Bu araştırma ile geçmişten günümüze kadar
olan Mevlevî âyinleri yüzyıllara göre
sıralanmış, âyinlerin bestekârları, bestelerin
makamları, sayıları ve yüzyıllara göre
dağılımı belirlenmiştir. Araştırma elde edilen
veriler doğrultusunda;
16. Yüzyıl’da bestelenmiş âyinlerin üç tane
olduğu, bestekârları bilinmemekle birlikte bu
üç eserin literatürde “Beste-i Kadim” olarak
anıldığı ve 16. Yüzyılda toplam üç Mevlevî
âyini bestelendiği saptanmıştır. 17. Yüzyıl’-
da ise Köçek Derviş Mustafa Dede’ye ait,
Bayatî makamında bir Mevlevî âyini
bestelendiği belirlenmiştir.
18. Yüzyılda; Mustafa Itrî Efendi segâh
makamında, Nayi Osman Dede rast, hicaz,
uşak ve çargâh makamlarında, Bursalı M.
Sadık bestenigâr makamında, Müsâhib
Ahmed Ağa hicaz, nihavend ve sabâ
makamlarında, Hâfız Şeyda Efendi ırak,
hicazeyn ve ısfahan makamlarında Mevlevî
âyini besteleri saptanmıştır. Ayrıca bu
yüzyılda bestekârı bilinmeyen bûselik
makamında bir Mevlevî âyini de günümüze
ulaşmıştır. 18.yüzyılda toplam on üç Mevlevî
âyini bestelendiği saptanmıştır.
19.yüzyılda; III.Selim sûzidilârâ makamında,
Abdülbâkî Nasır Dede acem-bûselik,
ısfahan makamlarında, Abdürrahîm Künhî
Dede hicaz, nühüft makamlarında, Müsâhib
Ahmed Ağa hicaz, nihavend ve sabâ
makamlarında, İsmail Dede şevkutarab,
sabâ, sabâ-bûselik, bestenigâr, nevâ,
hüzzam, ferahfezâ makamlarında, Zekâî
Dede sûzidil, mâye, ısfahan, sûznâk, sabâ-
zemzeme makamlarında, A.Hüsameddin
Dede rahatü’l-ervah makamında, Ali Nutki
Dede şevkutarab makamında, Dellâlzâde
İsmail Efendi sûznâk makamında, Bursalı
Osman Dede nühüft makamında, Mustafa
Nakşî Dede şedaraban makamında, Neyzen
Salih Dede şedaraban makamında, Hacı
Faik Bey yegâh, dügâh makamlarında,
Derviş Abdülkerim Dede yegâh makamında,
Mehmed Celâleddin Dede dügâh makamında,
Hüseyin Fahreddin Dede acemaşîran
makamında, Müezzinbaşı Rıfat Bey
ferahnâk, neveser makamlarında, Mustafa
Cazim hicazkâr makamında, Musullu Hafız
Osman hüseynî makamında, Ali Aşkî Bey
hüseynî-aşîran makamında, İsmet Ağa
ısfahan, müstear, rahatfezâ makamlarında,
Yahya Efendi Dergâhı Zâkirbaşısı ısfahan
makamında, Bolâhenk Nuri Bey karcığar,
bûselik makamlarında, Uzun Arap Ali
kürdîlihicazkâr makamında, Ârif Hikmetî
Dede mâhur makamında, Hafız Ali Dede
nühüft makamında, Eyubî Hüseyin Dede
nühüft makamında, Necib Dede sûzidil,
sûznâk makamlarında, Hâşim Bey sûznâk,
şehnâz makamlarında, Kâmil Dede yegâh
makamında mevlevî âyini bestelemiştir. 19.
Yüzyılda toplam elli bir Mevlevî âyini
bestelendiği saptanmıştır.
20.yüzyılda; Ahmed Avni Konuk ruyiırak,
dilkeşîde, bûselik-aşîran makamlarında,
Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy bayatî-
bûselik, müstear makamlarında, Rauf Yektâ
Bey yegâh makamında, Kâzım Uz
sultaniyegâh, yegâh makamlarında, Râkım
Erkutlu karcığar makamında, Refik Fersan
selmek, rast makamlarında, Kemâl Batanay
nikriz makamında, Sâdettin Heper
hisarbûselik makamında, Abdullah Necdet
Tanlak neveser, tahir, nişâburek makamlarında,
Alâeddin Yavaşça acem makamında,
İrfan Doğrusöz muhayyer-sünbüle, mâhur,
segâh makamlarında, Sadun Aksüt sazkâr
makamında, Cüneyt Koşal nişâbur
makamında, Bekir Sıtkı Sezgin muhayyersünbüle
makamında, Kemal Tezergil
nihavend makamında, Fırat Kızıltuğ hisar
makamında, Cinuçen Tanrıkorur bayatî-
araban, evcârâ, zâvil-aşîran, nişâburek
makamlarında, Doğan Ergin ferahnâkaşîran
makamında, Mutlu Torun şehnaz
makamında, Cavit Ersoy hisar makamında,
Hasan Esen şehnaz makamında, M.Okyay
Yiğitbaş ferahfezâ, şevkutarâb, bayatî
hüzzam makamlarında, Zeki Atkoşar
acemkürdî, sazkâr, mâhur, muhayyer,
dilkeşhâveran, şehnaz-bûselik, şevkefzâ,
şedd-i sabâ makamlarında, Fatih Salgar
uşşak makamında, Gürsel Koçak vecdidil
makamında, Neyzen Ahmet Kaya kürdî
makamında, Ahmet Çalışır uşşak, rast,
çargâh, hicaz makamlarında ve Hüseyin
Sadettin Arel çeşitli makamlarda elli bir tane
mevlevî âyini bestelemiştir. 20.yüzyılda
toplam yüz üç Mevlevî âyini bestelendiği
saptanmıştır.
Doğruöz İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SANAT VE TASARIM DERGİSİ
İnönü University Journal of Art and Design
Sonuç olarak; 16. Yüzyılda üç Mevlevî âyini
bestelenmiştir ancak bestekârları bilinmemektedir.
17. Yüzyılda bir bestekâr ve bir
Mevlevî âyini bestesi vardır.18. yüzyılda beş
bestekâr ve on üç bestelenmiş âyin mevcuttur.
Bu bestelerden dört tanesini Nayi
Osman Dede’nin bestelemiş olduğu görülmektedir.
19. Yüzyılda otuz bestekârın elli bir
Mevlevî âyini bestesi bulunmaktadır. Bu
yüzyılda İsmail Dede ve Zekâî Dede’nin
diğer bestekârlara nazaran, sayısal olarak
daha fazla âyin bestelediği görülmektedir.
20. Yüzyılda 103 Mevlevî âyini bestelenmiştir
ve bu âyinlerin 51’ini Hüseyin
Saadettin Arel’in bestelemiş olması dikkat
çekicidir. Bu çalışmada âyinler nicel olarak
değerlendirilmiştir. Bahsi geçen bestelerin
nitelikleri ile ilgili özellikleri, derinlemesine
araştırma gerektiren ayrı bir husustur.
Mevlevî âyini bestelerinin yüzyıllara göre
dağılımına baktığımızda, Türk müziğinin
uzun formlu türlerinden olan bu bestelerin
yüzyıllar boyunca artarak devam etmiş
olduğu söylenebilir. Bestelerde kullanılan
usullerin değişkenliği ve her bölümün kendine
has özelliği olması da besteleme
zorluğunu ortaya koymaktadır. Diğer taraftan
bu çalışmadan elde edilen sonuca
dayanarak, bestekârların bu zorluklara
rağmen yüzyıllar boyunca Mevlevî âyinlerine
olan ilgisinin artarak devam ettiği söylenebilir.
KAYNAKÇA
Adar, Ç. (2015). Mevlevî Âyinlerinde Kullanılan
Makamların Dönemsel Değişiklikleri Üzerine
Bir İnceleme: “Hicaz Mevlevî Ayini Örneği”.
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
8(41), 1394-1405.
Akdoğan, B. (2010). Türk Din Mûsikîsi Dersleri.
Ankara: Bilge Ajans & Matbaa.
Akdoğu, O. (1996). Türler ve Biçimler. İzmir: Ege
Üniversitesi Basım Evi.
Ateş, E. (2015). Türk Din Mûsikîsi. İstanbul:
Rağbet Yayınları.
Bayrakçı, Ö.F. (2012). 19.yy. Sonrası Mevlevî
Âyini Besteciliği ve Besteci Zeki Atkoşar’ın
Katkılar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
Behar, C. (1992). Zaman, Mekân, Müzik.
İstanbul: AFA Yayınevi.
Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Akgün, Ö. E.,
Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2009). Bilimsel
araştırma yöntemleri (4. Baskı). Ankara:
Pegem Akademi.
Çevikoğlu, T. (2011). Mevlevî âyinleri Usûller ve
Aruz (Cilt I). İstanbul: T.C. Konya Valiliği İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Çevikoğlu, T. (2015), Mevlevîlik. http://www.-
neyzen.com/ney_Mevlevîlik.html, (Erişim
Tarihi: 01.11.2015)
Doğruöz, M. D. (2014). Cumhuriyet Dönemi
Mevlevî Âyini Bestekârları ve Besteleri.
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Isparta.
Sayan E. (2013, Ağustos 30). Bestekâr Erol
Sayan ile Mevlevî Âyinleri Konulu Görüşme
(Görüşmeci: M. D. Doğruöz). Yayımlanmamış
görüşme. Bolu.
Gölpınarlı, A. (2006). Mevlânâ’dan Sonra
Mevlevîlik. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları.
Hatipoğlu, E. (2011). Mevlevî âyinleri. İstanbul:
T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü Yayınları.
Hidayetoğlu, A.S. (2003). Hazret-i Mevlânâ
Muhammed Celâleddin Rûmî Hayatı ve
Şahsiyeti. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür
ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Kaçar, G. Y. (2012). Türk Mûsikîsi Rehberi.
Ankara: Maya Akademi Yayın Dağıtım Eğitim
Danışmanlık.
Karaköse, Ş. (2013). Dünyada Mevlânâ Etkisi.
İstanbul: Yediveren Yayınları.
Öztuna, Y. (1969). Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi I.
İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Tanrıkorur, C. (2003). Osmanlı Dönemi Türk
Mûsikîsi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tanrıkorur, C. (2004). Türk Müzik Kimliği.
İstanbul: Dergâh Yayınları.
Uludağ, S. (1976). İslâm Açısından Mûsikî ve
Semâ. İstanbul: İrfan Yayınevi.
Üngör, E. R. (1973). Bir Neyzenbaşı ki. Mûsikî
Mecmuası, Halil Can Özel Sayısı.26(283) s:
38-41.
Yazıcı Ü. (2013, Aralık 20). Turizm Bakanlığı
Güzel Sanatlar Müdürlüğü İzmir Klâsik Türk
Müziği Korosu Ses Sanatçısı Ümit Yazıcı ile
Mevlevî Âyinleri Konulu Görüşme
(Görüşmeci: M. D. Doğruöz). Yayımlanmamış
görüşme. İzmir.
Konular
- PARS DERGİSİ
- ŞU’ARÂ HOCASI MÂDER-ZÂD BİR ŞÂİR: ZÂTÎ
- KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEM’Ü PERVÂNELER VE LÂMİ’Î ÇELEBÎ’NİN ŞEM’Ü PERVÂNE MESNEVİSİ
- FARS EDEBİYATINDA METAFİZİK YOLCULUKLAR
- شاعران فارسی سرای وفارسینويس ارزرومی
- تعلیم وتربیت ازمنظر سعدی
- توازن موسیقايی غزلهای سعدی
- YAŞAR KEMAL’İN İNCE MEMED ROMANI İLE SADIK ÇUBEK’İN TENGSİR ADLI ROMANININ KARŞILAŞTIRMASI
- YAVUZ SULTAN SELİM’İN DÎVÂNINDA OLMAYAN FARSÇA ŞİİRLERİ
- KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IYRD.
- RÛDEKÎ-Yİ SEMERKANDÎ (Ö. 329/940)
- NAZÎRÎZÂDE EMÎN’İN ŞEYHÜLİSLÂM FEYZULLAH EFENDİ’YE FARSÇA METHİYELERİ
- HAYRETÎ DİVANINDA GEÇEN “GAM” KELİMELERİNİN TASARIMLARI
- BÂBÂ TÂHİR-İ HEMEDÂNÎ DİVANININ MEHDÎ-İ HAMÎDÎ NÜSHASINDA GEÇEN DOBEYTÎLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMESİ
- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELLERİNDE NASİHAT VE NEFİS MUHASEBESİ
- HÂB-I HAYÂL, AYINTABLI HÜSNÜ
- شاعران فارسیسرای و فارسینويس ارزرومی*
- مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
- مأخذ اصلی تمثیل خورندگان پیلبچهدرمثنوی
- وگرايی درهنر ايران
- NEF’Î’NİN TUHFETU’L-UŞŞÂK ADLI FARSÇA KASİDESİ
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IIYRD.
- DAKİKÎ-Yİ TUSÎ (Ö. 366/976)
- ÂRİF ÇELEBİ’NİN FARSÇA KASİDESİ VE TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
- SÂİB-İ TEBRİZÎ’NİN ŞİİRLERİNDE GEÇEN “HÂB-I BAHÂR” TAMLAMASI ÜZERİNE
- ROMEN DİLİNDE KULLANILAN FARSÇA KELİMELER
- سینمای ایران
- آداب حرب مغول درتاریخ جهانگشای جوینی
- بررسی تطبیقی ضرب المثل های ترکی سنقر با ضرب المثل های زبان فارسی