Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016, p. 161-174
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9983
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
 Received/Geliş: 28.09.2016 Accepted/Kabul: 15.12.2016
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Beyhan KESİK – Doç. Dr. Özer
ŞENÖDEYİCİ
This article was checked by iThenticate.
KLÂSİK TÜRK EDEBİYATI NESRİNDE TAKLİDÎ ÂHENK:
CEVÂHİRÜ'L-HİKEM FÎ-TEHZİBİ AHLÂKI’L-ÜMEM ÖRNEĞİ
Ramazan DURAN*
ÖZET
Çalışmada klâsik Türk edebiyatı nesrinde manayı lafızda resmetme
olarak da tanımlayabileceğimiz taklidî âhenk meselesi ele alınmıştır.
Klâsik edebiyatın –ister manzum isterse mensur olsun- temel kaynağı
Kur’ân-ı Kerim’dir. Taklidî âhengin ilk ve en güzel örneklerini şiirin ve
nesrin bütün meziyetlerini bünyesinde barındıran Kur’ân-ı Kerim’de
görmekteyiz. Bu yüzden makalede önce Kur’ân-ı Kerîm’de taklidî âhenge
dair unsurların yer aldığı bazı âyet ve sûrelerden örnekler verilmiştir.
Daha sonra doktora çalışmamız olan 18. yüzyıl müellif ve
mütercimlerinden Nüzhet Efendi’nin Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîbi Ahlâkı’l-
ümem isimli Marzubân-nâme tercümesindeki taklidî âhenge dair
unsurlardan örnekler verilerilerek âhengin zor bir türü olan taklidî
âhengin sadece manzum eserlere has bir özellik olmadığı manzum
eserlerle birlikte mensur eserlerde de -özellikle de süslü nesirdemüelliflerin
hem eserde akıcılığı sağlamak hem de kendi sanat
kudretlerini göstermek amacıyla başvurdukları üslûbî bir özellik olduğu
ifade edilmeye çalışılmıştır. Makalenin giriş bölümünde üslûbun
tanımıyla beraber üslûba etki eden faktörler belirtilmiş ve münşeât
üslûbu üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde âhenk ve mensur
eserlerde temel âhenk unsurları; seci’, aliterasyon ve ritim hakkında bilgi
verilmiştir. İkinci bölümde âyet ve sûrelerden örneklerle Kur’ân-ı
Kerim’de taklidî âhenk konusu ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise 18.
yüzyıl müellif ve mütercimlerinden Nüzhet Efendi’ye ait Cevâhirü’l-hikem
fî-tehzîbi Ahlâkı’l-ümem isimli Marzubân-nâme tercümesindeki taklidî
âhenge dair bazı bölümler izah edilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kur’ân, taklidî âhenk, nesir, Marzubân-nâme



* Yrd. Doç. Dr. Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek:
ramazanduran@yahoo.com
162 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
IMITATIVE HARMONY IN CLASSICAL TURKISH LITERATURE
PROSE: AN EXAMPLE OF CEVÂHİRÜ’L-HİKEM Fİ-TEHZİBİ
AHLÂKI’L-ÜMEM
ABSTRACT
In our study, the matter of imitative harmony which we can define
also as portrayal of meaning in a statement in classical Turkish literature
prose is dealt with peculiar to Quran and Marzubân-nâme named
Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîbi ahlâkı’l-ümem of Nüzhet Efendi who was one
of the 18th century author translators. The term of imitative harmony has
been used as a term peculiar to mostly poetic works in studies have been
done until today. It is possible to see imitative harmony which is the
difficult type of harmony not only in poetic works but also in prose. We
see the first and the finest examples of imitative harmony in Quran that
incorporates all qualities of poetry and prose. Introduction of this article
includes the definition of style and elements that affect style and also lays
emphasis on the style of prose works. The first part of the study involves
information about harmony, essential harmony aspects in prose works,
rhyme, alliteration and rhythm. The topic of imitative harmony in Quran
has been dealt with examples of verses and surah in second part. In third
part of the study we have tried to examine some chapters about imitative
harmony in translation of Marzubân-nâme named Cevâhirü’l-hikem fî-
tehzîbi ahlâkı’l-ümem of Nüzhet Efendi who was one of the 18th century
artists.

STRUCTURED ABSTRACT
In our study, we have dealt with imitative harmony that we can
define as designation of meaning in words in classical Turkish literature.
Classical literature –whether it is poetic or prose- is based on three
sources. These sources are common Islamic culture (Quran, hadith,
stories of prophets (kısas-I enbiya and Islamic sufism)) myths and local
factors. Quran is the most important of these. Style of Quran, rhetoric
structure, selection of letters, harmony, order and consistency in words
and descriptions of heaven and hell bewitches listeners. While Quran
addresses to minds with its content, with its harmony phonetic structure
it addresses to hearts. So it strengthens the meaning in verses with
phonetic harmony. We see first and finest examples of imitative harmony
in Quran which embodies qualities of poem and prose. Therefore, some
examples of verses and surah which includes elements of imitative
harmony in Quran are given primarily. And it is stated that the source of
imitative harmony in classical literature is Quran. After, examples of
some elements about imitative harmony in translation of Marzubânnâme
named Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîbi Ahlâkı’l-ümem (our doctorate
study) of Nüzhet Efendi who was one of the 18th century artists are given.
We have also tried to state that difficult type of harmony is not peculiar
only to poem but also authors use it in prose works especially in flowery
expressions in order to both ensure fluency and show their artistic
competence. In the introduction of article along with the definition of style
factors effective are given and it is focused on münşeat style. In the first
Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi… 163
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
chapter information about harmony and primary harmony elements such
as rhyme, alliteration and rhythm in prose works. In second chapter topic
of imitative harmony in Quran is dealt with the examples of verses and
surahs. In third chapter, some chapters about imitative harmony in
translation of Marzubân-nâme named Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîbi Ahlâkı’l-
ümem of Nüzhet Efendi who was one of the 18th century artists are tried
to be explained.
The main aim in literary works – whether it is prose or poem – is to
give literature pleasure to reader. For literary pleasure in any literary
work, language materials are to be gathered properly. Vocal harmony and
level of literary pleasure differs according to author’s artistic competence.
Main elements that ensure harmony especially imitative harmony in
prose are rhyme, alliteration and rhythm.
Main source of classical literature - whether it is prose or poem – is
Quran. Style of Quran which is the words of Allah is specific. It is
impossible to find its similar neither in Arabic culture nor in any culture.
. We see first and finest examples of imitative harmony in Quran which
embodies qualities of poem and prose.
One of style characteristics of Quran is to strengthen meaning with
phonetic harmony. Quran that revitalizes believers for afterlife and has
been sent within 2 years long period is a peerless book in terms of
sequence of letter and word beside content. Quran sometimes displays
Garden of Eden full of blessings and sometimes portrays hell and gossip
and slander that is like cancer for social life with the help of imitative
harmony. Imitative harmony in Quran is get by rhyme, alliteration and
rhythm and sometimes by rhythm among verses. Quran with this
peerless style has been effective on scientific and literary works in Islamic
world. Quran with its own style addressed remarks not only to literate
Arabs but to every person from different levels. Any person whether he or
she is Muslim or not, scholar or illiterate can benefit from it according to
their comprehension level. The term of imitative harmony has been used
as a term peculiar generally to poetic works. It is possible to see the
difficult style of imitative harmony in prose works also. One of the best
examples of imitative harmony in prose Koca Ragıp Pasha who was a
statesman and lived in 18th century and studied science in his period and
the other one is Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîbi Ahlâkı’l-ümem of Nüzhet
Efendi. Nüzhet Efendi is a personage who was one ulemas in 18th century.
Nüzhet Efendi is a musician as well as he is poet, prose writer and
translator. It is possible to find in his work Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîbi
Ahlâkı’l-ümem (Persian Marzuban-name) traces of his professions
mentioned above. However one of the most important specialities of
Nusret Efendi is to apply his music ability to prose. Nusret Efendi
produced a harmonious structure in his work with the help of rhyme,
alliteration and rhythm and münşeat style.
This study has an important place in terms of drawing attention to
imitative harmony elements such as rhyme, alliteration and rhythm in
Quran and showing the reflection of style of Quran to “Cevâhirü’l-hikem
fî-tehzîbi Ahlâkı’l-ümem” of Nusret Efendi and attracting notice to
“imitative harmony in prose”.
Keywords: Quran, Imitative Harmony, prose, Marzubân-nâme
164 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
GİRİŞ:
Duygu ve düşünceleri sözlü ya da yazılı olarak ifade ederken izlenen yola üslup denir. Hem
yazılı hem de sözlü ifadede kastedilen mananın kabul görmesi adına üslûp büyük önem arz
etmektedir. Müellifin inançları, aldığı eğitim ve takipçisi olduğu edebî anlayış, yetiştiği sosyal
çevresi, mesleği, eseri kaleme alma sebebi gibi nedenler üslûbuna etki eden faktörlerden bazılarıdır.
Tahirü’l-Mevlevî üslûbun şahsi bir hüviyetinin olduğunu, kimsenin üslûbunun kimseye
benzemediğini ifade eder ve üslûbun sade ve müzeyyen (süslü) olmak üzere ikiye ayrılmış olduğunu
ifade eder (Tâhirü’l-Mevlevî 1994: 177). Menderes Coşkun ise eserlerin üsluplarını, türlerine ve
yazarlarına göre tasnif etmenin sakıncalı olduğunu ve her eserin kendi içinde incelenip yorumlanması
gerektiği görüşünü savunur (Coşkun 2004: 592).
18. yüzyıl nâsir ve şâirlerinden Nüzhet Efendi’ye ait olan Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîb-i
Ahlâkı’l-ümem isimli Marzubân-nâme tercümesi, sanatçının ilmî ve edebî kişiliğini yansıtan bir eser
olmasının yanında yazıldığı dönemin nesir üslûbunu görmemiz açısından da önemlidir. Eserin
üslûbunda sanatçının aldığı medrese eğitiminin ağırlığı hissedilmektedir. Nüzhet Efendi, didaktik bir
eserin tercümesini yapmış olmasına rağmen geniş halk kitlelerine hitap edecek sade bir dil tercih
etmemiştir. Bu yüzden eserin genelinde münşeât üslûbu hâkimdir. Müellif/mütercim, eserin
mukaddime bölümünde, içerisinde türlü hikmetlerin bulunduğu hümayun-nâme türündeki eseri
dönemin yazarlarının rağbet ettiği münşeât üslûbu ile tercüme ettiğini ifade etmektedir. Klâsik Türk
edebiyatında süslü nesri temsil eden inşâ, münşilerin sanat ve maharetlerini gösterdikleri önemli bir
alan olmuştur. Bu tür eserlerde ilk göze çarpan unsurlar uzayıp giden secîli terkipler ve söz
sanatlarıyla bezenmiş cümlelerdir. Münşeat üslûbunda terkiplerin uzun olması ve edebî sanatların
çokluğu mazisinden koparılmış bir toplumun fertleri için ilk etapta anlaşılması güç bir tablo ortaya
çıkarmaktadır. Ancak üzüm yemek maksadıyla inşâ bağına yaklaştıkça müelliflerin üslubuna aşina
olunmaya başlanacak süslü nesir üslûbunun sanat gayesinin yanında anlaşılmak ve şekil yönünden
olduğu gibi mana yönünden de takdir edilmek için tercih edildikleri görülecektir.
Bu çalışmada klâsik Türk edebiyatı nâsirlerinin âhengin zor ve ustalık isteyen bir türü olan
taklidî âhenk yardımıyla eserlerini seslerden örülü tablolara dönüştürme süreçleri Kur’ân-ı Kerîm ve
Cevâhirü’l-hikem fî-tehzîb-i Ahlâkı’l-ümem isimli eser bağlamında ifade edilmeye çalışılacaktır.
1. ÂHENK VE ÂHENK UNSURLARI
Tâhirü'l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı isimli eserinde âhengi; “manzum, mensur bir sözün
kulağa güzel ve pürüzsüz gelmesi, âdeta hafif tertip bir mûsikî te’siri yapmasıdır.” (Tâhirü’l-Mevlevį
1994: 17) diye tanımlarken Kazım Yetiş, İslâm Ansiklopedisi “Âhenk” maddesinde “üslûbun bir
niteliği olarak şiir ve nesirde kelime ve cümlelerin âdeta bir mûsikî tesiri yapacak şekilde art arda
getirilmesi ile sağlanan uyum.” (Yetiş 1988: 516) olarak tarif etmektedir.
Edebî eserlerde asıl amaç okuyucuya edebî zevk vermektir. Herhangi bir eserde edebî zevkin
hâsıl olması için dil malzemesinin uygun şekilde bir araya getirilmesi gerekir. Mananın kabı
hükmündeki seslerin uyumu ve edebî zevkin derecesi müelliflerin sanat kudretine göre farklılık arz
eder. Mensur eserlerde âhengi özellikle de taklîdî âhengi sağlayan temel unsurlar seci’, aliterasyon
ve ritimdir.
1.1. Seci’
Sözlük anlamı olarak güvercin ve kumru gibi kuşların nağmelerini tekrarlamak suretiyle
ötmeleri anlamına gelmektedir. “Nesirde cümle, cümlecik veya tamlamaların sonlarında bulunan
kelimeler arasında bir türlü iç kafiye oluşturma sanatıdır. Seci’li ifadeler müsecca’ olarak
Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi… 165
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
adlandırılırlar. Terim olarak nesrin kafiyesi olarak tanımlanabilir.” (Mermer ve Koç Keskin 2005:
90).
“Edebiyatımızda seci’li yazmaya olan ilgi ve merakın oluşmasında seci’in ilk ve en güzel
örneklerinin Kur’ân-ı Kerîm’de bulunduğuna dair inancın etkili olduğuna şüphe yoktur.” (Okuyucu,
Kartal ve Köksal 2006: 19). Şiirde âhengi vezin sağlarken nesirde ise seci’ler sağlamaktadır.
1.2. Aliterasyon
Şiirde veya nesirde aynı harf veya hecelerin bir âhenk oluşturacak şekilde tekrar edilmesine
denir (Pala 2013: 20). Klâsik Osmanlı nesrindeki tipik sesbirimsel yineleme örneklerinden biri olan
aliterasyonda sesbirimsel unsurların dizimsel eksendeki yerleri ve sayısı nesir üslûbunun
çeşitlenmesini sağlamaktadır (Durmuş 2012: 997).
1.3. Ritim
Ritim, dizede ve satırda vurgu, uzunluk veya ses özelliklerinin, durakların düzenli bir
biçimde tekrarlanmasından doğan ses uygunluğu anlamlarına gelmektedir.
Nesir de dâhil birçok sanat eserinde ses tabakası dikkati çeker ve böylece estetik
etkinin tamamlayıcı bir parçasını oluşturur. Bu, birçok süslü nesir ve bütün nazım türleri
için geçerlidir; çünkü bunlar dilin ses sisteminin bir organizasyonu olarak
tanımlanabilirler.
Hemen her nesrin kendine has bir ritmi olduğunu, nesrin parçaları olan
cümlelerin bile duraklara ayrılabileceğini, yani vurgulu ve vurgusuz veya uzun ve kısa
heceli gruplara ayrılabileceğini söyleyebiliriz.
Eserdeki genel düzenlilik ve periyodiklik izlenimi genellikle ses ve cümle
yapısına ait belli anlatım vasıtalarıyla kuvvetlendirilir: Ses sanatları, paralel cümleler ve
anlam yapısının ritmik kalıbı kuvvetle desteklediği zıt dengelemeler. Hemen hiç ritmik
olmayan nesirler olduğu gibi derece derece nazmın düzenliliğine yaklaşmış ritmik
nesirler de vardır.
Nesir ritmi, iyi kullanıldığı zaman metnin daha iyi anlaşılmasını sağlar, dikkati
çeker, metne bütünlük kazandırır. Böylece metinde bir derecelenme, bir düzen kurulmuş
olur. Nesir ritmi konuşmayı da düzenler. Düzen verme ise sanat demektir (Wellek R.;
Varren A. 2001: 133).
2. KUR’ÂN’DA ÂHENK
Klâsik Türk edebiyatının temel kaynaklarının başında ortak İslâm kültürü gelmektedir. İslâm
kültürünün temel unsuru ise Kur’ân-ı Kerîm’dir. Allah kelâmı olan Kur’ân’ın üslûbu kendine hastır.
Onun mislini ne Arap kültürü ne de başka bir kültür içerisinde bulmak mümkündür. “Kur’ân tarzının
en belirgin özelliği olan ilk okumadaki çekiciliği, tarifi mümkün olmayan bir şekilde meydana çıkar.
Kalıcılık, akıcılık, sağlamlık, açıklık ve nazmı tanınmış ve bilinmiştir.” (Hurremşâhî 2007: 622) “O,
nazım ve nesrin bütün inceliklerini bünyesinde toplaması, kelime ve âyetlerde ve bilhassa âyet
sonlarındaki fasılalarda ulvî bir âhenk, tenasüp ve insicam bulunması bir şiir veya güzel bir seci’
kadar dinleyeni etkilemesi ile birlikte yine de kendine has mükemmel bir nesir olarak karşımıza
çıkar.” (Çevikoğlu 2012: 72) Kur’ân bu eşsiz üslûbu ile İslam coğrafyasında ortaya konulan ilmî ve
edebî eserlere büyük etki etmiştir.
Kur’ân, müminlerin kalbine kuvvet vermek ve onları ahiret yurduna motive etmek için yirmi
iki yıl gibi uzun bir zaman dilimi içerisinde indirilen muhtevasının yanında harf, kelime ve
166 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
âyetlerinin dizilişi yönünden de eşsiz bir kitaptır1
. Kur’ân’ın eşsiz âhengini oluşturan hususlardan
biri özenle seçilip kullandığı kelimelerin fonetik yapısıyla da manaya destek olması ve adeta o
manayı terennüm etmesidir (Çevikoğlu 2012: 73). Seyyid Kutub, Kur’ân üslûbundaki büyüleyiciliği
onun hem şiir hem de nesrin meziyetlerini bir araya getiren bir eser olmasına bağlar (Ateş 1969:
155).
“Kur’ân’ın ses nizamından ve lügavî güzelliklerinden hâsıl olan eşsiz bir âhengi vardır.
Kur’ân nazmında kelimelerin, harflerin, sükûn ve harekelerin, med ve kasırların (uzun veya kısa
hecelerin) nizamında tecelli eden, kulağa ve ruha hoş gelen bir musikisi vardır.” (Keskioğlu 1993:
199) Tertil üzere okunan Kur’ân’ı dinleyen müslim ya da gayr-ı müslim hemen herkesin dikkatini
çeken ilk özelliği onun eşsiz âhenkli yapısıdır.
Alışılmış musikinin nağmeleri birbirine benzediğinden çok geçmeden
dinleyiciye usanç vermeye başlar. Şiirde de aynı vezin ve kafiye devam edip bir süre
sonra bıktırmaya başlar. Kur’ân âhengi ise biteviye olmayıp bir sesten diğerine geçer.
Tecvid ilminde mehmuse, mechure, kimisi tok sesli kimisi ıslık sesli bazısı hafi bazısı
zahir diye sınıflandırılan bu sesler binlerce çeşit olarak öylesine sıralanır ki onların
kompozisyonlarından her zaman hayranlık veren bir ses armonisi meydana gelir. Bu
armoni, Arap veya Arap olmayanı ile bütün insanlığı nazil olduğu asırdan günümüze
kadar heyecan ve ihtizaza gark etmektedir. Bu âhenk, Arapça ifadeye raci değildir. Zira
Kur’ân’ın dışındaki Arapça metinlerde bu özellik bulunmaz (Keskioğlu 1993: 199).
“Kur’ân üslûbu, üstün belagatı, sesleri ve harfleri seçmesi, âhengi, kelamdaki insicam ve
tutarlılığı, terğib ile terhib arasında cennet nimetleriyle cehennem azapları arasında dengeli tasvirleri
ile dinleyenleri büyüler.” (Blachere 1959: 181). Kur’ân, muhtevasıyla zihinlere hitap ederken fonetik
yapısındaki âhenk ile de kalplere hitap etmiş kendine has bu üslup özelliği ile âyetlerdeki manayı
fonetik uyum ile güçlendirmiştir.
Kur’ân taklidî âhenk vasıtasıyla bazen nimetlerle dolu cennet bahçeleri tablosu gözler önüne
sererken bazen dehşetli bir cehennem tablosu, bazen de sosyal hayat için bir kanser olan dedikodu,
gıybet meclislerini resmeder. Kur’ân’da taklidî âhenk; seci’, aliterasyon ve kimi yerlerde kelimeler
kimi yerlerde ise âyetler arasındaki ritimle sağlanmıştır. Bu bölümde sırasıyla Kur’ân’da yukarıda
zikrettiğimiz taklidî âhenk unsurlarına örnekler vermeye çalışacağız.
Kur’ân’da taklidî âhengi sağlayan seci’ ve aliterasyonun sıkça kullanıldığı sûrelerden biri
Nâs Sûresi’dir:
ِّب النَّا ِس }الناس/
َ
ر
ِ
ب
ُوذُ
أَع
ْ
ُل
ِ ِك ق 1 النَّا ِس }الناس/
ل
َ
{ م 2 النَّا ِس }الناس/
ِ
لَه
نَّا ِس }الناس/ ِ
{ إ 3 ا ِس ا ْْلَ
َ
و
ْ
س
َ
الْو
ِّ
ن َشر
ِ
ُ { م 4ُ دوِر
ِِف ص
ُ
ِوس
ْ
س
َ
و
ُ
{ الَّذِي ي
النَّا ِس }الناس/5 النَّا ِس }الناس/
َ
و
ِ
نَّة
ا ْْلِ
َ
ن
{ م 6ِ }
De ki: İnsanların kalplerine vesvese sokan, (insan Allah'ı andığında) pusuya çekilen cin ve
insan şeytanının şerrinden insanların Rabbine, insanların Melikine (mutlak sahip ve hâkimine)
insanların İlâhına sığınırım!
Sözlük anlamı “insanlar” olan sûre sosyal bir varlık insanın toplum içerisinde dedikodu ve
fısıltıdan, nefsi ile baş başa kaldığında ise şeytanın vesvesesinden Allah’a sığınmayı ifade
etmektedir. Âyet sonlarındaki kelimelere dikkat edildiğinde sonlarının “س/s” sesi ile bittiği
görülecektir. “s” sesi hava akışının çok dar tutulması ve havanın neredeyse kapalı olan bu yoldan
itilmesiyle hava akışının hemen hemen kapalı olduğu dar bir delikten havanın itilmesiyle elde edilir
(Karaağaç 2012: 101). Kur’ân, ferdî ve toplumsal yaraların kaynağı insî ve cinnî bir marazı ifade

1 bkz. “ Kafirler «Kur'an, Muhammed'e bir defada topluca indirilseydi ya» dediler. Oysa biz senin moralini güçlendirmek,
azmini pekiştirmek için onu böylesine bölüm bölüm indirdik ve ağır ağır okuduk.” Kur’ân/25, 32. âyet.
Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi… 167
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
ederken manayı âyet sonlarında sızıcı bir ses olan “س/s”yi sıkça kullanarak manen ifade edilen kötü
fiilin taklidî âhenk yoluyla zihinlerde daha kolay yer etmesini sağlamıştır. Âyet içlerinde sızıcı ses
“و/v”nin sıkça kullanılmasıyla ortaya çıkan aliterasyonlu yapıyla da sûrede zikredilen kötü fiilin
kulaktan kulağa adeta bir rüzgâr hızında yayıldığı ifade edilmiştir.
Kur’ân’daki taklidî âhenge bir başka örnek ise Zilzal Sûresi’dir:
ا }الزلزلة/
َ
اََل
َ
ْ ُض ِزلْز
ِت اْْلَر
ِزلَ
لْ
ُ
ا ز
ذَ
إ 1 ا }الزلزلة/ ِ
َ
اََل
َ
ْ ُض أَثْ ق
ِت اْْلَر
َ
ج
َ
ر
ْ
أَخ
َ
{ و 2 ا
َ
نس
اَل اْْلِ
َ
ق
َ
َ { و ا }الزلزلة/
ا ََل
َ
ُن 3 م
ا }الزلزلة/
َ
ه
َ
ار
َ
ب
ْ
ُث أَخ
ِّد
َ
ُُت
ذٍ
ِ
ئ
َ
م
ْ
و
َ
أَ َّن
ِ
{ ي 4 }ب
ا }الزلزلة/
َ
َى ََل
ْح
َك أَو
َّ
ب
َ
ر 5 الَه }الزلزلة/
َ
ْم
ا أَع
ْ
و
َ
ر
ُ
ي
ا لِّ
ً
ات
َ
ْشت
أَ
ُ
النَّاس
ُ
ُر
َ ْصد
ي
ذٍ
ِ
ئ
َ
م
ْ
و
َ
ُ { ي 6{ الزلزلة/
ه
َ
ر
َ
ا ي
ً
ر
ْ
ي
َ
اَل ذََّرةٍ خ
َ
ْق
ث
ِ
م
ْ
ل
َ
ْم
ع
َ
ن ي
َ
ْ { ف 7َ م
ع
َ
ن ي
َ
م
َ
ُ { و
ه
َ
ر
َ
ا ي
ًّ
َشر
اَل ذََّرةٍ
َ
ْق
ث
ِ
م
ْ
ل
َ
م
}الزلزلة/8}
Yeryüzü kendine has bir sarsıntıya uğratıldığı, içindekileri dışarıya çıkarıp attığı ve insan,
“Ona ne oluyor?” dediği zaman, işte o gün, yer, kendi haberlerini anlatır. Çünkü Rabbin ona (öyle)
vahyetmiştir. O gün insanlar amellerinin kendilerine gösterilmesi için bölük bölük kabirlerinden
çıkacaklardır. Artık kim zerre ağırlığınca bir hayır işlerse, onun mükâfatını görecektir. Kim de zerre
ağırlığınca bir kötülük işlerse, onun cezasını görecektir.
Zilzâl, sarsıntı, deprem anlamındadır. Âyet sonlarına dikkat edildiğinde Arapçada hurûf-ı
halkiyye (gırtlak harfleri) sınıfında yer alan “ه/he” ve hurûfu’l-cevfiyye (illet harfleri) sınıfında yer
alan “ا/elif” seslerinin hâkim olduğu görülecektir. Hurûfu’l-halkiyye sesleri gırtlağın en alt
noktasında oluşmaktadır. İlletli sesler (hurûfu’l-cevfiyye) ise akciğerden çıkan havanın herhangi bir
boğumlanma noktasına uğramadan oluşmaktadır. Kur’ân’da deprem gibi korkutucu bir hadisenin
ifadesinde bu seslerin tercih edilmiş olması dikkat çekicidir. Bu sesler aniden depreme maruz kalmış
ne yapacağını bilemeyen bir insanın psikolojik şaşkınlığını ve korkusunu ifade etme hususunda
manayı güçlendirmektedir. Ayrıca âyet içlerinde geçen “ز/z, ث،ص،س/s” sızıcı sesleri ile deprem
anında çıkan sesler aktarılmıştır. Aynı şekilde âyetlerde geçen hurûf-ı halkiyye (gırtlak harfleri)’den
ḫı/خ ”sesi ile de deprem anında canları gırtlaklarına gelmiş insanları görmek mümkündür. Kur’ân,
kendine has bu üslûbî özelliği ile âyetlerin manası fonetik uyumla takviye etmiştir.
Kur’ân’da taklîdî âhenge bir diğer örnek ise Nisâ Sûresi 143. âyettir. Âyetteki aliterasyonlu
yapı ile münafıkların zihin bulanıklığı resmedilmiştir: لاََ
ُ۬
ُؤ
ٰى ٰها
اِل
ِء َوََلا
ََلا
ُ۬
ُؤ
ٰى ٰها
اِل
ََلا
لِ َكَۗ
ٰ
۪ي َن بَْي َن ذ
ُم ِء َذْب َذب
Onlar küfür ile iman arasında bocalayıp dururlar. Ne bunlara (mü'minlere) ne de şunlara
(kâfirlere) bağlanırlar.
Âyetteki sızıcı ses “ذ/z” ile münafığın mutmain olmamış kalbinin titreyişleri ifade edilirken
hava akışının çok kısa bir zaman için kapanması ve birdenbire açılmasıyla oluşan... (Karaağaç
2012:101) patlamalı sesler sınıfında yer alan “b/ب “sesi ile de münafığın iman ile küfür arasında
gidiş-gelişleri çarpıcı bir şekilde ifade edilmiştir.
Kur’ân’da taklidî âhenge çarpıcı örneklerden bir diğeri Yûsuf Sûresi 10. âyettir:
ِن ُكنتُ
ْطهُ بَ ْع ُض ال َّسيَّا َرِة إ
تَقِ
ْ
ُج ِّب يَل
ْ
قُوهُ فِي َغيَابَ ِة ال
ْ
ل
َ
يُو ُس َف َوأ
ْ
ُوا
ل
تُ
قَا َل قَآئِ ٌل ْم فَا ِِلِي َن َّمنْهُْم َلَ تَقْ
Onlardan biri, "Yûsuf’u öldürmeyin, eğer mutlaka yapacaksanız, onu (kör) kuyunun dibine
bırakın. Nasıl olsa gelip geçen kervanlardan biri onu bulup alır." dedi.
Âyette kardeşleri Hz. Yûsuf’tan kurtulma planları yaparken içlerinden birinin onu öldürmek
yerine kuyuya atma teklifi ifade edilmektedir. Âyette kuyu kelimesi Arapçada yaygın olarak
ْئر” kullanılan
ِ
الب/el-bi’r” ile değil de “ ب ِّجُ
ْ
ال/el-cubb” ile ifade edilmiştir. Kur’ân kardeşlerin yaptığı
fiili mana ile ifade ederken herhangi bir şeyin suya düştüğünde çıkardığı sesi âyette verdiği
kelimedeki fonetik uyumla takviye etmiştir. Âyet okunduğunda Hz. Yûsuf’un kuyuya atılma hadisesi
ve onun suya düşmesiyle çıkan ses akıllara gelmektedir.
168 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
Arapça lafızların ne anlama geldiğini bilmeyen herhangi bir insan bile
seçilmiş olan Kur’ân kelimesinin tedâi ettiği manayı veya o mananın ipuçlarını
hissedebilir. Kur’ân kelimeleri bu hususiyeti ile muhataplarına ayrı bir i’câz örneği
sunmaktadır…
2
َ ْكبَ ْرنَهُ”
ْينَهُ أ
َ
َّما َرأ
َلَف” “Kadınlar Yûsuf’u görünce (onu umduklarından daha
da güzel bularak) büyüttüler.” âyetinin Hamza b. Habîb’in kıraatine göre sekteli olarak
okunduğunda sektenin mana ile ilişkisini nasıl yansıttığı daha net olarak görülecektir.
Zira Hamza b. Habîb kıraatinin öne çıkan özelliklerinden biri kendilerinden sonra sakin
bir harf olmadığı takdirde imâle yapması, diğeri de sakin bir harften sonra hemze
geldiğinde vakfetmeksizin sekte uygulamasıdır. Âyetin bu kısmında birincisi “ُهَينْ
َ
“ َرأ
ikincisi ise “ ذاَ
َه“nin sonunda yer alacak şekilde sadece iki adet sekte mevcut olmasına
rağmen ses anlam ilişkisinin en üst düzeyde korunabilmiş olduğunu görmekteyiz.
Özellikle beş eliflik meddin arkasından gelen ilk sekte, tam bir erkek güzeli olan Hz.
Yûsuf’u bir anda karşılarında gören Mısır’lı kadınların meyve soydukları bıçaklarla
ellerini kestiklerinin farkına varamayacak derecede adeta çarpıldıklarını ve apışıp
kaldıklarını canlı bir sahne halinde tasvir etmektedir. Öyle ki kadınların bu şaşkınlıkları,
bütün gözler Yûsuf’un cemaline odaklanmışçasına devam etmekte ve ikinci bir sekte
ile daha da pekiştirilip son bulmaktadır. Nitekim Mustafa İsmail’in tiz bir rast perdede
devam ettiği okuyuşunda âyetin bu kısmına ulaştığında sesini daha da tizleştirerek sekte
vechini: Felemmâ raeynehûûûûû-s-ekbernehû… şeklinde icra etmesi Yûsuf’un
podyuma çıktığı kadınlar matinesine adeta bir ölü sessizliği çöktüğünü ve bu harika
güzellik karşısında kadınların bir ara nefesleri kesilir gibi olduğunu sergilemektedir
(Eren 2014: 879; Çağıl 2005: 268).
Kur’ân’da taklîdî âhenge örnek sûrelerden biri de Rahmân Sûresidir. Sûre adını ilk âyeti “erRahmân”
kelimesinden almıştır. “er-Rahmân” aynı zamanda Allah’ın sıfatlarından biridir. Sûrede
başlıca, Allah’ın nimetleri, birliğini ve kudretini gösteren kâinat delilleri ve günahkârların kıyamette
karşılaşacakları korku ve şiddet konu edilmektedir.
Rahmân Sûresinde taklidî âhengi sağlayan seci’, aliterasyon ve ritme dair unsurların
tamamını görmek mümkündür. Bu bölümde 78 âyetten oluşan sûrenin ilk sekiz âyetindeki taklidî
âhenk unsurları ifade edilecektir.
}الرْحن/
ُ
َّ ْْحَن
َن الر 1{ الرْحن/
آ
ْ
ُر
الْق
َ
لَّم
َ
َن }الرْحن/
{ ع 2 ا
َ
نس
اْْلِ
َ
َق
ل
َ
َن }الرْحن/
َ { خ 3 ا
ي
َ
الْب
ُ
ه
َ
لَّم
َ
ن }الرْحن/
ٍ
َ { ع 4 ا
ب
ْ
ُس
ِبِ
ُ
ر
َ
َم
الْق
َ
و
ُ
ْس
{ ال َّشم 5
ُ
م
ْ
النَّج
َ
{ و
انِ
َ
د
ُ
ْج
َس
ي
ُ
ر
َ
ال َّشج
َ
َن }الرْحن/
و }الرْحن/6 ا
َ
يز
الْمِ
َ
َ َضع
و
َ
ا و
َ
ه
َ
َع
ف
َ
اء ر
َ
َّسم
ال
َ
ن }الرْحن/
ِ
َ { و 7 ا
يز
ا ِِف الْمِ
ْ
َو
َطْغ
{ أَ 8ََّّ }ل ت
Rahmân Kur'an'ı öğretti. İnsanı yarattı. Ona açıklamayı öğretti. İnsanı yarattı. Ona beyanı
(düşünüp ifade etmeyi) öğretti. Güneş ve ay bir hesaba göre hareket etmektedir. Yıldızlar da ağaçlar
da secde ederler. Göğü O yükseltti, denge ve ölçüyü O koydu ki dengeden sapmayasınız; tartıyı
adaletle yapın, teraziyi eksik tutmayın.
Sûrenin ilk âyeti marife bir kelimeden oluşmaktadır. Bu âyeti ritmik olarak ikişer ve üçer
kelimelik gruplardan oluşan âyetler takip etmektedir. Ayrıca âyetlere dikkat edildiğinde -üçüncü âyet
istisna- ilk kelimelerinde şeddeli seslerin bulunması ile birlikte âyet sonlarındaki “elif/ا “ve “nun/ن “
sesleri ile âyetlerde ritmik akış sağlanmıştır. Sûrede 16. âyetten sonra ise ritmik olarak birer ikişer
âyet fâsılalarla tekrar edilen “ِان
َ
ُ َك ِّذب
ا ت
َ
ِّ ُكم
ب
َ
ِّي آََّلء ر
أَ
ِ
ب
َ
ف” “Hal bu iken Rabbinizin nimetlerinden hangisini
yalanlayabilirsiniz?”âyeti sûredeki armoniyi artırmış ve adeta bir musiki atmosferi oluşturmuştur.
Kur’ân’ın manayı fonetik uyumla kuvvetlendirme üslûbuna klâsik Türk edebiyatı şâir ve
nâsirlerin kayıtsız kalması mümkün değildir. Kur’ân’ın kendine has üslûbî özelliklerinden sadece

2 Kur’ân; Yûsuf Sûresi, 31. âyet
Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi… 169
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
biri olan “taklîdî âhenk” az ya da çok bir şekilde ediplerin üsluplarına etki etmiştir. Kur’ânî üslûbu,
18. yüzyılda yaşamış devlet adamlığı yanında şairlik, nâsirlik ve musiki yönleri de olan Nüzhet
Efendi3
tercüme-telif bir yapıda kaleme aldığı “Cevâhirü’l-hikem Fî-tehzîbi Ahlâkı’l-ümem” isimli
eserine uygulamıştır.
3. CEVÂHİRÜ’L-HİKEM FÎ-TEHZÎBİ AHLÂKI’L-ÜMEM4

Eser, aslı Farsça olan Marzubân-nâme isimli eserin Anadolu sahasında yapılmış üçüncü
tercümesidir. Siyaset-nâme türündeki eseri 18. yüzyılda Nüzhet Efendi tercüme-te’lif bir yapıda
Türkçeye aktarmıştır.
Nüzhet Efendi, eserin mukaddimesinde Musul’dan gelen bir dostunun Farsça hümayunnâme
türünde içinde türlü hikmetlerin bulunduğu eseri kendisine hediye ettiğini kendisinin de eseri
nakl ü tağyir ederek dönemin ediplerinin rağbet ettiği münşeât üslûbu ile tercüme ettiğini ifade
etmektedir.
Dokuz baptan oluşan Cevâhirü’l-hikem’in birinci babı sebeb-i te’lif olarak kaleme alınmıştır.
Eser, Marzubân ile hükümdar kardeşi ve vezir arasında geçen tartışmalar dolayısıyla anlatılan
hikâyelere dayanır. Eser, mukaddime bölümünde de ifade edildiği üzere Kelile ve Dimne tarzında
kaleme alınmıştır.
3.1. CEVÂHİRÜ’L-HİKEM FÎ-TEHZÎBİ AHLÂKI’L-ÜMEM’DE TAKLİDÎ ÂHENK
Nüzhet Efendi, devrinin ilimlerini tahsil etmiş, Koca Ragıp Paşa gibi önemli bir devlet adamı
ve sanatçının yanında bulunmuş çok yönlü bir isim olmasına rağmen döneminin edebî muhitlerinde
öne çıkamamıştır. Nüzhet Efendi’nin en önemli özelliklerinden biri musiki-şinas yapısıdır.
Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi’ye ait olan “Mecelletü’n-nisâb” adlı Arapça eserin 421b
sayfasında Nüzhet Efendi ile ilgili şu bilgiler yer almaktadır:
“Mahlası Nüzhet’tir. Şairdir. Şiirde ve musikîde mâhirdir. Saltanat evinin evlatlarındandır.
Fikrî yapısı sağlamdır.” (Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi: Mecelletü’n-nisâb 421b)
Cevâhirü’l-hikem’de sanatçının yukarıda ifade ettiğimiz şairlik, nâsirlik ve musiki-şinaslık
yönlerinin tamamına dair unsurlar bulmak mümkündür. Ancak Nüzhet Efendi’nin bize göre önemli
hususiyetlerinden biri musiki bilgisini mensur bir esere tatbik etmesidir. Seci’, aliterasyon ve ritim
vasıtasıyla sanatçı münşeat üslûbu ile edebî mecralarda okunması için kaleme aldığını ifade ettiği
eserinde âhenkli bir yapı ortaya çıkarmıştır. Eserde âhengin ustalık isteyen bir türü olan taklîdî
âhenge sıkça başvurmuş ve bu hususta kanaatimizce başarılı da olmuştur. Sanatçı bu yol ile manayı
fonetik uyumla takviye etmiş ve eseri dinî-didaktik amaçla yapılan monoton tercümelerin dışına
çıkarmıştır. Sanatçının üslûbî bir özellik olan taklidî âhengi tercih etmesindeki birincil neden Kur’ân-
ı Kerîm’dir. Kur’ân’ın mucizevî yönlerinden biri ikinci bölümde ifade etmeye çalıştığımız gibi
âyetlerdeki manayı fonetik uyumla desteklemesidir. İnsanlığa hidayet kaynağı olarak indirilen
Kur’ân’ın mesajını muhataplarına ulaştırmada kullandığı yöntem klâsik edebiyat nâsirleri tarafından
örnek alınmıştır. Nüzhet Efendi’nin musiki bilgisi, Kur’ânî üslûbu eserine tatbik etmesinde ve
başarılı olmasında önemli rol oynamıştır. Bu bölümde seci’, aliterasyon ve ritim vasıtasıyla süslü bir
dille yazılan Cevâhirü’l-hikem’deki taklidî âhenk unsurlarına örnekler verilmeye çalışılacaktır:
Nüzhet Efendi, eserin Topkapı Nüshası 23b sayfasında yer alan “Bela Kartalının Pençesine
Takılan Akılsız Fare Hikâyesi”nde taklidî âhenk yoluyla okuyucuya korkunç bir kartalın
gökyüzünden aşağı doğru süzülerek küçük bir fareyi pençeleri arasına alışını, bu esnada kartalın
pençelerinin taşlara sürtünmesiyle çıkan cızırtıyı ve çaresiz farenin hırıltılarını tasvir etmiştir.

3 Mütercimin/müellifin hayatı ve eserleri için bkz. (Duran 2014: 2)
4 bkz. Duran 2014: 43
170 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
“…derdmend āhūyı silsile-i belāda muķayyed ü giryān burakup bu vażǾ-ı şütür-gürbe ile āhūdan rū-
gerdān ve cānib-i ħānesine devān iken nā-gāh cevv-i hevādan bir Ǿuķāb saĥa-i zemįne imāle-i ecniĥai
nüzūl ve şitāb idüp mūşı āviħte-i maħleb-i belā ve ber-dāşte-i menzil-i cezā eyledi.” (Topkapı
Nüshası 23a/27)
“vażǾ, devān, cevv, hevā, āviħte” kelimelerindeki sürekli ünsüz “v” sesleri kartalın hızla
süzülüşünü, “cānib, cevv, ecniĥa, cezā” kelimelerindeki “c” sesleri kartalın pençelerinin taşlara
sürtünmesi ile çıkan sesleri, “ħāne, āviħte ve maħleb” kelimelerindeki “ħ” sesleri de ölmek üzere
olan farenin hırıltılarını taklidî âhenk yoluyla okuyucuya hissettirmektedir.
Eserin Topkapı Nüshası 67a ve 67b sayfasında yer alan Balık Yiyen Çaylak Hikâyesi’nde
ise Nüzhet Efendi taklidî âhenk yoluyla su kenarında açlıktan ölmek üzere olan etrafında sineklerin
vızıldaştığı bir çaylakla birlikte şırıl şırıl akan bir dereyi tasvir etmektedir: “Devr-i kühende bir zaġan
bir nįçe zamān ĥaşv-ı sūrāħ-ı dehānı olan ĥaşerāt u hevāmmdan bāz-mānde-i ĥırmān ve müzāĥamei
gürisnegį ile bį-tāb ü tüvān olup bir gün ŧaleb-i şikār ile bir cūybāruñ kenārına taĥrįk-i ecniĥa-i
iķtidār ve naśb-ı şebįke-i intižār eylemekle nā-gāh bir māhį güźerānįde-i pįşgāhı oldıġı āvįħte-i
çengāl-i nigāhı olmaġla fi’l-ĥāl yerinden pertāb ve āverde-i minķār Ǿacele vü şitāb eyleyüp tābe-i
kerem-sūz-ı iştihāsına vażǾ idecegi esnada māhį güftār-ı müdāhane-āmįze āġāz iderek ižhār-ı sūz u
güdāz eyledi.”
Yukarıdaki bölümde “zaġan, zamān, bāz, müzāhame, intižār, güźerānįde, kerem-sūz, vāżǾ,
müdāhane-āmįz, āgāz, ižhār, sūz u güdāz” kelimelerindeki sızıcı sürekli ünsüz olan “z” sesleri ile
Nüzhet Efendi sineklerin vızıltılarını; “haşv, haşerāt, şikār, şebike, pįşgāh, şitāb, iştihā”
kelimelerindeki sızıcı sürekli ünsüz olan “ş” sesleri ile çaylağın kenarında durduğu derenin
şırıltılarını tasvir etmiştir.
Nüzhet Efendi, eserde akıcı ve âhenkli bir yapı oluşturmak için seci’li yapılara da sıkça
başvurmuştur:
Her kitāb-ı hümāyūn-tertįb ve her nüsħa-i pesendįde-terkįbüñ müǿellif-i ħoş-ķalem ve
muśannif-i pākįze-raķamı bidāyet-i taĥrįr ve müftetaĥ-ı tasŧįrde mısŧar-keş-i śaĥįfe-i āŝār ve ħāmecünbān-ı
güftār olduķça ibtidā ĥamd-i Ħāliķ-ı āsmān u zemįn ve şükr ü sipās-ı Įzid-i nuŧķ-āferįni
redįf-i besmele-i şerįf ve muķaddime-i dibāce-i teǿlįf ü taśnįf eylemedükçe ne tercemān-ı zebānı
mecālis-i ŧurfe-āyįn-i faśāĥatde terceme-i kelāma imkān ve ne sāmir-i yerāǾa-ı iǾcāz-rehįni mecāmiǾ-
i bihterįn-i belāġatda tekmįl-i dāstān-ı merāma zebān bulabilür (Topkapı Nüshası 1b/1).
Yukarıdaki bölümde “tertįb ile terkįb” kelimelerinin son ünsüzü olan “b” sesleri ile “mü’ellif,
muśannif, te’lįf ve taśnįf” kelimelerinde “f” sesleri ile “ķalem, raķam, kelām ve merām”
kelimelerinde “m” sesleri ile “taĥrįr, tasŧįr, āŝār, güftār, şükr ve sāmir” kelimelerinde “r” sesleri ile
“ħāme-cünbān, āsmān, tercemān, zemįn, āferįn, zebān, ŧurfe-āyįn, imkān, iǾcāz-rehįn, bihterįn ve
dāstān” kelimelerinde “n” sesleri ile “bidāyet, faśāĥat ve belāġat” kelimelerinde “t” sesleri ile seci’
yapılmıştır.
…salŧanat-ı şāhį olan memleketden bir maĥall-i muǾayyene taĥrįk-i ķādime-i Ǿazįmet ü
iħtiyār gūşe-i Ǿuzlet eylemekle dāmen-i żamįr-i birāderāndan izāle-i ġubār-ı vaĥşet ve taśfiye-i
cūybār-ı muvāħāt u ülfet eyleyüp ĥavālį-i ħıŧŧa-i ħāŧırların kendü cānibinden teveccüh iden ħasāret-i
sipaĥ-ı daġdaġa vü efkārdan emįn ve zelzele-i bünyād-ı žann ve iǾtiķādların teskįn eyleye. Bu niyyete
Ǿazm ve bu emniyyeye cezm eylediginden ekābir ü eşrāf-ı pādşāhįden baǾżıları vāķıf u āgāh olmaġla
bu vechile refǾ-i ruķǾa-i niyāz ve keşf-i serįre-i rāz eylediler (Topkapı Nüshası 6a/1).
Eserin 6a sayfasından alınmış olan yukarıdaki bölümde ise “salŧanat, memleket, Ǿazįmet,
Ǿuzlet, vaĥşet, muvāħāt, ülfet, ħasāret ve niyyet” kelimelerindeki “t” sesleri ile “muǾayyen, dāmen,
Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi… 171
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
birāderān, emįn, žann ve teskįn” kelimelerinde “n” sesleri ile “bünyād ve iǾtiķād” kelimelerindeki
“d” sesleri ile “niyāz ve rāz” kelimelerinde ise “z” sesleri ile seci’ yapılmıştır.
…ve’l-ĥāśıl şįrüñ Dādimeh ve Dādistān nāmında iki şegāl-i nįkū-ħıśāl ve pesendįde-efǾāl ü
sütūde-eşkāl nedįm-i meclisi ve muśāĥib ü mūnisi olmışlar idi ki meziyyet-i ķurbiyyetde sāǿir ħavāśś
u ħuddāma taķaddüm itmeleriyle müşįr ve maĥrem-i esrārı ve müǿtemen ü müsteşārı idiler. Ve bir
ħırs müdebbir-i memleket ve düstūr-ı dārü’l-ĥükūmeti olmaġla rūz u leyāl mużŧarib-i endįşe vü ħayāl
olmuş idi ki iki yār-ı muħtaśar heyǿet ki zimām-ı muǾažžamāt-ı umūr-ı müsellem kef-i kifāyetleridür.
Bir gün manśıbuma iŧāle-i pençe-i mücāveret ve birbirinüñ muǾāżadat u muǾāvenetiyle beni güzįdei
dendān-ı ĥavādiŝ ü āfet idecekleri bį-minnetdür (Topkapı Nüshası 50b/11)”.
Yukarıdaki bölümde ise “şegāl, nįkū-ħıśāl, pesendįde-efǾāl, sütūde-eşkāl, leyāl ve ħayāl”
kelimelerinde “l” sesleri ile “meziyyet, ķurbiyyet, memleket, dārü’l-ĥükūmet, heyǿet, muǾažžamāt,
kifāyet, mücāveret, muǾāżadat, muǾāvenet, āfet ve bį-minnet” kelimelerinde “t” sesleri ile “nedįm,
ħuddām, taķaddüm, maĥrem ve zimām” kelimelerinde “m” sesleri ile seci’ yapılmıştır.
Nüzhet Efendi’nin âhengi sağlamak için aliterasyon ve seci’nin dışında ritmi de kullandığını
görmekteyiz. Mütercim/müellif, ritim vasıtasıyla metne musikiyi dâhil etmiştir. “ve” bağlacı ile
birbirine bağlanmış ikili üçlü tamlama grupları eserde ritmik yapıyı oluşturan önemli unsurlardandır.
Eserin mukaddime bölümünün ilk satırlarına baktığımızda “ve” bağlacı ile bağlanmış kelimeler
arasındaki ritmik yapıyı görmek mümkündür. Sanatçı, seci’li yapılara ek olarak benzer hece düzeni,
benzer vurgu düzeni, kısa ve uzun seslilerin benzer aralıklarla tekrarlanması yoluyla ritmik bir yapı
oluşturmuştur. Aşağıdaki örnekler incelendiğinde bu durum açık bir şekilde görülmektedir:
Her kitāb-ı hümāyūn tertįb ve her nüsħa-i pesendįde terkįbüñ müǿellif-i ħoş-ķalem ve
muśannif-i pākįze-raķamı bidāyet-i taĥrįr ve müftetaĥ-ı tasŧįrde mısŧar-keş-i śaĥįfe-i āŝār ve ħāmecünbān-ı
güftār olduķça ibtidā ĥamd-i Ħāliķ-ı āsmān u zemįn ve şükr ü sipās-ı įzid-i nuŧķ-ı āferįni
redįf-i besmele-i şerįf ve muķaddime-i dibāce-i teǿlįf ü tasnif eylemedükçe ne tercemān-ı zebānı
mecālis-i ŧurfe-āyįn-i faśāĥatde terceme-i kelāma imkān ve ne sāmir-i yerāǾa-ı iǾcāz-rehįni mecāmiǾ-
i bihterįn-i belāġatda tekmįl-i dāstān-ı merāma zebān bulabilür (Topkapı Nüshası 1b/1).
“ve” bağlacı ile kelime grupları arasında sağlanan ritim örnekleri
her kitāb-ı hümāyūn-tertįb
ve
her nüsħa-i pesendįde-terkįb
müǿellif-i ħoş-ķalem muśannif-i pākįze-raķam
bidāyet-i taĥrįr müftetaĥ-ı tasŧįr
redįf-i besmele-i şerįf muķaddime-i dibāce-i teǿlįf
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi Nüzhet Efendi, “her kitāb-ı hümāyūn-tertįb ve her nüsħai
pesendįde-terkįb” yapısında üçlü, “müǿellif-i ħoş-ķalem ve muśannif-i pākįze-raķam” yapısı ile
“bidāyet-i taĥrįr ve müftetaĥ-ı tasŧįr” yapısında ikili ve “redįf-i besmele-i şerįf ve muķaddime-i
dibāce-i teǿlįf” yapısında da üçlü kelime gruplarını “ve” bağlacı ile bir araya getirerek ritmik bir yapı
oluşturmuştur. Müellif, eserde ritmi sağlamak için benzer hece sayılarından (kalıplardan) oluşan
“tertįb” ile “terkįb”, “müǿellif” ile “muśannif”, “taĥrįr” ile “tasŧįr”, “redif” ile “teǿlįf”, “şerįf” ile
“tasnif” kelimelerden de faydalanmıştır.
Benzer hece sayıları ve hecelerin uzunluk/kısalıkları ile sağlanan ritim örnekleri
tertįb terkįb
müǿellif musannif
taĥrįr tasŧįr
redįf/şerif teǿlįf/tasnif
172 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
Nüzhet Efendi, eserin tamamında ikili, üçlü, dörtlü terkipler vasıtasıyla eserde ritmik bir yapı
kurarak şiirsel bir atmosfer oluşturmuştur. Aşağıda eserin 19b sayfasında yer alan Tüccârın Kölesi
Hikâyesi’nden alınmış bölümde de bu durum görülmektedir.
“Bir bāzergān bir ġulām-ı zįrek ü dānāya mālik olup ġulām rūz u şām gūşe-i dükkān-ı
bendegįde ĥıfž-ı emtiǾa-i ĥuķūķa ihtimām ve taĥśįl-i naķdįne-i rıżāya iķdām idüp ŧarįķ-i śadāķat-ı
veliyy’ün-niǾmetde niçe niçe ħidemāt-ı meşkūre vü mesāǾį-i mebrūre ibrāzına muvaffaķ olmaġla bir
gün bāzergān ġulāma bādbān-güşā-yı zevraķçe-i kelām olup ey ġulām eger bu defǾa daħı ŧarįķ-i
deryādan süvār-ı sefįne-i Ǿazįmet ve edā-yı sermāye-i ħidmet birle kenār-ı bendergāh-ı iŧāǾate rabŧ-
mersā-yı Ǿavdet ider iseñ Ǿuķde-i riķķatüñe güşād virüp seni kendü mālumdan meblaġ-ı vāfire ile
sermāyedār ve āzād ideyüm…” (Topkapı Nüshası 19b/17).
“ve” bağlacı ile kelime grupları arasında sağlanan ritim örnekleri
ĥıfž-ı emtiǾa-i ĥuķūķa ihtimām
ve
taĥśįl-i naķdįne-i rıżāya iķdām
ħidemāt-ı meşkūre mesāǾį-i mebrūre
süvār-ı sefįne-i Ǿazįmet edā-yı sermāye-i ħidmet
“ĥıfž-ı emtiǾa-i ĥuķūķa ihtimām ve taĥśįl-i naķdįne-i rıżāya iķdām” yapısında dörtlü
“ħidemāt-ı meşkūre vü mesāǾį-i mebrūre” yapısında ikili “süvār-ı sefįne-i Ǿazįmet ve edā-yı sermāyei
ħidmet” yapısında ise üçlü terkipleri “ve” bağlacı ile bir araya getirerek ritme dayalı bir sistem
oluşturmuştur. Aşağıdaki tabloda ise Nüzhet Efendi’nin benzer hece sayıları olan “meşkūr” ile
“mebrūr”, “ġulām” ile “kelām”, “sefįne” ile “sermāye” kelimeleri vasıtasıyla ritmi sağladığı
görülmektedir:
Benzer hece sayıları ve hecelerin uzunluk/kısalıkları (kalıplar) ile sağlanan ritim örnekleri
meşkūr mebrūr
ġulām kelām
sefįne sermāye
Cevâhirü’l-hikem’de mütercimin/müellifin bir üslup özelliği olarak aliterasyona da sıkça
başvurduğu görülmektedir. Aliterasyon, eserde âhengin sağlanması için önemli bir unsur olarak
karşımıza çıkmaktadır:
“…āvāze-i tažallüm-i zen-i derdnāk fi’l-cümle muĥarrik-i merĥamet-i Đaĥĥāk olmaġın
üftāde-i kemend-giriftārı olan merd-i segāneden ķanġısı ziyāde maŧlūb u muħtārı olursa Ǿafv u
ıŧlāķıyla taħliye-i sebįline fermān eyledigine bināǿen Hembūyı āverde-i der-i sarāy-ı zindān
eyledüklerinde ibtidā-yı emrde tār-ı nažarı taǾalluķ-kerde-i cānib-i şevheri olmaġın kānūn-ı
nihādında nihān olan āteş-i mihr ü muvāneseti Ǿulüvv-i efşān ve dįk-i ĥamiyyet-i zevciyyeti cūşān
olup taħliśini ħˇāhān iken …” (Topkapı Nüshası 8b/3)
Dahhâk ile Hembûy Hikâyesi’nden alınmış olan yukarıdaki bölümü incelendiğinde
“muharrik, merĥamet, maŧlūb, merd, muħtār, mihr, muvāneset” kelimeleri arasındaki aliterasyonun
kelime başlarındaki “m” sesleri ile yapıldığı görülmektedir. Yine aynı şekilde “tažallüm, taħliye, tār,
taǾalluķ, taħliś” kelimeleri arasında kelime başlarındaki “t” sesleri ile; “nazar, nihād, nihan”
kelimelerinde “n” sesleri ile; “segāne, sebįl, saray” kelimelerinde ise “s” sesleri ile kelime başı
aliterasyonu yapılmıştır.
“…Uśūl-i muħālif devr-i eyyāmdan bir vaķt furśat-ı irtisāmda bir gürg-i derrendekār bir bįşei
keŝįretü’l-eşcārda vaŧan-dāşte-i ķarār olmaġla bir gün mevrid-i erzāk-ı muķadderi olan ĥavālį-i
śaydgāhda geşt ü güźār ve her cānibe įśāl-i ķadem-i ictisār idüp pençe-i ŧalebi her nesneden vāyedār-
ı ĥırmān ve ol gün bir şubān mavŧın-ı gürge ķarįb bir maĥalde meşġūl-i raǾy-ı (12b) reme-i gūsfendān
ve gürg mevķiǾ-i dūrdan dide-i taĥassür ile nigerān olmaġla…” (Topkapı Nüshası 12a/23)
Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi… 173
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
Yukarıdaki bölümde ise “muħālif, eyyām, irtisām, mevrid, muķadder, ķadem, ĥırmān,
mavŧın, maĥal, meşgul, reme, mevķiǾ” kelimelerinin farklı hecelerinde yer alan “m” sesleri ile
aliterasyon yapılmıştır. Yine aynı şekilde “devr, vaķt, vaŧan, mevrid, ĥavālį, vāye, mavŧın, mevķiǾ”
kelimerinde de “v” sesleri ile; “devr, furśat, irtisām, gürg, derrendekār, keŝįretü’l, eşcār, ķarār, güźār,
ictisār, ĥırmān, ķarįb, raǾy, reme, dūr, taĥassür, nigerān” kelimelerinde ise “r” sesleri ile aliterasyon
yapılmıştır.
4. SONUÇ
Klâsik edebiyat –ister manzum isterse mensur olsun- başlıca üç temel kaynaktan
beslenmiştir. Bu kaynaklar; ortak İslâm kültürü (Kur’ân-ı Kerîm, hadîs, kısâs-ı enbiyâ, tasavvuf),
Acem esâtiri ve mahalli unsurlardır. Bu kaynakların başında ise Kur’ân-ı Kerim gelmektedir. Taklidî
âhengin ilk ve en güzel örneklerini şiirin ve nesrin bütün meziyetlerini bünyesinde barındıran Kur’ân-
ı Kerim’de görmekteyiz.
Kur’ân’ın üslûbî özelliklerinden biri âyetlerde ifade edilen manayı fonetik uyumla
güçlendirmesidir. Kur’ân, bu özelliği ile sadece okur-yazar Arapları değil her milletten her seviyeden
insanı muhatap almıştır. Ona önyargısız bir şekilde yaklaşan müslim ya da gayr-ı müslim, âlim ya da
câhil her zümreden insan idrak seviyesine göre istifade edebilir. Taklidî âhenk terimi günümüze
kadar yapılmış çalışmalarda daha çok manzum eserlere has bir terim olarak kullanılmıştır. Âhengin
zor bir türü olan taklidî âhengi sadece şiirde değil mensur eserlerde de görmek mümkündür.
Bu çalışma Kur’ân’daki seci’, aliterasyon ve ritim gibi taklidî âhenk unsurlarına dikkat
çekmek, Kur’ânî üslûbun Klâsik Türk edebiyatı nâsirlerinden Nüzhet Efendi’nin “Cevâhirü’l-hikem
fî-tehzîbi Ahlâkı’l-ümem” isimli eserine yansımasını göstermek ve “nesirde taklidî âhenk” hususuna
araştırmacıların dikkatlerini çekmeyi hedeflemesi bakımından önem taşımaktadır.
5. KAYNAKÇA
Ateş, S. (1969). Kur’ân’da Edebî Tasvir. Ankara. s. 155-156
Blachere, R. (1959). Introduction au Coran: 2. edition. G.-P. Maisonneuve.
Coşkun, M. (2004). Son Klâsik Dönem: Nesir. Tural, Sadık. (Proje Başkanı). Türk Dünyası Edebiyat
Tarihi V. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Çağıl, N. (2005). Kur’ân’ın Belâgat ve Fonetik Yapısı.
Çevikoğlu, H. (2012). Kur’an-ı Kerim’de Edebî Üslûp. Journal of Faculty of Theology of Bozok
Unıversıty, 1 (1), 67-90.
Duran, R. (2014). Nüzhet Efendi Cevâhirü’l-hikem (İnceleme-Tenkitli Metin). Yayınlanmamış
Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
Durmuş, M. (2012). Klâsik Osmanlı Nesrinde Aliterasyon. Turkish Studies International Periodical
For the Languages, Literature and History of Turkısh or Turkic Volume 7/1, 995-1004.
Eren, A. C. (2014). Kur’ân Metninin Üslûb Özellikleri. Turkish Studies International Periodical For
the Languages, Literature and History of Turkısh or Turkic Volume 9/5, 867-900.
Hurremşâhî, B. (2007). Hâfız'ın Sanat Üslûbu ve Kuran. (çev. Ahmet Tanyıldız). Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkısh or Turkic
Volume, 2/2, 616-631.
Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
174 Ramazan DURAN
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/20 Fall 2016
Keskioğlu, O. (1993). Kur’ân-ı Kerim Bilgileri. s. 199.
Mermer, A.; Koç Keskin, N. (2005). Eski Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
Müstakîm-zâde Süleyman Sa'deddin Efendi. (2000). Mecelletü'n-nisâb. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları.
Pala, İ. (2013). Ansiklopedik Divan Edebiyatı Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
Tâhirü'l-Mevlevî. (1994). Edebiyat Lügati. (haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu). İstanbul: Enderun
Kitabevi.
Yetiş, K. (1988). Âhenk. İslâm Ansiklopedisi. (c. 1, 516-517). İstanbul: TDV Yayınları.
Wellek R.; Varren A. (2001). Edebiyat Teorisi (çev. Ömer Faruk Huyugüzel). İzmir: Akademi
Kitabevi.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Duran, R. (2016). “Klâsik Türk Edebiyatı Nesrinde Taklidî Âhenk: Cevâhirü'l-Hikem Fî-Tehzibi
Ahlâkı’l-Ümem Örneği / Imitative Harmony in Classical Turkish Literature Prose: An
Example of Cevâhirü’l-Hikem Fi-tehzibi Ahlâkı’l-ümem”, TURKISH STUDIES -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,
ISSN: 1308-2140, Volume 11/20 Fall 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net,
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9983, p. 161-174.