ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 271
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE
BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
Zahide AY*
Özet
Bu çalışmanın amacı, günümüzde Orta Asya olarak adlandırılan, geçmişte yer yer Horasan,
Transoxiana, Maveraünnehir, Türkistan, Toharistan, Bedahşan gibi adlarla anılan bölgelerde
genelde Şiiliğin özelde İsmaîlîliğin tarihsel gelişimini analiz etmektir. Şiiliğin öğretisel
gelişimi üzerinde değil, bölgedeki tarihsel gelişimi üzerinde durulmuştur. Bu yapılırken de
çalışmamızın konusu olan bölgeler ele alınmıştır. Şiiliğin Arap yarımadası, Irak ve güney
batı İran bölgelerindeki gelişimi bahis konusu yapılmamıştır. Horasan ve Maveraünnehir’de
IX. yüzyılın ilk yarısında yayılmaya başlayan İsmaîlîliğin bugünkü temsilcileri olan Bedah-
şan İsmaîlîleri ve onların geleneğindeki Nasır-ı Hüsrev ve Ahmed-i Yesevi’nin rolü üzerinde
durulmuştur. Bu çalışma hazırlanırken Tarih-i Taberi, Siyasetname, el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab
el-Fihrist, Tarih-i Buhara gibi, aslında yazıldıkları dönemin bizzat tanıkları olmayan ve de saray
çevrelerine yakın yazarlar tarafından yazılması sebebiyle kısmen taraflı olabilen dönemin
genel kaynaklarının yanısıra; Ivanow, Stern, Lewis, Madelung, Daftary gibi bu alanın önde
gelen uzmanlarının araştırma eserleri ve makalelerinden yararlanılmıştır. Bunlara ek olarak,
özellikle Bedahşan bölgesi ile ilgili kısım ise, sahada yaptığımız gözlem ve şifahen topladığı-
mız metinlere dayandırılmıştır.
Anahtar Kelimeler: İsmaîlîlik, Orta Asya, Nasır-ı Hüsrev, Ahmed-i Yesevi.
SHIISM IN CENTRAL ASIA: ENTRY AND DEVELOPMENT
OF ISMAILISM INTO KHORASAN, TRANSOXIANA AND
BADAKHSHAN
Abstract
The aim of this study is to analyze the historical development of Shiism in general, and
Ismailism, in particular, in and around the regions which were previously called as Khorasan,
Transoxiana, Mavaraunnahr, Turkistan, Toharistan, Badakhshan. The study focuses on the
historical development rather than doctrinal development of Shiism. The regions in Arabian
sub-continent, Iraq and south-west Iran are not included in the study. The study mainly
points out the Ismailis of Badakhshan who are the present representatives of Ismailism and
spread into Khorasan and Transoxiana in first half of the 19th century, and the roles of Nasir-i
Khusraw and Ahmad-i Yasawi, and their tradition.
* Öğr. Gör., Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Bölümü, Konya/
Türkiye, ayzahide@yahoo.com
Zahide AY
272 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
While preparing this study, the main experts of the subject like Ivanow, Stern, Lewis,
Madelung, Daftary were referred to, besides the main sources like Tarikh al-Taberi, Siyasatnama,
el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab el-Fihrist, Tarikh-i Bukhara, which are actually non-direct
witnesses of the era they were written in and partly one-sided sources because they were
written by the writers who were close to the palace environments. Additionally, the part
related to Badakhshan region is based on our own observations and the oral texts collected
by us from the region under discussion.
Keywords: Ismailism, Central Asia, Nasir-i Khusraw, Ahmad-i Yasawi
Giriş
İsmaîlî propagandası Horasan ve Maveraünnehir’de IX. yüzyılın ilk yarısında
yayılmaya başlamıştı. Bu dönemde bölgeye Hüseyin b. Ali el-Mervezi, Ahmed
el-Nesefi gibi bazı dâiler gönderilmiştir. Daha sonrasında da Samanî emiri II. Nasr
Döneminde İsmaîlî hareketi bölgede büyük bir başarı elde etmiştir. Bu başarı, II.
Nasr’ın tahtan indirilmesi sonucu gölgelenmiş gibi görünse de, IX. yüzyıldan itibaren
İsmaîlîlik Orta Asya’da asıl ve kalıcı başarısını Bedahşan’da sergileyecektir. Öyle
ki, bölgede oluşan İsmaîlî geleneğine damgasını vuracak olan Nasır-ı Hüsrev, tıpkı
bizdeki akademik çevrelerin yorumladığı hâliyle Türk Müslümanlığında Ahmed-i
Yesevi’nin rolüne benzer bir etkiyi Bedahşan’da yaratacaktır. İşin ilginç yanı, Bedah-
şan İsmaîlî geleneği, Ahmed-i Yesevi’nin, Fatimî imam-halifesi Mustansır el-Billah
tarafından Bedahşan’a dâi olarak gönderilen Nasır-ı Hüsrev gibi, Türkistan’a dâi
olarak gönderildiğini ileri sürmektedir. Bütün bunları anlatmaya geçmeden önce,
bu aşamaya gelene kadar neler olduğuna bakmak gerekmektedir. Bunun için de,
makalenin mekânsal olarak konusu olan Horasan, Maveraünnehir ve Bedahşan’a
İsmaîlîliğin girişi ve gelişimini, zamansal olarak “Abbasî hareketi dönemi”, “Karmatî
hareketi dönemi”, “Fatimî hareketi dönemi” ve “Fatimî sonrası dönem” olarak sırasıyla
dört aşamada inceleyeceğiz.
Abbasî Hareketi Döneminde Şiiliğin Horasan’a Girişi:
Horasan’a Şiiliğin girişi ve gelişmesinin Emevi hanedanına karşı gelişen
Abbasî hareketinin Horasan’daki faaliyetleriyle doğrudan ilgisi vardır. Siyasal iktidarın
Emevi hanedanından Abbasî hanedanına geçmeden önce son altmış yılı içindeki
Şii hareketi, Daftary(2007: 57)’nin deyişiyle, birleşik ve uyumlu bir hareket niteli-
ğinde değil, her biri kendi imamına sahip ve kendi öğretilerini geliştiren farklı Şii
fraksiyonların var olduğu ve bireylerin bu fraksiyonlardan birinden diğerine serbest-
çe geçebildiği bir yapıdaydı. Bu dönemde imamlar, sadece Ali soyundan değil, peygamberin
dâhil olduğu Haşimi oymağına bağlı herhangi bir koldan gelebiliyordu.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 273
İlk dönem Şiiler arasındaki bu tür bir yaklaşımın nedeni Arap kabile geleneğinde
aranmalıdır. Şii geleneğinin savunduğu, Hz. Ali’nin peygamber tarafından kendi
ölümünden sonra Müslümanların başına geçmesini vasiyet ettiğine dâir yorumun1
pek çok İslam tarihçisi arasında, pek mümkün olamayacağı görüşü hâkimdir. (Hodgson,
1977: 241-247; Lewis, 1993: 49) Topluluğun başına geçecek kişinin, veliaht
tayin edilme ya da atama yoluyla değil, seçimle ve karşılıklı gönüllülük ilişkisine
göre ve de lider kabul edilen kişinin ölümüyle otomatik olarak feshedildiği sözlü
bir geleneğe sahip olan Arap kabileleri, bu gelenek sayesinde 622’de Medine’ye göç-
le (Hicret), aslında Medineli kabilelerin kendilerine lider olması için Peygamberi
davet etmeleriyle İslam devletini de kurmuş oluyorlardı. Aynı şekilde, ilk Şiiler de,
peygamberin soyundan gelsin ya da gelmesin, onun içinden çıktığı Kureyş’in önde
gelen aşireti Beni Haşim’den gelen herkesi Hz. Muhammed’in ailesinden sayıyordu.
Kısacası, Ali’nin sadece Fatima’dan doğan çocuklarını değil, Fatima’dan olmayan
çocuklarından gelenleri de, hatta tümüyle Ali soyundan olmayıp peygamberin
dedesi Abdülmuttalib’in soyundan gelenleri dahi Ehl-i Beyt içinde sayabiliyorlardı.
(Daftary ,2007: 57) Bu durum, 743 yılına gelindiğinde, Hz. Muhammed’in amcası
Abbas’ın soyundan gelenlerin imamlığının o zamanki Şiiler tarafından kabul gördü-
ğü bir durum yaratmıştır.2
İlk dönem Şiileri en genel anlamda iki kola ayrılmışlardı. Bunlardan birincisi,
ilerde İmamiye olarak da tanınacak olan Hz Ali’nin Fatima’dan olan çocuklarından
Hüseyin’in soyundan gelenlerin imam olduğunu savunan ılımlı kol idi. Diğeri ise,
yakın gelecekte Horasan’da siyasi zaferine ulaşacak olan Abbasî hareketinin temsil
ettiği kol idi. Bu kol, ilk başlarda Ali’nin Fatima’dan olmayan yaşayan en büyük
oğlu ibn el-Hanefiye’yi3
tanımış, onun ölümünden sonra oğlu Ebu Haşim’i, onun
ölümünden sonra da peygamberin amcası Abbas’ın soyundan Muhammed b. Ali b.
Abdullah b.Abbas’ı imam tanımışlardır. Güya, Ebu Haşim, ölmeden önce, imamlı-
ğın, kendisinden sonra, öldüğü evin sahibinin oğlu Ali b. Abdullah b. Abbas’ın oğlu
Muhammed’e geçtiğini vasiyet etmiştir. Muhammed o sıralarda küçük olduğundan
da vasiyet evin sahibi Ali b. Abdullah’a emanet edilmiş olur. Muhammed’in ölümü
(743) üzerine de bu kol, el-İmam lakabıyla tanınan oğlu İbrahim b. Muhammed b.
Ali b. el-Abbas’in imamlığını kabul etmiştir. (Daftary, 2007: 61; Virani, 2007: 5)
Böylelikle Emevileri devirmekte Abbasîlerin arkasındaki en etkili unsur olan Haşimiye
cemaati (Ebu Haşim taraftarları), Abbasî sülalesinden birini imam kabul etmiş
oluyordu. Kısacası belki de Ebu Haşim’in ölümünde payı olan Ali b. Abdullah b.
Abbas’ın üç oğlundan ikisinin Abbasî hanedanının ilk iki halifesi olmasından yedi yıl
önce, bir diğer oğlu radikal Şiilerin imamı olmuştur.
Zahide AY
274 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
Abbasîler, ilk örgütlenmelerini Şiilerle Emevilerin çatışma alanlarından çok
uzaktaki Horasan’da yoğunlaştırmışlardır. (Daftary, 2007: 76) Bu sayede Horasan,
Abbasîler için önemli bir üs hâline gelmiştir. Burada hem Emevi yönetiminden
memnun olmayan Şii olmayan Arap ve mevali arasında hem de Ebu Haşim b. elHanefi
b. Ali b. Ebî Talib’den imamlığı devralmalarından dolayı Ehli Beyt’in liderli-
ğini tanıyan Şiiler arasında çok sayıda taraftar bulabilmişlerdi.
El-İmam lakablı İbrahim’in imamlığı sırasında Abbasî propagandası (da’ve)
daha bir hız kazanmış ve bölgeye İranlı mevlası Ebu Müslim gönderilmiştir. Ebu
Müslim Emevi valisi Nasr b. Seyyar’ı yenerek Merv’i ele geçirmiştir. (El-Taberi:
391-400) İranlı mevali ve çoğunluğu Yemenli Arapların yan yana olduğu, başında
Ebu Müslim’in bulunduğu Horasaniyye denen Abbasî ordusu 748’de Merv’e girmiş
ve kısa sürede bütün Horasan’ı ele geçirmiştir. Bu arada, son Emevi halifesi iktidarı
kaybetmesinin hemen öncesinde Haşimiyye-Abbasîye cemaatinin başı olan İbrahim
el İmam’ı tutuklatmıştır. İbrahim, kısa süre sonra da zindan da ölmüştür. Horasan’da
el-İmam adına siyasi zafere ulaşmış olan Horasanlılar ise, biraz bekledikten sonra,
750 yılında İbrahim’in kardeşi Ebu’l Abbas’ı halife seçerek, Abbasî hanedanının egemenliğini
kurmuşlardır.
Abbasî egemenliğinin ilk yarım yüzyılı boyunca, Arap kabile aristokrasisinin
hegemonyası hızla dağılmıştır (Lewis, 1953: 48). Soy, ırk ya da kabile kökenlerine
dayanan ayrıcalıklar eski önemini yitirmiştir. Tam da bu nedenledir ki, Abbasî dö-
nemiyle birlikte kabileler arası anlaşmazlıklar hakkında Arap tarihçileri çok az bilgi
vermektedirler. Lewis (1993: 99)’e göre tarihçilerin bu sessizliğinin nedeni, kabile
aristokrasisinin umuma dair işlerde müdahale gücünü kaybetmesidir. Kabileler arası
ilişkiler hâlâ devam etmektedir, ama artık tarih kitaplarına geçecek önemlerini yitirmişlerdir.
Bu arada, propagandalarını Şiilik temelinde yürüten Abbasîler, iktidara
gelmelerinin ardından Müslümanların çoğunluğunun liderleri olarak kabul görebilmek
için, onları iktidara taşıyan bütün Şii liderlerle bağlarını koparmaya başlamışlar
ve onları yargılamaksızın ya idam ettirmişler, ya suikastle öldürtmüşlerdir. (Narshakhi,
1954: 62-65) Abbasî hanedanının Şiilikle olan bağlarını koparan son hamle
775-785 arasında halifelik yapan Muhammed el-Mehdi’nin, “halifeliğin Abbasîlere
Ebu Haşim b. Hanefi’nin vasiyetiyle değil, bizzat Peygamber’in, amcası Abbas’ı atamasıyla
geçtiğini” iddia ettiği açıklaması olmuştur (Daftary, 2007: 79)
Mevalinin eşit hâle gelmesiyle ilk fetihler döneminin garnizon kasabaları,
kentsel merkezler hâline dönüşmüşlerdi. Bu kent merkezlerinde artık yeni sosyoekonomik
çevreler oluşmuş ve bu çevrelerin zengin sınıfları, kırsalın göçebe boylarından
ve topraksız çiftçilerinden keskin çizgilerle kopmaya başlamıştır. İşte kentin
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 275
sıradan halkı ve kırsalın dışlanmış göçebe ya da köylüleri, şimdi de Abbasî yönetimi
altındaki kurulu düzene karşı her türlü harekete yatkındı (Ay, 2005: 2-3; Daftary,
2001: 155). Bu gruptakiler kısa bir süre sonra Lewis (1953: 49)’in deyişiyle başarılı
bir devrimle 200 yıl boyunca Şiileri Mısır’dan yönetecekleri Fatimî hanedanını kuracaktır.
Madelung (1968: 7-8) ve Daftary (2007: 79), Abbasî hanedanı liderliğindeki
yeni rejime yabancılaşan İran ve Orta Asya’daki bazı Şiilerin Hürremiye denilen
siyasi-dinsel grupların arasına karıştıklarını ileri sürmektedir. İslam ile Zerdüştlük
arasında bir orta yol etrafında görüşler geliştiren Hürremiler, X. yüzyılda isyan eden
Babek el-Hürremi’yi destekleyenlerdir (Daftary, 1998: 41-59). Asıl kitle ise, kısa
süre sonra Ali soyundan gelenlerin imamlığının artık iyice ön plana çıkmış olduğu
bir İsmaîlî devleti olan Fatimîler etrafında toplanacaklardır.
Fatimî hareketi dönemindeki Horasan ve Maveraünnehir Şiilerinin durumuna
geçmeden önce, Fatimî dönemi hareketinin doğuşuna öncülük eden Karmatî hareketinin
bölgedeki etkilerinden bahsetmemiz gerekmektedir.
Karmatî Hareketi Döneminde İsmaîlîliğin Horasan ve Maveraünnehir’e
Girişi
Abbasîlerin iktidara gelişlerinin ilk yüzyılı radikal Şiiler açısından yeraltında
oldukları bir dönem olarak nitelendirilebilir. Bu dönem içinde yeni bir örgütlenmeyle
ortaya çıkışlarını gerçekleştirecekleri Karmatî hareketine giden yolda, kendi içlerinde
birtakım bölünmelere gitmişlerdir.
Emevi Döneminin Hz. Ali’nin oğlu el-Hanefiye’nin kolundan gelen ya da yetkisini
bu koldan gelen çeşitli imamlardan alan gruplarca temsil edilen kolu (mevla
Şiiliği), Abbasî devrimiyle neredeyse tümüyle sona ermiştir. Geriye kalanlar artık Ali
soyundan ortaya çıkacak herhangi birinin imamlığını kabul edecek durumdaydılar.
Tam da böyle bir zamanda el-Sadık adıyla tanınan imam Cafer’in imamlığı önem
kazanmaya başlamıştır. Artık onlar için tek imam soyu Ali’nin Fatima’dan yürüyen
kollarına indirgenmiştir (Daftary, 2007: 79) Bundan böyle Şiiler; İmamiye (Oniki
İmamcılar), Zeydiye ve İsmaîlîye (Yedi İmamcılar) olmak üzere üç farklı koldan
gelişecekti. Karmatîler ve Fatimîler ile bu makalenin konusu olan Orta Asya’nın
Şiileri, İsmaîlîye kolunu takip etmişlerdir. Karmatî hareketi ilk olarak IX. yüzyılın
ikinci yarısında kurucusu Hamdan Karmat’ın önderliğinde Irak’ta ortaya çıkmıştı.
Abbasîlerin dikkatini çekmeye başlayana kadar propaganda (da’ve) Rey, Kum, Ka-
şan ve Hemedan gibi orta ve kuzey İran’da, oradan da Horasan ve Maveraünnehir’de
yayılmaya başlamıştır.
Zahide AY
276 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
İran’daki Karmatî liderliğine bağlı İsmaîlî da’vesının merkezi olan Rey’deki
ilk örgütlenmenin başında Halef (el-Hallac) adlı bir dâi bulunuyordu.4
Ondan sonra
yerine oğlu Ahmed b. Halef, sonrasında da Ahmed’in baş yardımcısı Giyas merkezin
başına geçmiştir.5
Giyas’in kendi inisiyatifiyle çok sayıda yandaş kazandığı
Horasan’da İsmaîlî da’vesinin resmen başlaması 903-913 yıllarına rastlar. Hareketin
merkezinin Nişabur’dan Merv’e taşınması Giyas tarafından da’veya kazandırılan
Hüseyin b. Ali el-Mervezi ile olmuştur.6
Sonradan dâiliğe getirilecek olan bu emir
sayesinde Merv ve komşu bölgeler Herat, Meymene, Talikan, Gur gibi illerde ya-
şayanların çoğu İsmaîlîliği kabul etmiştir. (Stern, 1960: 60-61; Daftary, 2007: 111)
Samanoğullarından Ahmed b. İsmail’in yönetimi sırasında (907-914) Mervezi,
Sistan (Arapça Sicistan)’daki Samanî askerî gücünün komutanı olarak bölge
emiri konumundaydı. Ahmed b. İsmail’in ölümünden sonra yerine geçen oğlu II.
Nasr’a karşı 918’de Herat’ta ayaklanmış ve yenilgiye uğramıştır. Bir süre Samanîlerin
sarayında yaşadıktan sonra Horasan’a dönmüş ve orada İsmaîlîlerin başdâiliğine getirilmiştir.
Kendisinden sonra yerine dâi olarak bugünkü Özbekistan’daki Nekşeb
(Arapça Nesef) kasabasından saygın bir filozof olan Ahmed el-Nesefi’yi atamıştır.
(Nizamü’l-Mülk, 1999: 232) Nesefi, Mervezi’nin öğüdü doğrultusunda Buhara’daki
Samanî yöneticilerini İsmaîlîliğe kazandırmak amacıyla karargâhını Horasan’dan
Maveraünnehir’e (Merv’den Buhara’ya) taşımıştır. Buradaki kısa süreli ikametinden
sonra da kendi kasabası Nekşeb’a yerleşmiştir. Burada Samanî emiri ve yakın çevresi
arasından taraftar kazanmıştır. Onların yardımıyla tekrar Buhara’ya dönerek Samanî
sarayına girmiş ve II. Nasr ve veziriyle yakınlık kurmuştur. (Narshakhi, 1954: 96)
Walker (1994: 345), onun dönemini, Horasan İsmaîlîlerinin Samanî sarayında kabul
gördüğü başarılı bir dönem olarak değerlendirmektedir. Samanî emiri II. Nasr
döneminde İsmaîlî hareketi bölgede büyük bir başarı elde etmiştir. II. Nasr’ın kendisi,
başveziri Balâmi, ünlü Şair Rudaki ve Buhara’da söz sahibi olan birçok kişinin
İsmaîlî olduğu sanılır. (Bartold, 1990: 260-261) Buna karşılık Frye (1977: 55), bazı
kaynakların söylediği gibi, II.Nasr’ın Fatimî halifesine tabi olduğunu kabul etmenin
sakıncalı olacağını, çünkü onun tarafından bastırılan paralar üzerinde Abbasî halifelerinin
isimlerinin geçtiğini yazar. Samanî Devleti’nin sınırlarında yer alan Yukarı
Amu Derya boyundaki Bedahşan, o dönemde daha Müslümanlığa geçmemiş, eski
dinlerine devam eden toplulukların yaşadığı bölgelerdi (Negmatov, 1998: 79).
Buhara’daki bu dönem fazla sürmemiş, Türk gulamlar, ordu komutanları
ve şehir ulemasından oluşan İsmaîlî karşıtları, II. Nasr’ı devirerek yerine oğlu I.
Nuh (943-954)’u geçirmişlerdir (Frye, 1968: 142; Nizam’ül-Mülk, 1999: 233-
237). Nesefi ve yardımcılarını idam ettirmişler, İsmaîlî taraftarlarına bütün Hora-
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 277
san ve Maveraünnehir’de kötü muamele göstermişlerdir (Ibnü’n-Nedim, 1987:
234; Nizam’ül-Mülk, 1999: 238-239). Samanî emirliğinin sınırındaki Bedahşan’a
İsmaîlîliğin girişi de büyük ihtimalle bu dönemde olmuştur.
Bu trajediye rağmen İsmaîlî da’vesi bölgeden silinememiş, el-Nesefi’nin oğlu
Mesud ve Rey’deki da’ve merkezinin de başında olan dâi Ebu Yakub el-Sicistani ve
yardımcıları sayesinde yeniden canlanmıştır (Daftary, 2007: 113; Naci, 1377: 640).
Bu dönemde Buhara’nın kentli İsmaîlîleri arasında İbni Sina’nın babası ve kardeşi
de bulunmaktaydılar (Daftary, 2007: 202-203). Ezilmişlerin İsmaîlî taraftarlığının
yanı sıra kentli elit içinde de doğru yolu İsmaîlîlikte bulmayı umanlar vardı. Bu konu,
İslam toplumunda ulemanın ortaya çıkışıyla doğrudan alakalıdır. Şöyle ki, Abbasî
hanedanının ilk yılları, peygamberin çevresindeki kişilerden oluşan ilk kuşaktan hiç
kimsenin artık hayatta olmadığı yıllardı. Çözülmesi gereken bir davranış sorunuyla
karşılaşıldığında, bu konuda Allah’ın buyruğunun ne olabileceğine dair fikir sahibi
olabilecek kişiler, peygamberin sözlerini ve davranışlarını örnek gösterebiliyorlardı.
Ancak o kuşaktan geriye kimse kalmamıştı. Onun davranışlarını ve sözlerini saptamak
için sistemli/akademik bir çalışma yapmak gerekiyordu. Bu çalışmayı ancak
belli bir uzmanlar grubu yapabilirdi ki, bu da ulemanın ortaya çıkması demekti. Şimdiye
kadar peygamberin halefi tarafından yönetilmeye alışmış olan İslam toplumu,
bundan böyle bir takım din uzmanlarına başvurmak zorunda kaldı. Bize göre, Sünni
ulema tarafından yönetilmeyi reddeden birtakım kentli elit, başlangıçtaki fikirlerine
bağlı kalmaya devam edince “sapkın” durumuna düşmüş ve kendilerine İsmaîlîlikte
yer bulmuş olabilirler. Bilindiği gibi başta Cafer el-Sadık olmak üzere birçok On
iki İmamcı âlim, Sünnilerce de dinî bilgisine güvenilen otoritelerdi. Ancak bu gibi
âlimlerin yanı sıra, Sünni ulemanın uyguladığı şeriat kurallarına kendince karşı çıkan
elitler de vardı. Bunlar bir süre sonra hem Sünni ulema hem de Sünni ulemayla iyi
geçinen Şii âlimler tarafından dışlanmış olabilirler. Nedeniyse, sadece İslam ilahiyatıyla
ilgilenen On iki İmamcı âlimlerin aksine, toplumda adaletin sağlanması adına,
siyasi iktidarla ters düşen konuları da dile getirmiş olmaları olabilir (Ay, 2005: 3).
İşte İbni Sina’nın babası ve kardeşi de bu şekilde düşünen İsmaîlî kentli elit arasında
yer almış olabilirler.
X. yüzyılın ortalarına geldiğimizde, Karmatî hareketi uzun süre önce kendi
içinde bir bölünme yaşamış ve bu bölünmeden yedinci imam Muhammed b.
İsmail’in kaim olduğuna inanan Bahreyn Karmatîleri7
ile 899’da kendini imam ilan
eden Ubeydullah’ın halifeliğiyle tarih sahnesine giren Fatimîler olarak iki ayrı grup
meydana çıkmıştır.
Zahide AY
278 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
Fatimî Hareketi Döneminde İsmaîlîliğin Bedahşan’a Girişi
Karmatî hareketinin Karmatîler ve Fatimîler olarak ikiye ayrılmasıyla, X.
yüzyılın ortalarına gelindiğinde İsmaîlîler, imamet anlayışıyla ilgili olarak da ikiye
bölünmüş oluyorlardı. Fatimî devletinin doktrinine göre, Muhammed b. İsmail’in
ölümünden sonra imamlar silsilesi onun soyundan kesintisiz olarak devam etmiş-
tir. Karmatîlerin doktrinine göre ise, Muhammed b. İsmail’in ölümden sonra, onun
soyundan gelenler, onun da’vesini imamlık iddiası gütmeden devam ettirmişlerdir.
Dolayısıyla bu ikinci gruptakiler mehdi fikrini savunmuşlar (Stern, 1955: 22) ve
Yedi İmamcılar olarak kalmaya devam etmişlerdir. Bu bölünme ancak kısmen Fatimî
halifesi el-Muizz’in (öl.975) doğu İsmaîlîleri olarak adlandırılan Bahreyn’deki
Karmatîleri Fatimîlere kazandırmak için imamet doktriniyle ilgili giriştiği reformlar
sırasında bir kısım Karmatîyi Fatimîler tarafına kazandırmasıyla giderilmiştir (Madelung,
1996: 42).
Horasan ve Maveraünnehir’deki İsmaîlîlere gelince, onlar da Bahreyn
Karmatîleri gibi el-Muizz’in halifeliğine kadarki uzun süre boyunca Fatimî imamet
otoritesine muhalif kalmışlardır. İsmaîlîliğe Yeni Platoncu bir felsefe getirmiş olan
Nesefi, Muhammed b. İsmail’in mehdi olarak dönüşü hakkındaki eski inancı korumuştur.
Nesefi’nin görüşleri, söz konusu çeşitli Karmatî çevrelerinde kısa zamanda
yaygınlık kazanmış ve merkezî bir liderlikten yoksun olan muhalif İsmaîlîler arasında
birleştirici bir işlev görmüştür. (Daftary, 2007: 154) Nesefi’den sonra yerine geçen
Sicistani, Nesefi’nin felsefi çizgisinde devam etmiştir. Hayatının son dönemlerine
doğru ise el-Muizz’in halifeliği döneminde Fatimîler tarafından kazanılmıştır.8
El-Muiz’in halifeliği döneminde büyük bir gelişme yaşayan Fatimî da’ve etkinliği,
el-Mustansır zamanında (öl. 1094) zirveye çıkmıştır. Onun döneminde, yakın
gelecekte Horasan ve İran’daki Nizarî İsmaîlîlerinin bağımsız lideri olacak Hasan
Sabbah da harekete kazandırılmıştır. Maveraünnehir’de ise Samanîler Dönemindeki
gibi açıkça olmasa da gizli bir şekilde etkinliğini devam ettirmekteydi.
Öyle görünüyor ki, İsmaîlî hareketi Samanoğullarının yıkılmasından sonra da
Orta Asya’da başarı kazanmışa benzemektedir. 1045’te Buhara ve Maveraünnehir’in
diğer bölgelerinde Mustansır el-Billah’ın imamlığını kabul eden çok sayıda İsmaîlînin
Karahanlı hanlarından Buğra Han’ın emriyle katledilmesine rağmen mezhebin
bölgedeki varlığı devam etmiştir (İbnü’l-Esir, 1987a: 399; Bartold, 1990: 325).
Daftary (2007: 203)’e göre, Buhara, Semerkand ve Fergana vadisinin bazı kesimlerinde
hüküm süren bir başka Karahanlı hanı Ahmed Han’ın, Sünni ulema tarafından
İsmaîlîliği benimsemekle suçlanarak idam edilmesi de bölgede İsmaîlîliğin
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 279
hâlâ etkin olduğunun bir başka kanıtıdır. Ancak Daftary’nin (2007:203) İsmaîlî,
Bartold’un (1990: 339) Şii olarak nitelendirdiği Ahmed Han, İbnü’l Esir’de(1987b:
206) “İsmaîlî” olarak değil, “zındık” olarak geçmektedir (İbnü’l-Esir, 1987b: 206;
Bartold, 1990: 339; Daftary, 2007: 203).
Yine Mustansır el-Billah döneminin da’veye kazanılan en önemli şahsiyetlerinden
biri de Nasır-ı Hüsrev’dir. Ölüm yılı hakkında 1072-1081 arasında değişen
farklı görüşler vardır. Seyahatname9
’sinden öğrendiğimize göre, Selçuklu Merv emiri
Çağrı Bey’in sarayındaki kâtiplik görevi sırasında hacca gitmek için izin istemiş-
tir. Uzun bir hac yolculuğunun ardından Fatimîlerin merkezi Kahire’ye uğramıştır.
Oradaki ikameti sırasında Fatimî İsmaîlî da’vesine dâhil olmuş, sonrasında da halife
Mustansır el-Billah tarafından Horasan’a dâi olarak gönderilmiştir. Horasan’ın Belh
civarındaki faaliyetleri sebebiyle Selçuklu yönetimi tarafından sıkıştırılmaya başlayınca
Horasan’ı terk etmek zorunda kalmıştır.
Nasır-ı Hüsrev’in Horasan’ı terk ettikten sonra kendisine sığınak olarak bulduğu
yer Bedahşan’da yer alan Yumgan’dır (Ivanow, 1948: 39; Bertels, 1959: 186). O
sırada Yumgan’ın yöneticisi olan Ali b. Esed bir İsmaîlîdir. Ali b. Esed’ın nasıl İsmaîlî
olduğuna dair kaynaklar hiçbir bilgi vermemektedir. Büyük ihtimalle Samanî Dö-
neminde II. Nasr’ın devrilmesinden sonra Buhara’dan kaçmak zorunda kalan kimi
İsmaîlî otoriteleri, Bedahşan’a sığınmış ve İsmaîlîliğin yayılmasında Bedahşan yönetici
sınıfı üzerinde etkili olmuş olabilirler. Ali b. Esed burada Nasır-ı Hüsrev’i, felsefi
ve teolojik çalışmaları ve Divan’ını yazması konusunda sonuna kadar desteklemiştir.
Bugüne kalan bütün eserlerini yirmi yıldan fazla kalmış olduğu Yumgan’da yazmıştır.
Onu dönemin diğer yazarlarından ayıran en önemli özelliği, bütün eserlerini Arapça
değil Farsça yazmış olmasıdır. Genellikle sadece şiir türündeki edebî eserler İranlı
yazarlar tarafından Farsça yazılırken o, şiirlerinden oluşan Divan’ı dışındaki felsefi
eserlerini de Farsça yazmıştır. Bu nedenle de İran edebiyatının XI. yüzyılda yetiştirdiği
en önemli şahsiyetlerden biri olarak kabul edilir.10
Bugün Tacikistan’ın Pamir sıradağları ile Afganistan’ın kuzeydoğu Hindikuş
sıradağlarını ve bu bölgelere komşu Pakistan ve Çin toprağını kapsayan Bedahşan
bölgesi, coğrafi şartları nedeniyle bölgenin geri kalanından neredeyse tamamıyla
izole durumdadır. Nasır-ı Hüsrev’in XI. yüzyılın ikinci yarısında sığınmış olduğu
Bedahşan halkı da, bölgeye komşu olan Nuristan (eski adı Kafiristan)’ın bir parçası-
dır. Henüz Buhara gibi merkezlerle bağlantısı olan yönetici elit dışında hiç kimsenin
Müslüman olmadığı bir halkın topraklarıdır. Dolayısıyla Müslümanlık bu topraklara
ilk olarak İsmaîlîlik yoluyla girmiştir.
Zahide AY
280 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
Nasır-ı Hüsrev’den sonra İsmaîlî da’vesinin Bedahşan’da nasıl bu derece yayıldığı
konusu hâlâ açık değildir. Ancak öyle görünüyor ki, onun bölgeye gelişi öncesinde
de Ali b. Esed gibi, İsmaîlî olan önemli birileri olmuş olsa da, İsmaîlîliğin bölgede
geniş kitleler arasında yayılması Nasır-ı Hüsrev’e dayanmaktadır. Onun Bedahşan
İsmaîlî geleneğindeki yeri, Türkiye’deki akademik çevreler tarafından dile getirilen
“Türklerin kitleler hâlinde İslamiyete girişini sağlayan Ahmed-i Yesevi”ye benzetilebilir.
Bedahşan İsmaîlî geleneğinin en önemli ritüeli olan cenaze töreni, yerel adıyla
Çerağruşen ve bu törende söylenen dualar metni Çerağname’de Ahmed-i Yesevi’nin
de ismi geçmektedir. Bu metinden anlaşıldığına göre Bedahşan İsmaîlî geleneği,
Ahmed-i Yesevi’yi, tıpkı Nasır-ı Hüsrev gibi bir İsmaîlî dâisi olarak kabul etmektedir.
Bu dua metninin Bedahşan halkının hafızasında yarattığı etkiye göre, Fatimî
halifesi Mustansır el-Billah, dünyanın dört bir tarafına dört dâi göndermiştir: Hoca
Ahmed-i Yesevi Türkistan’a, Sultan Şah Ali b. Musa Horasan’a, Şeyh Ferid-i Şekergenc
Hindistan’a, Seyit Şah Nasır-ı Hüsrev Kuhistan11’a. Metin, önce Peygamber’e
sonra Hz. Ali’ye salavat getirilmesiyle başlar. Ardından Fatiha okunur. Daha sonra
“Allah insanları neden yaratmıştır?”, “Nasıl öldürecektir?” ve “Nasıl kabirden çıkartacaktır?”
gibi konulardan bahsedilir. Peygamberlerin hepsinden bahsedilir. Ve metinde
geçtiği hâliyle en iyi insan Muhammed Mustafa’dan, sonra da Hz. Ali’den bahsedilir.
İmam Hasan, İmam Hüseyin, İmam Zeybel Abidin, İmam Muhammed el-Bakır
ve İmam Cafer el-Sadık’tan bahsedilir ve sonra da dua edilir:
“Allah’ım beş yaşlı pirin hürmetine (ehli beyt’ten bahsediyor büyük ihtimalle,
yani Muhammed, Ali, Fatima, Hasan ve Hüseyin’den); oniki imam; ondört masum;
yetmişiki şehid-i kerbala hürmetine; ehli şeriatın, hakikatın alimleri hürmetine; doksan
bin peygamber hürmetine; Belh’in, Kandahar’in ve yeryüzünün pirleri hürmetine
Allah’ım senden yardım isteriz ki bu cenazemizin günahlarını bağışla. Beş pir-i
marife hürmetine: Şems-ül Hakk-i Tebriz, Mevlana-i Rumî, Şah Kasım-ı Envar, Hacı
Hafız-ı Şiraz ve Şeyh Attar-ı Veli hürmetine; dört kerem sahibi pirin hürmetine: Pir-i
Rükn-i Ser-i Türkistan Hace Ahmed-i Yesevi, Sine-i Horasan İmam Sultan Şah Ali b.
Musa Rıza, Pa-i Hindustan Şeyh Ferid-i Şekergenc ve Kutb-u Kuhistan Hz. Sultan-ül
Arifin Seyit Şah Nasır-ı Hüsrev hürmetine, bizim dileklerimizi kabul et Allah’ım”.12
Metinden de anlaşıldığı gibi Bedahşan İsmaîlî toplumu Nasır-ı Hüsrev’i Şah,
Seyit ve bunlara ek olarak Hazret, Huccet, Pir gibi unvanlarla anmaktadır. Nasır-ı
Hüsrev Bedehşan’da zamanla tarihsel bir kişilikten mitolojik bir kişiliğe dönüşmüş-
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 281
tür. Onun kişiliği ve faaliyetleri, yüzyıllar boyunca bölge İsmaîlîleri hatta Sünnileri
arasında sözlü geleneğin ve çeşitli ritüellerin konusu olmuştur. 2007 ve 2008 yaz
aylarında bölgede yaptığımız alan araştırmaları sırasında da gördüğümüz kadarıyla,
bugün bölgedeki birçok ritüelin adı Davet-iNasır-ı Hüsrev adını taşımaktadır.
Nasır-ı Hüsrev’in ölümünden sonra, Bedahşan’da İsmaîlîliğin tarihsel gelişimini
takip etmekte bugün çok zorlanmaktayız. Fatimî devletinin 1171 yılında Eyyü-
biler tarafından yıkılışından neredeyse XIX. yüzyıla kadar devam eden süreç Bedah-
şan İsmaîlî tarihinin karanlık dönemidir.
Fatimî Hareketi Sonrası Orta Asya’da İsmaîlîliğin Gelişimi
Fatimî devletinin yıkılışı, siyasi açıdan İsmaîlî tarihinin sonu demek değildi.
1094’te ölen halife Mustansır el-Billah’ın yerine, yeni imamın Mustansır’ın hangi
oğlu olacağı konusundaki tartışmada, Fatimî da’ve örgütlenmesinin İran’daki temsilcisi
dâi Hasan Sabbah, Fatimî devletinin kabul ettiği yeni imam Mustali yerine,
kardeşi Nizar’ın imamlığını kabul ederek Fatimîlerden kopup Selçuklu sınırları içinde
merkezi Alamut’ta olan bağımsız bir örgütlenme kurmuştu.13 Sultan Sencer’den
sonra Selçukluların artık iyice güçten düşmüş olduğu XII. yüzyılın ikinci yarısında,
her ne kadar Harezmşahlar devleti bölgede hâkimiyet kurmuş olsa da, Alamut’taki
Nizarî örgütlenmesi artık bağımsız bir devlet durumundaydı. Öyle ki, 1256 yılında
Moğollar İran’a geldiği sırada bölgede hâlâ varlığını sürdürmekte olan tek İslam devletiydi.
Görünüşe göre, 1256 yılında Alamut’un Moğollar tarafından düşüşünden
kısa bir süre önce Bedahşan İsmaîlîleri Nizarî imamlarına bağlanmıştı. Bu bölgedeki
Nizarî İsmaîlîleri, coğrafi şartların izolasyonu sayesinde Moğol istilalarından etkilenmemişlerdir.
Nasır-ı Hüsrev’in eserlerinin önemli bir yer tuttuğu özgün bir İsmaîlî
geleneği geliştirmişlerdir. Fatimî dönemi, Alamut dönemi ve sonrasına ait farsça yazılmış
birçok eseri korumuşlardır.14 Yerel doğu İran lehçeleri konuşan bölge halkı
için Farsça yabancı bir dil olmasına rağmen, bu eserlerin korunması oldukça ilginç-
tir.15 Onlar tarafından korunmuş olan bu eserler arasında, Nasır-ı Hüsrev’in kendisinin
yazdıkları ve ona atfedilen eserlerin dışında, erken İsmaîlîliğin felsefi görüşlerini
yansıtan Ümm el-Kitab da yer almaktadır.16 Kitabın yazarı ya da yazarları bilinmemektedir.
Ivanow (1955: 82)’a göre kitap XI. yüzyıldan önce yazılmış olmalıdır.
Corbin (1968:526)’e göreyse, uzun uzun İbn Hattab’ı ve öğretisini anlatmasından
dolayı VIII. yüzyıl da yazılmış olabilir. Arkaik bir Farsçayla yazılmış olan kitabın Batı
Zahide AY
282 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
dillerindeki tek çevirisi olan İtalyanca çeviriyi bize sunan Ranconi (1977: 105-106),
kitabın kökeni hakkında şöyle bir yorum yapmaktadır: Kabalacı-Zerdüştçü eğilimlere
açık bir çevrede gelişen Gnostik-Maniheist bir tarikatın ürünüdür. Söz konusu tarikatın
üyelerinin Horasan ve Orta Asya’ya kaçmalarından sonra kitaba burada da Budizm’in
etkisi girmiştir. Bize göre ise, kitapta baskın bir Gulat öğretisi etkisi gözlenmesi ve
Gulat öğretisinin mimarı Ebu’l Hattab’ın görüşlerinın kitapta çokça yer alması dolayısyla
kitabın VIII. yüzyılda yazılmış olma ihtimali daha fazladır.17
Yine Bedahşan İsmaîlîleri tarafından korunmuş olan bir başka eser de Sî-u
Şeş Sahifa adlı eserdir. Bedahşan’ın yetiştirdiği tek mutasavvıf olan Sayyid Suhrab
Veli Bedahşani tarafından XV. yüzyılın ortalarında kaleme alınmıştır. (Virani, 2007:
119) Bu kitapta Sayyid Suhrab Vali, otuz altı bölümde Kur’an’ın bazı ayetlerini tefsir
etmiştir. Ivanow tarafından derlenip yayınlanmış olan Si-u Shesh Sahifa adlı eserin ön
sözünde Ivanow, bu eserin Ümm el-Kitab, Nasır-ı Hüsrev’in Vech-i Din adlı eseri ve
hatta Alamut Dönemi Nizarî öğretisinin Alamut sonrası sufi-İsmaîlî terminolojiyle
harmanlanmış hâlinin bir toplamı olduğu görüşünü dile getirmektedir (Badakhshani,
1961: 14-15).
Anlaşılan o ki, Alamut’un Moğollar tarafından düşüşünden hemen önce
Bedahşan İsmaîlîleri, Fatimî devletinin 1171’de yıkılmış olmasından dolayı Alamut’taki
Nizarî liderliğine bağlanmışlardı. Alamut sonrası dönemde İran’daki Nizarî
İsmaîlîleri, Moğol yıkımına rağmen tümüyle yok olmamışlardır. Hatta son Alamut
lideri Rükneddin Hürşah’ın oğlu ve ardılı Şemseddin Muhammed, güven altında
saklanmayı başarmıştır. Bu sayede Nizarî imamlar soyu da var olmaya devam etmiş-
tir. Bir süre sonra Moğollar tarafından esir edilen Rükneddin Hürşah’ın öldürülmesi
üzerine, İran Nizarîleri hayatlarının yeni bir dönemine girmiş oldular. O güne kadar
Alamut’taki merkezden yönetilmeye alışık olan Nizarîler, bundan böyle iki yüzyı-
la yakın bir süre yerel nitelikte ve birbirinden bağımsız topluluklar olarak yaşadılar.
İran’ın çeşitli bölgelerinde saklanarak gizli bir hayat süren imamları ile doğrudan temas
kuramayan Bedahşan Nizarîleri de, yerel dâi, pir ve şeyhlerce yönetildiler.
İran içindeki Nizârîler ise, Şemseddin Muhammed’le devam eden imamlar
soyunun, bir süre sonra Kasımşahlı ve Muhammedşahlı imamlar olarak iki rakip kola
ayrılan liderlerini takip etmişlerdir. Öyle görünüyor ki Bedahşan Nizarîleri XVI. yüzyılın
başına kadar Muhammedşahlı imamlar koluna bağlı kalmışlar, daha sonra da
İran’da Safevi hanedanının güçlenmeye başladığı XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
Kasımşahlı imamlar soyu İran’daki Nizarî liderliğinin başına geçince, Bedahşan
İsmaîlîleri de zamanla onlara bağlanmıştır.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 283
Sonuç
Horasan ve Maveraünnehir’de IX. yüzyılın ilk yarısında yayılmaya başlayan
İsmaîlîliğin, bugünkü temsilcileri olan Orta Asya’nın yegâne Şiileri Bedahşan
İsmaîlîleri, günümüzde coğrafi olarak Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve az da olsa
Çin sınırları içerisindeki birbirine komşu dağlık bölgelerde yaşamaktadırlar. Dünyanın
çatısı olarak da adlandırılan bu bölgenin İsmaîlîleri, IV. Kerim Ağa Han’ı kendilerinin
kırk dokuzuncu imamı olarak kabul etmektedirler. Bugün hâlâ sırf Farsça
konuşmaları dolayısıyla Tacikistan’ın da İran gibi Şii olduğunu zannedenler olabilmektedir.
Oysa Tacikler tıpkı Özbekler gibi Sünnidirler. Dağ Tacikleri olarak da bilinen
Pamirîler, yani Bedahşanlılar, bugünkü Orta Asya’nın tek Şiileridirler ve XVI.
yüzyılın başında Şiileşen İran’ın aksine, ta XI. yüzyılda Nasır-ı Hüsrev’in bölgedeki
faaliyetleri neticesinde İsmaîlî olmuşlardır.
Sonnotlar
1 Şiî inancına göre, Peygamber, Gadir-i Hum’da kendisini dinleyenlere, “Beni nasıl biliyorsanız Ali’yi
de öyle bilin” diyerek kendisinden sonra Ali’nin İslam cemaatinin başına geçmesini vasiyet etmiştir.
(Sachedina., 2005: 5; Virani, 2007: 4).
2 Araplar’ın Hz. Muhammed sonrasında ortaya çıkan sivil savaş sonrasında kendi içindeki bölünmelerinden
meydana gelmiş olan Şiîlik, hep Araplık dışı formlarla, özellikle İran halkı ile birlikte dü-
şünülür. Ancak İvanow(1955: 127)’un da belirttiği gibi Şiîlik İranlılar tarafından icat edilmemiştir.
Özellikle çoğu güney Arabistanlı ya da Yemenli aşiretlerle birlikte bu bölgelere gelmiştir. Göç ettiği
bölgenin Arap olmayan yerlilerinin geleneklerinin de katkılarıyla zamanla bilinen halini almıştır.
Şiîliğin aldığı bu yeni formda mevalinin katkısını unutmamak gerekir. (Lewis, 1953: 47-49)
3 Hasan ve Hüseyin’in anne ayrı kardeşleri Hanefiye, Hasan ve Hüseyin’in ölümünden sonra, yeğeni
Zeynel Abidin’den yirmi yaş büyük olması itibariyle, Arap kabile geleneğine göre Ali’nin yaşayan en
büyük oğlu olarak, Ali ailesinin başı kabul ediliyordu.
4 Massignon (2006: 189,222), Halef el-Hallac ile ilgili olarak, ünlü mistik Hallac-ı Mansur’la aynı kişi
olabileceğine dair görüşün hala bir muamma olduğunu belirtmektedir.
5 Karmatî liderliğinin İran’daki baş dailerinin adlarını Nizamü’l-mülk (1999: 228-232)’ün
Siyasetnamesi’den ayrıntılı bir şekilde öğreniyoruz.
6 Giyas, Sünni hukukçuların baskısına dayanamayarak Horasan’a kaçmak zorunda kalmıştır. Merv’de
bölgenin emiri Hüsyin b.Ali el-Mervezi ile tanışır ve onu İsmaîlî da’vesına kazandırır. (Nizamü’lMülk,
1999: 229-231). Mervezi’nin adı Siyasetname’de Merudi olarak geçmektedir. (Nizamü’l-mülk,
1999: 229-231)
7 Bu bölünmeden itibaren Karmatî dendiğinde Bahreyn Karmatîleri kastedilmektedir. (Lewis, 1940:
76-89; Stern, 2003: 267)
8 İran’ın en önemli İsmaîlî düşünürlerinden biri olarak kabul edilen Sicistani hakkında çok az şey bilinmektedir.
(Walker, 1996: 20)
Zahide AY
284 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
9 Bugüne kadar Nasır Hüsrev hakkında yapılan ve onun tarihsel rolünü en kapsamlı şekilde
irdeleyen çalışma Bertels’in Nasır Hüsrev ve İsmaîlîzm (Moskova, 1959) adlı çalışması-
dır. Bunun dışında,Türkçeye Afganistan kökenli Abdülvehhab Tarzi tarafından çevrilmiş olan
Sefername’de(Nasır-Husrev, 1988: i-xxx) yer alan çevirmene ait önsöz de, Nasır Hüsrev hakkındaki
en iyi biyografilerden biridir.
10 Nasır Hüsrev hakkında batıda yapılmış en kapsamlı çalışma Hunsberger’in Nasır-i Khusreaw the
Ruby of Badakshan (London, 2003) adlı çalışmasıdır. Bu çalışmada Nasır Hüsrev, bir İsmaîlî düşünü-
rü olmasından ziyade, İran edebiyatının en özgün yazarlarından biri olması dolayısıyla işlenmiştir.
11 Burada kastedilen Kuhistan, dağlık bir bölge olan Bedehşan’dır. “Kuh” bilindiği üzere farsçada “dağ”
demektir.
12 Bu metin ilk olarak Ivanow tarafından ortaya çıkarılmış ve yayınlanmıştır (Ivanow, 1959: 13-17, 53-
70). Bizim burada kullandığımız metin ise, sahadan tarafımızca şifahen derlenmiştir. Dualar külliyatından
oluşan bizim elimizdeki bu Çerağname metini, Tacikistan Bedahşanı’nın Şugnan (Sovyet
döneminden itibarenki adıyla Horog) bölgesinin en önde gelen halifelerinden Şahzade Muhammed
tarafından yazıya geçirilmiş ve onun dördüncü kuşak torunu Umed Mamadsherzodshoev tarafından
bize verilmiştir.
13 Bundan böyle Fatimîler Mustali İsmaîlîleri, İran’dakiler ise Nizarî İsmaîlîleri olarak tanınırlar.
14 Bu eserler arasında yer alan Afak-nama, Mir’at al-Muhakikin, Zubdat al-Hakayik, Umm al-Kitab,
Usul-i Adab adlı metinlerin farsça orjinalleri ve Gafurov ve Mirzaev tarafından hazırlanan kısa içerikleri
ve analizlerinin yer aldığı Penc Risale-i Felsefi adlı eser 1970’de Moskova’da yayınlanmıştır. Bk.
Penc Risale-i Felsefi. (1970). haz. Gafurov ve Mirzoev, Moskov.
15 Daftary(2005: 185), bu durumu, Alamut sonrası Nizarî İsmaîlîliğinin, tasavvuf teminolojisi içinde
devam etmesiyle ilgili olmasıyla açıklar. Farsça arapçaya nazaran, İran dil ailesine mensup toplumlar
için bu terminolojiyi kolaylaştırmıştır.
16 Arkaik bir farsçayla yazılmış olan bu eserin batı dilindeki tek çevirisi italyancadır. Bk.Ronconi.
(1966). Ummu’l-Kitab, Napoli.
17 Ebu’l Hattab’ın ortaya koyduğu Gulat öğretisinin nasıl Erken-Şiîlik haline geldiği hakkında mesela
bk. Hodgson. ( January-March, 1955). “How Did the Early Shi’a become Sectarian?”. Journal of the
American Oriental Society, 75 (1): 1-13.
Kaynakça
AY, Zahide. (2005). Alamut Sonrası Nizarî İsmaîlîliği ve Tasavvuf. (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BADAKSHANI, Sayyid Suhrab Wali. (1961). Si-u Shish Sahifa. Tehran: Kayhan Press.
BARTOLD, V.V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (haz. Hakkı Dursun Yıldız). Ankara:
TTK.
BERTELS, Andrei E. (1959). Nasır-ı Khosrov i Ismailizm. Moskova.
CORBIN, Henry. (1968). “Nasır-i Khusraw and Iranian Isma’ilism”. The Cambridge History of
Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge University Press.
DAFTARY, Farhad, (1998). “Secterian and National Movements in Iran, Khurasan and
Transoxiana During Umayyad and Early ‘Abbasîd Times”. History of Civilizations of Central
Asia. (edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 285
___. (2001). Muhalif İslamın 1400 yılı İsmaîlîler Tarih ve Kuram. (çev: Ercüment Özkaya).
İstanbul: Rastlantı.
___. (2005). Ismailies in Medieval Muslim Societies. London: I.B. Tauris.
___. (2007). The Ismailis Their History and Doctrines. Cambridge University Press.
FRYE, Richard. (1977). Bukhara- The Medieval Achievement. (basım yeri yok).
___. (1968). “The Samanîds”. The Cambridge History of Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge
University Press.
HODGSON, Marshall G. (1955). “How Did the Early Shi’a become Sectarian?”. Journal of
the American Oriental Society, 75 (1): 1-13.
___. (1977). The Venture of Islam :Conscience and History in a World Civilization. vol. 1. The
Univ. of Chicago Press.
HUNSBERGER, Alice C. (2003). Nasir Khusraw the Ruby of Badakhshan. London. I.B. Tauris.
İBNÜ’L-ESİR. (1987a). İslam Tarihi (El-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi). (çev: Abdülkerim
Özaydın). c.9. İstanbul.
İBNÜ’L-ESİR. (1987b). İslam Tarihi (El-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi). (çev: Abdülkerim
Özaydın). c. 10. İstanbul.
IBNU’N-NEDIM. Muhammed b. Ishak. (1987). el-Fihrist. (haz: Şeyh İbrahim Ramazan).
Beyrut.
IVANOW, Wilademir. (1948). Nasır-i Khusreaw and Ismailism. Leiden: Brill (in Europe),
Bombay: Thacker & Co (in East).
___. (1955). Studies in Early Persian Ismailism. Bombay: The Ismaili Society.
___. (1959). “Sufism and Ismailism: Chiragh-nama”. Revue Iranienne d’Anthropologie, (3):
13-17, 53-70.
LEWIS, Bernard. (1940). The Origins of Ismailism. Cambridge.
___. (1953). “Some Observations on the Significance of Heresy in the History of Islam”.
Studia Islamica, (1): 43-63.
___. (1993). The Arabs in History. New York: Oxford University Press Inc .
MADELUNG, Wilferd. (1968). Religious Trends in Early İslamic Iran. Albany: Bibliotheca
Persia.
___. (1966). “The Fatimîds and the Qarmatis of Bahreyn”. Medieval Isma’ili History and Thought.
(edt. Farhad Daftary). Cambridge University Press.
MASSIGNON, M. Louis. (2006). İslam’ın Mistik Şehidi Hallac-ı Mansur’un Çilesi. (çev. İsmet
Birkan). c. 1. Ankara: Ardıç.
NACI, Muhammed Rıza. (1377). Tarih ve Temeddün-i İslami der Kalemrau Samanîyan.
Mecme-i İlm-i Temeddün-Tarih ve Ferheng-i Samanîyan. Tehran.
NARSHAKHI. (1954). The History of Bukhara. (çev: Richard N. Frye). Cambridge, Massachussets:
The Mediaval Academy of America.
NASIR-I HUSREV. (1988). Sefername. (çev: Abdülvehhab Tarzi). İstanbul: MEB.
Zahide AY
286 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
NEGMATOV, N.N. (1998). “The Samanîd state”. History of Civilizations of Central Asia.
(edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.
NİZAMÜ’L-MÜLK. (1999). Siyasetname. (haz. Mehmet Altay Köymen). Ankara: TTK.
Penc Risale-i Felsefi (1970). (edt.s. Gafurov ve Mirzoev). Moskova.
RONCONI, Pio Filippani (1977). “The Soteriological Cosmology of Central-Asiatic Isma’ilism”.
Ismaili Contributions to Islamic Culture. (edt. Seyyed Hossein Nasr). Tehran:
Imperial Iranian Academy of Philosophy.
SACHEDINA, Abdülaziz. (2005). “Allah’ın Velisi ve Peygamber’in Vasisi: Oniki İmam Şiî
İnancında Ali Bin Ebi Talib”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. (haz. Ahmet
Yaşar Ocak). Ankara: TTK.
STERN, S.M.. (1955). “Heterodox Isma’ilism at the Time of al-Mu’iz”. Bulletin of the School
of Oriental and African Studies, 17 (1): 10-33.
___. (1960). “The Early Isma’ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and
Transoxiana”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 23 (1): 56-90.
___. (2003). “Ismailis and Qarmatians”. Shi’ism. (edt. Etan Kohlberg). Hebrew Un. Of Jerusalem:
Ashgate Variorum.
EL-TABERİ, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir. (basım yılı yok). Tarih-I Taberi. (çev: M.Faruk
Gürtunca). c.4. İstanbul: Sağlam.
Ummu’l-Kitab (1966). (haz. Pio Filippani Ranconi). Napoli: Istituto Universitario Orientale
di Napoli.
VIRANİ, Shafique N. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search
For Salvation. Oxford University Pres.
WALKER, Paul. ( July-September 1994). “Abu Tammam and his Kitab al-Shajara: A New
Ismaili Treatise from Tenth-Century Khurasan”. Journal of the American Oriental Society,
114 (3): 343-352.
___. (1996). Abu Ya’qub al-Sijistani: Intellectual Missionary. London: I.B. Tauris.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE
BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
Zahide AY*
Özet
Bu çalışmanın amacı, günümüzde Orta Asya olarak adlandırılan, geçmişte yer yer Horasan,
Transoxiana, Maveraünnehir, Türkistan, Toharistan, Bedahşan gibi adlarla anılan bölgelerde
genelde Şiiliğin özelde İsmaîlîliğin tarihsel gelişimini analiz etmektir. Şiiliğin öğretisel
gelişimi üzerinde değil, bölgedeki tarihsel gelişimi üzerinde durulmuştur. Bu yapılırken de
çalışmamızın konusu olan bölgeler ele alınmıştır. Şiiliğin Arap yarımadası, Irak ve güney
batı İran bölgelerindeki gelişimi bahis konusu yapılmamıştır. Horasan ve Maveraünnehir’de
IX. yüzyılın ilk yarısında yayılmaya başlayan İsmaîlîliğin bugünkü temsilcileri olan Bedah-
şan İsmaîlîleri ve onların geleneğindeki Nasır-ı Hüsrev ve Ahmed-i Yesevi’nin rolü üzerinde
durulmuştur. Bu çalışma hazırlanırken Tarih-i Taberi, Siyasetname, el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab
el-Fihrist, Tarih-i Buhara gibi, aslında yazıldıkları dönemin bizzat tanıkları olmayan ve de saray
çevrelerine yakın yazarlar tarafından yazılması sebebiyle kısmen taraflı olabilen dönemin
genel kaynaklarının yanısıra; Ivanow, Stern, Lewis, Madelung, Daftary gibi bu alanın önde
gelen uzmanlarının araştırma eserleri ve makalelerinden yararlanılmıştır. Bunlara ek olarak,
özellikle Bedahşan bölgesi ile ilgili kısım ise, sahada yaptığımız gözlem ve şifahen topladığı-
mız metinlere dayandırılmıştır.
Anahtar Kelimeler: İsmaîlîlik, Orta Asya, Nasır-ı Hüsrev, Ahmed-i Yesevi.
SHIISM IN CENTRAL ASIA: ENTRY AND DEVELOPMENT
OF ISMAILISM INTO KHORASAN, TRANSOXIANA AND
BADAKHSHAN
Abstract
The aim of this study is to analyze the historical development of Shiism in general, and
Ismailism, in particular, in and around the regions which were previously called as Khorasan,
Transoxiana, Mavaraunnahr, Turkistan, Toharistan, Badakhshan. The study focuses on the
historical development rather than doctrinal development of Shiism. The regions in Arabian
sub-continent, Iraq and south-west Iran are not included in the study. The study mainly
points out the Ismailis of Badakhshan who are the present representatives of Ismailism and
spread into Khorasan and Transoxiana in first half of the 19th century, and the roles of Nasir-i
Khusraw and Ahmad-i Yasawi, and their tradition.
* Öğr. Gör., Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Bölümü, Konya/
Türkiye, ayzahide@yahoo.com
Zahide AY
272 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
While preparing this study, the main experts of the subject like Ivanow, Stern, Lewis,
Madelung, Daftary were referred to, besides the main sources like Tarikh al-Taberi, Siyasatnama,
el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab el-Fihrist, Tarikh-i Bukhara, which are actually non-direct
witnesses of the era they were written in and partly one-sided sources because they were
written by the writers who were close to the palace environments. Additionally, the part
related to Badakhshan region is based on our own observations and the oral texts collected
by us from the region under discussion.
Keywords: Ismailism, Central Asia, Nasir-i Khusraw, Ahmad-i Yasawi
Giriş
İsmaîlî propagandası Horasan ve Maveraünnehir’de IX. yüzyılın ilk yarısında
yayılmaya başlamıştı. Bu dönemde bölgeye Hüseyin b. Ali el-Mervezi, Ahmed
el-Nesefi gibi bazı dâiler gönderilmiştir. Daha sonrasında da Samanî emiri II. Nasr
Döneminde İsmaîlî hareketi bölgede büyük bir başarı elde etmiştir. Bu başarı, II.
Nasr’ın tahtan indirilmesi sonucu gölgelenmiş gibi görünse de, IX. yüzyıldan itibaren
İsmaîlîlik Orta Asya’da asıl ve kalıcı başarısını Bedahşan’da sergileyecektir. Öyle
ki, bölgede oluşan İsmaîlî geleneğine damgasını vuracak olan Nasır-ı Hüsrev, tıpkı
bizdeki akademik çevrelerin yorumladığı hâliyle Türk Müslümanlığında Ahmed-i
Yesevi’nin rolüne benzer bir etkiyi Bedahşan’da yaratacaktır. İşin ilginç yanı, Bedah-
şan İsmaîlî geleneği, Ahmed-i Yesevi’nin, Fatimî imam-halifesi Mustansır el-Billah
tarafından Bedahşan’a dâi olarak gönderilen Nasır-ı Hüsrev gibi, Türkistan’a dâi
olarak gönderildiğini ileri sürmektedir. Bütün bunları anlatmaya geçmeden önce,
bu aşamaya gelene kadar neler olduğuna bakmak gerekmektedir. Bunun için de,
makalenin mekânsal olarak konusu olan Horasan, Maveraünnehir ve Bedahşan’a
İsmaîlîliğin girişi ve gelişimini, zamansal olarak “Abbasî hareketi dönemi”, “Karmatî
hareketi dönemi”, “Fatimî hareketi dönemi” ve “Fatimî sonrası dönem” olarak sırasıyla
dört aşamada inceleyeceğiz.
Abbasî Hareketi Döneminde Şiiliğin Horasan’a Girişi:
Horasan’a Şiiliğin girişi ve gelişmesinin Emevi hanedanına karşı gelişen
Abbasî hareketinin Horasan’daki faaliyetleriyle doğrudan ilgisi vardır. Siyasal iktidarın
Emevi hanedanından Abbasî hanedanına geçmeden önce son altmış yılı içindeki
Şii hareketi, Daftary(2007: 57)’nin deyişiyle, birleşik ve uyumlu bir hareket niteli-
ğinde değil, her biri kendi imamına sahip ve kendi öğretilerini geliştiren farklı Şii
fraksiyonların var olduğu ve bireylerin bu fraksiyonlardan birinden diğerine serbest-
çe geçebildiği bir yapıdaydı. Bu dönemde imamlar, sadece Ali soyundan değil, peygamberin
dâhil olduğu Haşimi oymağına bağlı herhangi bir koldan gelebiliyordu.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 273
İlk dönem Şiiler arasındaki bu tür bir yaklaşımın nedeni Arap kabile geleneğinde
aranmalıdır. Şii geleneğinin savunduğu, Hz. Ali’nin peygamber tarafından kendi
ölümünden sonra Müslümanların başına geçmesini vasiyet ettiğine dâir yorumun1
pek çok İslam tarihçisi arasında, pek mümkün olamayacağı görüşü hâkimdir. (Hodgson,
1977: 241-247; Lewis, 1993: 49) Topluluğun başına geçecek kişinin, veliaht
tayin edilme ya da atama yoluyla değil, seçimle ve karşılıklı gönüllülük ilişkisine
göre ve de lider kabul edilen kişinin ölümüyle otomatik olarak feshedildiği sözlü
bir geleneğe sahip olan Arap kabileleri, bu gelenek sayesinde 622’de Medine’ye göç-
le (Hicret), aslında Medineli kabilelerin kendilerine lider olması için Peygamberi
davet etmeleriyle İslam devletini de kurmuş oluyorlardı. Aynı şekilde, ilk Şiiler de,
peygamberin soyundan gelsin ya da gelmesin, onun içinden çıktığı Kureyş’in önde
gelen aşireti Beni Haşim’den gelen herkesi Hz. Muhammed’in ailesinden sayıyordu.
Kısacası, Ali’nin sadece Fatima’dan doğan çocuklarını değil, Fatima’dan olmayan
çocuklarından gelenleri de, hatta tümüyle Ali soyundan olmayıp peygamberin
dedesi Abdülmuttalib’in soyundan gelenleri dahi Ehl-i Beyt içinde sayabiliyorlardı.
(Daftary ,2007: 57) Bu durum, 743 yılına gelindiğinde, Hz. Muhammed’in amcası
Abbas’ın soyundan gelenlerin imamlığının o zamanki Şiiler tarafından kabul gördü-
ğü bir durum yaratmıştır.2
İlk dönem Şiileri en genel anlamda iki kola ayrılmışlardı. Bunlardan birincisi,
ilerde İmamiye olarak da tanınacak olan Hz Ali’nin Fatima’dan olan çocuklarından
Hüseyin’in soyundan gelenlerin imam olduğunu savunan ılımlı kol idi. Diğeri ise,
yakın gelecekte Horasan’da siyasi zaferine ulaşacak olan Abbasî hareketinin temsil
ettiği kol idi. Bu kol, ilk başlarda Ali’nin Fatima’dan olmayan yaşayan en büyük
oğlu ibn el-Hanefiye’yi3
tanımış, onun ölümünden sonra oğlu Ebu Haşim’i, onun
ölümünden sonra da peygamberin amcası Abbas’ın soyundan Muhammed b. Ali b.
Abdullah b.Abbas’ı imam tanımışlardır. Güya, Ebu Haşim, ölmeden önce, imamlı-
ğın, kendisinden sonra, öldüğü evin sahibinin oğlu Ali b. Abdullah b. Abbas’ın oğlu
Muhammed’e geçtiğini vasiyet etmiştir. Muhammed o sıralarda küçük olduğundan
da vasiyet evin sahibi Ali b. Abdullah’a emanet edilmiş olur. Muhammed’in ölümü
(743) üzerine de bu kol, el-İmam lakabıyla tanınan oğlu İbrahim b. Muhammed b.
Ali b. el-Abbas’in imamlığını kabul etmiştir. (Daftary, 2007: 61; Virani, 2007: 5)
Böylelikle Emevileri devirmekte Abbasîlerin arkasındaki en etkili unsur olan Haşimiye
cemaati (Ebu Haşim taraftarları), Abbasî sülalesinden birini imam kabul etmiş
oluyordu. Kısacası belki de Ebu Haşim’in ölümünde payı olan Ali b. Abdullah b.
Abbas’ın üç oğlundan ikisinin Abbasî hanedanının ilk iki halifesi olmasından yedi yıl
önce, bir diğer oğlu radikal Şiilerin imamı olmuştur.
Zahide AY
274 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
Abbasîler, ilk örgütlenmelerini Şiilerle Emevilerin çatışma alanlarından çok
uzaktaki Horasan’da yoğunlaştırmışlardır. (Daftary, 2007: 76) Bu sayede Horasan,
Abbasîler için önemli bir üs hâline gelmiştir. Burada hem Emevi yönetiminden
memnun olmayan Şii olmayan Arap ve mevali arasında hem de Ebu Haşim b. elHanefi
b. Ali b. Ebî Talib’den imamlığı devralmalarından dolayı Ehli Beyt’in liderli-
ğini tanıyan Şiiler arasında çok sayıda taraftar bulabilmişlerdi.
El-İmam lakablı İbrahim’in imamlığı sırasında Abbasî propagandası (da’ve)
daha bir hız kazanmış ve bölgeye İranlı mevlası Ebu Müslim gönderilmiştir. Ebu
Müslim Emevi valisi Nasr b. Seyyar’ı yenerek Merv’i ele geçirmiştir. (El-Taberi:
391-400) İranlı mevali ve çoğunluğu Yemenli Arapların yan yana olduğu, başında
Ebu Müslim’in bulunduğu Horasaniyye denen Abbasî ordusu 748’de Merv’e girmiş
ve kısa sürede bütün Horasan’ı ele geçirmiştir. Bu arada, son Emevi halifesi iktidarı
kaybetmesinin hemen öncesinde Haşimiyye-Abbasîye cemaatinin başı olan İbrahim
el İmam’ı tutuklatmıştır. İbrahim, kısa süre sonra da zindan da ölmüştür. Horasan’da
el-İmam adına siyasi zafere ulaşmış olan Horasanlılar ise, biraz bekledikten sonra,
750 yılında İbrahim’in kardeşi Ebu’l Abbas’ı halife seçerek, Abbasî hanedanının egemenliğini
kurmuşlardır.
Abbasî egemenliğinin ilk yarım yüzyılı boyunca, Arap kabile aristokrasisinin
hegemonyası hızla dağılmıştır (Lewis, 1953: 48). Soy, ırk ya da kabile kökenlerine
dayanan ayrıcalıklar eski önemini yitirmiştir. Tam da bu nedenledir ki, Abbasî dö-
nemiyle birlikte kabileler arası anlaşmazlıklar hakkında Arap tarihçileri çok az bilgi
vermektedirler. Lewis (1993: 99)’e göre tarihçilerin bu sessizliğinin nedeni, kabile
aristokrasisinin umuma dair işlerde müdahale gücünü kaybetmesidir. Kabileler arası
ilişkiler hâlâ devam etmektedir, ama artık tarih kitaplarına geçecek önemlerini yitirmişlerdir.
Bu arada, propagandalarını Şiilik temelinde yürüten Abbasîler, iktidara
gelmelerinin ardından Müslümanların çoğunluğunun liderleri olarak kabul görebilmek
için, onları iktidara taşıyan bütün Şii liderlerle bağlarını koparmaya başlamışlar
ve onları yargılamaksızın ya idam ettirmişler, ya suikastle öldürtmüşlerdir. (Narshakhi,
1954: 62-65) Abbasî hanedanının Şiilikle olan bağlarını koparan son hamle
775-785 arasında halifelik yapan Muhammed el-Mehdi’nin, “halifeliğin Abbasîlere
Ebu Haşim b. Hanefi’nin vasiyetiyle değil, bizzat Peygamber’in, amcası Abbas’ı atamasıyla
geçtiğini” iddia ettiği açıklaması olmuştur (Daftary, 2007: 79)
Mevalinin eşit hâle gelmesiyle ilk fetihler döneminin garnizon kasabaları,
kentsel merkezler hâline dönüşmüşlerdi. Bu kent merkezlerinde artık yeni sosyoekonomik
çevreler oluşmuş ve bu çevrelerin zengin sınıfları, kırsalın göçebe boylarından
ve topraksız çiftçilerinden keskin çizgilerle kopmaya başlamıştır. İşte kentin
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 275
sıradan halkı ve kırsalın dışlanmış göçebe ya da köylüleri, şimdi de Abbasî yönetimi
altındaki kurulu düzene karşı her türlü harekete yatkındı (Ay, 2005: 2-3; Daftary,
2001: 155). Bu gruptakiler kısa bir süre sonra Lewis (1953: 49)’in deyişiyle başarılı
bir devrimle 200 yıl boyunca Şiileri Mısır’dan yönetecekleri Fatimî hanedanını kuracaktır.
Madelung (1968: 7-8) ve Daftary (2007: 79), Abbasî hanedanı liderliğindeki
yeni rejime yabancılaşan İran ve Orta Asya’daki bazı Şiilerin Hürremiye denilen
siyasi-dinsel grupların arasına karıştıklarını ileri sürmektedir. İslam ile Zerdüştlük
arasında bir orta yol etrafında görüşler geliştiren Hürremiler, X. yüzyılda isyan eden
Babek el-Hürremi’yi destekleyenlerdir (Daftary, 1998: 41-59). Asıl kitle ise, kısa
süre sonra Ali soyundan gelenlerin imamlığının artık iyice ön plana çıkmış olduğu
bir İsmaîlî devleti olan Fatimîler etrafında toplanacaklardır.
Fatimî hareketi dönemindeki Horasan ve Maveraünnehir Şiilerinin durumuna
geçmeden önce, Fatimî dönemi hareketinin doğuşuna öncülük eden Karmatî hareketinin
bölgedeki etkilerinden bahsetmemiz gerekmektedir.
Karmatî Hareketi Döneminde İsmaîlîliğin Horasan ve Maveraünnehir’e
Girişi
Abbasîlerin iktidara gelişlerinin ilk yüzyılı radikal Şiiler açısından yeraltında
oldukları bir dönem olarak nitelendirilebilir. Bu dönem içinde yeni bir örgütlenmeyle
ortaya çıkışlarını gerçekleştirecekleri Karmatî hareketine giden yolda, kendi içlerinde
birtakım bölünmelere gitmişlerdir.
Emevi Döneminin Hz. Ali’nin oğlu el-Hanefiye’nin kolundan gelen ya da yetkisini
bu koldan gelen çeşitli imamlardan alan gruplarca temsil edilen kolu (mevla
Şiiliği), Abbasî devrimiyle neredeyse tümüyle sona ermiştir. Geriye kalanlar artık Ali
soyundan ortaya çıkacak herhangi birinin imamlığını kabul edecek durumdaydılar.
Tam da böyle bir zamanda el-Sadık adıyla tanınan imam Cafer’in imamlığı önem
kazanmaya başlamıştır. Artık onlar için tek imam soyu Ali’nin Fatima’dan yürüyen
kollarına indirgenmiştir (Daftary, 2007: 79) Bundan böyle Şiiler; İmamiye (Oniki
İmamcılar), Zeydiye ve İsmaîlîye (Yedi İmamcılar) olmak üzere üç farklı koldan
gelişecekti. Karmatîler ve Fatimîler ile bu makalenin konusu olan Orta Asya’nın
Şiileri, İsmaîlîye kolunu takip etmişlerdir. Karmatî hareketi ilk olarak IX. yüzyılın
ikinci yarısında kurucusu Hamdan Karmat’ın önderliğinde Irak’ta ortaya çıkmıştı.
Abbasîlerin dikkatini çekmeye başlayana kadar propaganda (da’ve) Rey, Kum, Ka-
şan ve Hemedan gibi orta ve kuzey İran’da, oradan da Horasan ve Maveraünnehir’de
yayılmaya başlamıştır.
Zahide AY
276 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
İran’daki Karmatî liderliğine bağlı İsmaîlî da’vesının merkezi olan Rey’deki
ilk örgütlenmenin başında Halef (el-Hallac) adlı bir dâi bulunuyordu.4
Ondan sonra
yerine oğlu Ahmed b. Halef, sonrasında da Ahmed’in baş yardımcısı Giyas merkezin
başına geçmiştir.5
Giyas’in kendi inisiyatifiyle çok sayıda yandaş kazandığı
Horasan’da İsmaîlî da’vesinin resmen başlaması 903-913 yıllarına rastlar. Hareketin
merkezinin Nişabur’dan Merv’e taşınması Giyas tarafından da’veya kazandırılan
Hüseyin b. Ali el-Mervezi ile olmuştur.6
Sonradan dâiliğe getirilecek olan bu emir
sayesinde Merv ve komşu bölgeler Herat, Meymene, Talikan, Gur gibi illerde ya-
şayanların çoğu İsmaîlîliği kabul etmiştir. (Stern, 1960: 60-61; Daftary, 2007: 111)
Samanoğullarından Ahmed b. İsmail’in yönetimi sırasında (907-914) Mervezi,
Sistan (Arapça Sicistan)’daki Samanî askerî gücünün komutanı olarak bölge
emiri konumundaydı. Ahmed b. İsmail’in ölümünden sonra yerine geçen oğlu II.
Nasr’a karşı 918’de Herat’ta ayaklanmış ve yenilgiye uğramıştır. Bir süre Samanîlerin
sarayında yaşadıktan sonra Horasan’a dönmüş ve orada İsmaîlîlerin başdâiliğine getirilmiştir.
Kendisinden sonra yerine dâi olarak bugünkü Özbekistan’daki Nekşeb
(Arapça Nesef) kasabasından saygın bir filozof olan Ahmed el-Nesefi’yi atamıştır.
(Nizamü’l-Mülk, 1999: 232) Nesefi, Mervezi’nin öğüdü doğrultusunda Buhara’daki
Samanî yöneticilerini İsmaîlîliğe kazandırmak amacıyla karargâhını Horasan’dan
Maveraünnehir’e (Merv’den Buhara’ya) taşımıştır. Buradaki kısa süreli ikametinden
sonra da kendi kasabası Nekşeb’a yerleşmiştir. Burada Samanî emiri ve yakın çevresi
arasından taraftar kazanmıştır. Onların yardımıyla tekrar Buhara’ya dönerek Samanî
sarayına girmiş ve II. Nasr ve veziriyle yakınlık kurmuştur. (Narshakhi, 1954: 96)
Walker (1994: 345), onun dönemini, Horasan İsmaîlîlerinin Samanî sarayında kabul
gördüğü başarılı bir dönem olarak değerlendirmektedir. Samanî emiri II. Nasr
döneminde İsmaîlî hareketi bölgede büyük bir başarı elde etmiştir. II. Nasr’ın kendisi,
başveziri Balâmi, ünlü Şair Rudaki ve Buhara’da söz sahibi olan birçok kişinin
İsmaîlî olduğu sanılır. (Bartold, 1990: 260-261) Buna karşılık Frye (1977: 55), bazı
kaynakların söylediği gibi, II.Nasr’ın Fatimî halifesine tabi olduğunu kabul etmenin
sakıncalı olacağını, çünkü onun tarafından bastırılan paralar üzerinde Abbasî halifelerinin
isimlerinin geçtiğini yazar. Samanî Devleti’nin sınırlarında yer alan Yukarı
Amu Derya boyundaki Bedahşan, o dönemde daha Müslümanlığa geçmemiş, eski
dinlerine devam eden toplulukların yaşadığı bölgelerdi (Negmatov, 1998: 79).
Buhara’daki bu dönem fazla sürmemiş, Türk gulamlar, ordu komutanları
ve şehir ulemasından oluşan İsmaîlî karşıtları, II. Nasr’ı devirerek yerine oğlu I.
Nuh (943-954)’u geçirmişlerdir (Frye, 1968: 142; Nizam’ül-Mülk, 1999: 233-
237). Nesefi ve yardımcılarını idam ettirmişler, İsmaîlî taraftarlarına bütün Hora-
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 277
san ve Maveraünnehir’de kötü muamele göstermişlerdir (Ibnü’n-Nedim, 1987:
234; Nizam’ül-Mülk, 1999: 238-239). Samanî emirliğinin sınırındaki Bedahşan’a
İsmaîlîliğin girişi de büyük ihtimalle bu dönemde olmuştur.
Bu trajediye rağmen İsmaîlî da’vesi bölgeden silinememiş, el-Nesefi’nin oğlu
Mesud ve Rey’deki da’ve merkezinin de başında olan dâi Ebu Yakub el-Sicistani ve
yardımcıları sayesinde yeniden canlanmıştır (Daftary, 2007: 113; Naci, 1377: 640).
Bu dönemde Buhara’nın kentli İsmaîlîleri arasında İbni Sina’nın babası ve kardeşi
de bulunmaktaydılar (Daftary, 2007: 202-203). Ezilmişlerin İsmaîlî taraftarlığının
yanı sıra kentli elit içinde de doğru yolu İsmaîlîlikte bulmayı umanlar vardı. Bu konu,
İslam toplumunda ulemanın ortaya çıkışıyla doğrudan alakalıdır. Şöyle ki, Abbasî
hanedanının ilk yılları, peygamberin çevresindeki kişilerden oluşan ilk kuşaktan hiç
kimsenin artık hayatta olmadığı yıllardı. Çözülmesi gereken bir davranış sorunuyla
karşılaşıldığında, bu konuda Allah’ın buyruğunun ne olabileceğine dair fikir sahibi
olabilecek kişiler, peygamberin sözlerini ve davranışlarını örnek gösterebiliyorlardı.
Ancak o kuşaktan geriye kimse kalmamıştı. Onun davranışlarını ve sözlerini saptamak
için sistemli/akademik bir çalışma yapmak gerekiyordu. Bu çalışmayı ancak
belli bir uzmanlar grubu yapabilirdi ki, bu da ulemanın ortaya çıkması demekti. Şimdiye
kadar peygamberin halefi tarafından yönetilmeye alışmış olan İslam toplumu,
bundan böyle bir takım din uzmanlarına başvurmak zorunda kaldı. Bize göre, Sünni
ulema tarafından yönetilmeyi reddeden birtakım kentli elit, başlangıçtaki fikirlerine
bağlı kalmaya devam edince “sapkın” durumuna düşmüş ve kendilerine İsmaîlîlikte
yer bulmuş olabilirler. Bilindiği gibi başta Cafer el-Sadık olmak üzere birçok On
iki İmamcı âlim, Sünnilerce de dinî bilgisine güvenilen otoritelerdi. Ancak bu gibi
âlimlerin yanı sıra, Sünni ulemanın uyguladığı şeriat kurallarına kendince karşı çıkan
elitler de vardı. Bunlar bir süre sonra hem Sünni ulema hem de Sünni ulemayla iyi
geçinen Şii âlimler tarafından dışlanmış olabilirler. Nedeniyse, sadece İslam ilahiyatıyla
ilgilenen On iki İmamcı âlimlerin aksine, toplumda adaletin sağlanması adına,
siyasi iktidarla ters düşen konuları da dile getirmiş olmaları olabilir (Ay, 2005: 3).
İşte İbni Sina’nın babası ve kardeşi de bu şekilde düşünen İsmaîlî kentli elit arasında
yer almış olabilirler.
X. yüzyılın ortalarına geldiğimizde, Karmatî hareketi uzun süre önce kendi
içinde bir bölünme yaşamış ve bu bölünmeden yedinci imam Muhammed b.
İsmail’in kaim olduğuna inanan Bahreyn Karmatîleri7
ile 899’da kendini imam ilan
eden Ubeydullah’ın halifeliğiyle tarih sahnesine giren Fatimîler olarak iki ayrı grup
meydana çıkmıştır.
Zahide AY
278 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
Fatimî Hareketi Döneminde İsmaîlîliğin Bedahşan’a Girişi
Karmatî hareketinin Karmatîler ve Fatimîler olarak ikiye ayrılmasıyla, X.
yüzyılın ortalarına gelindiğinde İsmaîlîler, imamet anlayışıyla ilgili olarak da ikiye
bölünmüş oluyorlardı. Fatimî devletinin doktrinine göre, Muhammed b. İsmail’in
ölümünden sonra imamlar silsilesi onun soyundan kesintisiz olarak devam etmiş-
tir. Karmatîlerin doktrinine göre ise, Muhammed b. İsmail’in ölümden sonra, onun
soyundan gelenler, onun da’vesini imamlık iddiası gütmeden devam ettirmişlerdir.
Dolayısıyla bu ikinci gruptakiler mehdi fikrini savunmuşlar (Stern, 1955: 22) ve
Yedi İmamcılar olarak kalmaya devam etmişlerdir. Bu bölünme ancak kısmen Fatimî
halifesi el-Muizz’in (öl.975) doğu İsmaîlîleri olarak adlandırılan Bahreyn’deki
Karmatîleri Fatimîlere kazandırmak için imamet doktriniyle ilgili giriştiği reformlar
sırasında bir kısım Karmatîyi Fatimîler tarafına kazandırmasıyla giderilmiştir (Madelung,
1996: 42).
Horasan ve Maveraünnehir’deki İsmaîlîlere gelince, onlar da Bahreyn
Karmatîleri gibi el-Muizz’in halifeliğine kadarki uzun süre boyunca Fatimî imamet
otoritesine muhalif kalmışlardır. İsmaîlîliğe Yeni Platoncu bir felsefe getirmiş olan
Nesefi, Muhammed b. İsmail’in mehdi olarak dönüşü hakkındaki eski inancı korumuştur.
Nesefi’nin görüşleri, söz konusu çeşitli Karmatî çevrelerinde kısa zamanda
yaygınlık kazanmış ve merkezî bir liderlikten yoksun olan muhalif İsmaîlîler arasında
birleştirici bir işlev görmüştür. (Daftary, 2007: 154) Nesefi’den sonra yerine geçen
Sicistani, Nesefi’nin felsefi çizgisinde devam etmiştir. Hayatının son dönemlerine
doğru ise el-Muizz’in halifeliği döneminde Fatimîler tarafından kazanılmıştır.8
El-Muiz’in halifeliği döneminde büyük bir gelişme yaşayan Fatimî da’ve etkinliği,
el-Mustansır zamanında (öl. 1094) zirveye çıkmıştır. Onun döneminde, yakın
gelecekte Horasan ve İran’daki Nizarî İsmaîlîlerinin bağımsız lideri olacak Hasan
Sabbah da harekete kazandırılmıştır. Maveraünnehir’de ise Samanîler Dönemindeki
gibi açıkça olmasa da gizli bir şekilde etkinliğini devam ettirmekteydi.
Öyle görünüyor ki, İsmaîlî hareketi Samanoğullarının yıkılmasından sonra da
Orta Asya’da başarı kazanmışa benzemektedir. 1045’te Buhara ve Maveraünnehir’in
diğer bölgelerinde Mustansır el-Billah’ın imamlığını kabul eden çok sayıda İsmaîlînin
Karahanlı hanlarından Buğra Han’ın emriyle katledilmesine rağmen mezhebin
bölgedeki varlığı devam etmiştir (İbnü’l-Esir, 1987a: 399; Bartold, 1990: 325).
Daftary (2007: 203)’e göre, Buhara, Semerkand ve Fergana vadisinin bazı kesimlerinde
hüküm süren bir başka Karahanlı hanı Ahmed Han’ın, Sünni ulema tarafından
İsmaîlîliği benimsemekle suçlanarak idam edilmesi de bölgede İsmaîlîliğin
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 279
hâlâ etkin olduğunun bir başka kanıtıdır. Ancak Daftary’nin (2007:203) İsmaîlî,
Bartold’un (1990: 339) Şii olarak nitelendirdiği Ahmed Han, İbnü’l Esir’de(1987b:
206) “İsmaîlî” olarak değil, “zındık” olarak geçmektedir (İbnü’l-Esir, 1987b: 206;
Bartold, 1990: 339; Daftary, 2007: 203).
Yine Mustansır el-Billah döneminin da’veye kazanılan en önemli şahsiyetlerinden
biri de Nasır-ı Hüsrev’dir. Ölüm yılı hakkında 1072-1081 arasında değişen
farklı görüşler vardır. Seyahatname9
’sinden öğrendiğimize göre, Selçuklu Merv emiri
Çağrı Bey’in sarayındaki kâtiplik görevi sırasında hacca gitmek için izin istemiş-
tir. Uzun bir hac yolculuğunun ardından Fatimîlerin merkezi Kahire’ye uğramıştır.
Oradaki ikameti sırasında Fatimî İsmaîlî da’vesine dâhil olmuş, sonrasında da halife
Mustansır el-Billah tarafından Horasan’a dâi olarak gönderilmiştir. Horasan’ın Belh
civarındaki faaliyetleri sebebiyle Selçuklu yönetimi tarafından sıkıştırılmaya başlayınca
Horasan’ı terk etmek zorunda kalmıştır.
Nasır-ı Hüsrev’in Horasan’ı terk ettikten sonra kendisine sığınak olarak bulduğu
yer Bedahşan’da yer alan Yumgan’dır (Ivanow, 1948: 39; Bertels, 1959: 186). O
sırada Yumgan’ın yöneticisi olan Ali b. Esed bir İsmaîlîdir. Ali b. Esed’ın nasıl İsmaîlî
olduğuna dair kaynaklar hiçbir bilgi vermemektedir. Büyük ihtimalle Samanî Dö-
neminde II. Nasr’ın devrilmesinden sonra Buhara’dan kaçmak zorunda kalan kimi
İsmaîlî otoriteleri, Bedahşan’a sığınmış ve İsmaîlîliğin yayılmasında Bedahşan yönetici
sınıfı üzerinde etkili olmuş olabilirler. Ali b. Esed burada Nasır-ı Hüsrev’i, felsefi
ve teolojik çalışmaları ve Divan’ını yazması konusunda sonuna kadar desteklemiştir.
Bugüne kalan bütün eserlerini yirmi yıldan fazla kalmış olduğu Yumgan’da yazmıştır.
Onu dönemin diğer yazarlarından ayıran en önemli özelliği, bütün eserlerini Arapça
değil Farsça yazmış olmasıdır. Genellikle sadece şiir türündeki edebî eserler İranlı
yazarlar tarafından Farsça yazılırken o, şiirlerinden oluşan Divan’ı dışındaki felsefi
eserlerini de Farsça yazmıştır. Bu nedenle de İran edebiyatının XI. yüzyılda yetiştirdiği
en önemli şahsiyetlerden biri olarak kabul edilir.10
Bugün Tacikistan’ın Pamir sıradağları ile Afganistan’ın kuzeydoğu Hindikuş
sıradağlarını ve bu bölgelere komşu Pakistan ve Çin toprağını kapsayan Bedahşan
bölgesi, coğrafi şartları nedeniyle bölgenin geri kalanından neredeyse tamamıyla
izole durumdadır. Nasır-ı Hüsrev’in XI. yüzyılın ikinci yarısında sığınmış olduğu
Bedahşan halkı da, bölgeye komşu olan Nuristan (eski adı Kafiristan)’ın bir parçası-
dır. Henüz Buhara gibi merkezlerle bağlantısı olan yönetici elit dışında hiç kimsenin
Müslüman olmadığı bir halkın topraklarıdır. Dolayısıyla Müslümanlık bu topraklara
ilk olarak İsmaîlîlik yoluyla girmiştir.
Zahide AY
280 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
Nasır-ı Hüsrev’den sonra İsmaîlî da’vesinin Bedahşan’da nasıl bu derece yayıldığı
konusu hâlâ açık değildir. Ancak öyle görünüyor ki, onun bölgeye gelişi öncesinde
de Ali b. Esed gibi, İsmaîlî olan önemli birileri olmuş olsa da, İsmaîlîliğin bölgede
geniş kitleler arasında yayılması Nasır-ı Hüsrev’e dayanmaktadır. Onun Bedahşan
İsmaîlî geleneğindeki yeri, Türkiye’deki akademik çevreler tarafından dile getirilen
“Türklerin kitleler hâlinde İslamiyete girişini sağlayan Ahmed-i Yesevi”ye benzetilebilir.
Bedahşan İsmaîlî geleneğinin en önemli ritüeli olan cenaze töreni, yerel adıyla
Çerağruşen ve bu törende söylenen dualar metni Çerağname’de Ahmed-i Yesevi’nin
de ismi geçmektedir. Bu metinden anlaşıldığına göre Bedahşan İsmaîlî geleneği,
Ahmed-i Yesevi’yi, tıpkı Nasır-ı Hüsrev gibi bir İsmaîlî dâisi olarak kabul etmektedir.
Bu dua metninin Bedahşan halkının hafızasında yarattığı etkiye göre, Fatimî
halifesi Mustansır el-Billah, dünyanın dört bir tarafına dört dâi göndermiştir: Hoca
Ahmed-i Yesevi Türkistan’a, Sultan Şah Ali b. Musa Horasan’a, Şeyh Ferid-i Şekergenc
Hindistan’a, Seyit Şah Nasır-ı Hüsrev Kuhistan11’a. Metin, önce Peygamber’e
sonra Hz. Ali’ye salavat getirilmesiyle başlar. Ardından Fatiha okunur. Daha sonra
“Allah insanları neden yaratmıştır?”, “Nasıl öldürecektir?” ve “Nasıl kabirden çıkartacaktır?”
gibi konulardan bahsedilir. Peygamberlerin hepsinden bahsedilir. Ve metinde
geçtiği hâliyle en iyi insan Muhammed Mustafa’dan, sonra da Hz. Ali’den bahsedilir.
İmam Hasan, İmam Hüseyin, İmam Zeybel Abidin, İmam Muhammed el-Bakır
ve İmam Cafer el-Sadık’tan bahsedilir ve sonra da dua edilir:
“Allah’ım beş yaşlı pirin hürmetine (ehli beyt’ten bahsediyor büyük ihtimalle,
yani Muhammed, Ali, Fatima, Hasan ve Hüseyin’den); oniki imam; ondört masum;
yetmişiki şehid-i kerbala hürmetine; ehli şeriatın, hakikatın alimleri hürmetine; doksan
bin peygamber hürmetine; Belh’in, Kandahar’in ve yeryüzünün pirleri hürmetine
Allah’ım senden yardım isteriz ki bu cenazemizin günahlarını bağışla. Beş pir-i
marife hürmetine: Şems-ül Hakk-i Tebriz, Mevlana-i Rumî, Şah Kasım-ı Envar, Hacı
Hafız-ı Şiraz ve Şeyh Attar-ı Veli hürmetine; dört kerem sahibi pirin hürmetine: Pir-i
Rükn-i Ser-i Türkistan Hace Ahmed-i Yesevi, Sine-i Horasan İmam Sultan Şah Ali b.
Musa Rıza, Pa-i Hindustan Şeyh Ferid-i Şekergenc ve Kutb-u Kuhistan Hz. Sultan-ül
Arifin Seyit Şah Nasır-ı Hüsrev hürmetine, bizim dileklerimizi kabul et Allah’ım”.12
Metinden de anlaşıldığı gibi Bedahşan İsmaîlî toplumu Nasır-ı Hüsrev’i Şah,
Seyit ve bunlara ek olarak Hazret, Huccet, Pir gibi unvanlarla anmaktadır. Nasır-ı
Hüsrev Bedehşan’da zamanla tarihsel bir kişilikten mitolojik bir kişiliğe dönüşmüş-
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 281
tür. Onun kişiliği ve faaliyetleri, yüzyıllar boyunca bölge İsmaîlîleri hatta Sünnileri
arasında sözlü geleneğin ve çeşitli ritüellerin konusu olmuştur. 2007 ve 2008 yaz
aylarında bölgede yaptığımız alan araştırmaları sırasında da gördüğümüz kadarıyla,
bugün bölgedeki birçok ritüelin adı Davet-iNasır-ı Hüsrev adını taşımaktadır.
Nasır-ı Hüsrev’in ölümünden sonra, Bedahşan’da İsmaîlîliğin tarihsel gelişimini
takip etmekte bugün çok zorlanmaktayız. Fatimî devletinin 1171 yılında Eyyü-
biler tarafından yıkılışından neredeyse XIX. yüzyıla kadar devam eden süreç Bedah-
şan İsmaîlî tarihinin karanlık dönemidir.
Fatimî Hareketi Sonrası Orta Asya’da İsmaîlîliğin Gelişimi
Fatimî devletinin yıkılışı, siyasi açıdan İsmaîlî tarihinin sonu demek değildi.
1094’te ölen halife Mustansır el-Billah’ın yerine, yeni imamın Mustansır’ın hangi
oğlu olacağı konusundaki tartışmada, Fatimî da’ve örgütlenmesinin İran’daki temsilcisi
dâi Hasan Sabbah, Fatimî devletinin kabul ettiği yeni imam Mustali yerine,
kardeşi Nizar’ın imamlığını kabul ederek Fatimîlerden kopup Selçuklu sınırları içinde
merkezi Alamut’ta olan bağımsız bir örgütlenme kurmuştu.13 Sultan Sencer’den
sonra Selçukluların artık iyice güçten düşmüş olduğu XII. yüzyılın ikinci yarısında,
her ne kadar Harezmşahlar devleti bölgede hâkimiyet kurmuş olsa da, Alamut’taki
Nizarî örgütlenmesi artık bağımsız bir devlet durumundaydı. Öyle ki, 1256 yılında
Moğollar İran’a geldiği sırada bölgede hâlâ varlığını sürdürmekte olan tek İslam devletiydi.
Görünüşe göre, 1256 yılında Alamut’un Moğollar tarafından düşüşünden
kısa bir süre önce Bedahşan İsmaîlîleri Nizarî imamlarına bağlanmıştı. Bu bölgedeki
Nizarî İsmaîlîleri, coğrafi şartların izolasyonu sayesinde Moğol istilalarından etkilenmemişlerdir.
Nasır-ı Hüsrev’in eserlerinin önemli bir yer tuttuğu özgün bir İsmaîlî
geleneği geliştirmişlerdir. Fatimî dönemi, Alamut dönemi ve sonrasına ait farsça yazılmış
birçok eseri korumuşlardır.14 Yerel doğu İran lehçeleri konuşan bölge halkı
için Farsça yabancı bir dil olmasına rağmen, bu eserlerin korunması oldukça ilginç-
tir.15 Onlar tarafından korunmuş olan bu eserler arasında, Nasır-ı Hüsrev’in kendisinin
yazdıkları ve ona atfedilen eserlerin dışında, erken İsmaîlîliğin felsefi görüşlerini
yansıtan Ümm el-Kitab da yer almaktadır.16 Kitabın yazarı ya da yazarları bilinmemektedir.
Ivanow (1955: 82)’a göre kitap XI. yüzyıldan önce yazılmış olmalıdır.
Corbin (1968:526)’e göreyse, uzun uzun İbn Hattab’ı ve öğretisini anlatmasından
dolayı VIII. yüzyıl da yazılmış olabilir. Arkaik bir Farsçayla yazılmış olan kitabın Batı
Zahide AY
282 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
dillerindeki tek çevirisi olan İtalyanca çeviriyi bize sunan Ranconi (1977: 105-106),
kitabın kökeni hakkında şöyle bir yorum yapmaktadır: Kabalacı-Zerdüştçü eğilimlere
açık bir çevrede gelişen Gnostik-Maniheist bir tarikatın ürünüdür. Söz konusu tarikatın
üyelerinin Horasan ve Orta Asya’ya kaçmalarından sonra kitaba burada da Budizm’in
etkisi girmiştir. Bize göre ise, kitapta baskın bir Gulat öğretisi etkisi gözlenmesi ve
Gulat öğretisinin mimarı Ebu’l Hattab’ın görüşlerinın kitapta çokça yer alması dolayısyla
kitabın VIII. yüzyılda yazılmış olma ihtimali daha fazladır.17
Yine Bedahşan İsmaîlîleri tarafından korunmuş olan bir başka eser de Sî-u
Şeş Sahifa adlı eserdir. Bedahşan’ın yetiştirdiği tek mutasavvıf olan Sayyid Suhrab
Veli Bedahşani tarafından XV. yüzyılın ortalarında kaleme alınmıştır. (Virani, 2007:
119) Bu kitapta Sayyid Suhrab Vali, otuz altı bölümde Kur’an’ın bazı ayetlerini tefsir
etmiştir. Ivanow tarafından derlenip yayınlanmış olan Si-u Shesh Sahifa adlı eserin ön
sözünde Ivanow, bu eserin Ümm el-Kitab, Nasır-ı Hüsrev’in Vech-i Din adlı eseri ve
hatta Alamut Dönemi Nizarî öğretisinin Alamut sonrası sufi-İsmaîlî terminolojiyle
harmanlanmış hâlinin bir toplamı olduğu görüşünü dile getirmektedir (Badakhshani,
1961: 14-15).
Anlaşılan o ki, Alamut’un Moğollar tarafından düşüşünden hemen önce
Bedahşan İsmaîlîleri, Fatimî devletinin 1171’de yıkılmış olmasından dolayı Alamut’taki
Nizarî liderliğine bağlanmışlardı. Alamut sonrası dönemde İran’daki Nizarî
İsmaîlîleri, Moğol yıkımına rağmen tümüyle yok olmamışlardır. Hatta son Alamut
lideri Rükneddin Hürşah’ın oğlu ve ardılı Şemseddin Muhammed, güven altında
saklanmayı başarmıştır. Bu sayede Nizarî imamlar soyu da var olmaya devam etmiş-
tir. Bir süre sonra Moğollar tarafından esir edilen Rükneddin Hürşah’ın öldürülmesi
üzerine, İran Nizarîleri hayatlarının yeni bir dönemine girmiş oldular. O güne kadar
Alamut’taki merkezden yönetilmeye alışık olan Nizarîler, bundan böyle iki yüzyı-
la yakın bir süre yerel nitelikte ve birbirinden bağımsız topluluklar olarak yaşadılar.
İran’ın çeşitli bölgelerinde saklanarak gizli bir hayat süren imamları ile doğrudan temas
kuramayan Bedahşan Nizarîleri de, yerel dâi, pir ve şeyhlerce yönetildiler.
İran içindeki Nizârîler ise, Şemseddin Muhammed’le devam eden imamlar
soyunun, bir süre sonra Kasımşahlı ve Muhammedşahlı imamlar olarak iki rakip kola
ayrılan liderlerini takip etmişlerdir. Öyle görünüyor ki Bedahşan Nizarîleri XVI. yüzyılın
başına kadar Muhammedşahlı imamlar koluna bağlı kalmışlar, daha sonra da
İran’da Safevi hanedanının güçlenmeye başladığı XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
Kasımşahlı imamlar soyu İran’daki Nizarî liderliğinin başına geçince, Bedahşan
İsmaîlîleri de zamanla onlara bağlanmıştır.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 283
Sonuç
Horasan ve Maveraünnehir’de IX. yüzyılın ilk yarısında yayılmaya başlayan
İsmaîlîliğin, bugünkü temsilcileri olan Orta Asya’nın yegâne Şiileri Bedahşan
İsmaîlîleri, günümüzde coğrafi olarak Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve az da olsa
Çin sınırları içerisindeki birbirine komşu dağlık bölgelerde yaşamaktadırlar. Dünyanın
çatısı olarak da adlandırılan bu bölgenin İsmaîlîleri, IV. Kerim Ağa Han’ı kendilerinin
kırk dokuzuncu imamı olarak kabul etmektedirler. Bugün hâlâ sırf Farsça
konuşmaları dolayısıyla Tacikistan’ın da İran gibi Şii olduğunu zannedenler olabilmektedir.
Oysa Tacikler tıpkı Özbekler gibi Sünnidirler. Dağ Tacikleri olarak da bilinen
Pamirîler, yani Bedahşanlılar, bugünkü Orta Asya’nın tek Şiileridirler ve XVI.
yüzyılın başında Şiileşen İran’ın aksine, ta XI. yüzyılda Nasır-ı Hüsrev’in bölgedeki
faaliyetleri neticesinde İsmaîlî olmuşlardır.
Sonnotlar
1 Şiî inancına göre, Peygamber, Gadir-i Hum’da kendisini dinleyenlere, “Beni nasıl biliyorsanız Ali’yi
de öyle bilin” diyerek kendisinden sonra Ali’nin İslam cemaatinin başına geçmesini vasiyet etmiştir.
(Sachedina., 2005: 5; Virani, 2007: 4).
2 Araplar’ın Hz. Muhammed sonrasında ortaya çıkan sivil savaş sonrasında kendi içindeki bölünmelerinden
meydana gelmiş olan Şiîlik, hep Araplık dışı formlarla, özellikle İran halkı ile birlikte dü-
şünülür. Ancak İvanow(1955: 127)’un da belirttiği gibi Şiîlik İranlılar tarafından icat edilmemiştir.
Özellikle çoğu güney Arabistanlı ya da Yemenli aşiretlerle birlikte bu bölgelere gelmiştir. Göç ettiği
bölgenin Arap olmayan yerlilerinin geleneklerinin de katkılarıyla zamanla bilinen halini almıştır.
Şiîliğin aldığı bu yeni formda mevalinin katkısını unutmamak gerekir. (Lewis, 1953: 47-49)
3 Hasan ve Hüseyin’in anne ayrı kardeşleri Hanefiye, Hasan ve Hüseyin’in ölümünden sonra, yeğeni
Zeynel Abidin’den yirmi yaş büyük olması itibariyle, Arap kabile geleneğine göre Ali’nin yaşayan en
büyük oğlu olarak, Ali ailesinin başı kabul ediliyordu.
4 Massignon (2006: 189,222), Halef el-Hallac ile ilgili olarak, ünlü mistik Hallac-ı Mansur’la aynı kişi
olabileceğine dair görüşün hala bir muamma olduğunu belirtmektedir.
5 Karmatî liderliğinin İran’daki baş dailerinin adlarını Nizamü’l-mülk (1999: 228-232)’ün
Siyasetnamesi’den ayrıntılı bir şekilde öğreniyoruz.
6 Giyas, Sünni hukukçuların baskısına dayanamayarak Horasan’a kaçmak zorunda kalmıştır. Merv’de
bölgenin emiri Hüsyin b.Ali el-Mervezi ile tanışır ve onu İsmaîlî da’vesına kazandırır. (Nizamü’lMülk,
1999: 229-231). Mervezi’nin adı Siyasetname’de Merudi olarak geçmektedir. (Nizamü’l-mülk,
1999: 229-231)
7 Bu bölünmeden itibaren Karmatî dendiğinde Bahreyn Karmatîleri kastedilmektedir. (Lewis, 1940:
76-89; Stern, 2003: 267)
8 İran’ın en önemli İsmaîlî düşünürlerinden biri olarak kabul edilen Sicistani hakkında çok az şey bilinmektedir.
(Walker, 1996: 20)
Zahide AY
284 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
9 Bugüne kadar Nasır Hüsrev hakkında yapılan ve onun tarihsel rolünü en kapsamlı şekilde
irdeleyen çalışma Bertels’in Nasır Hüsrev ve İsmaîlîzm (Moskova, 1959) adlı çalışması-
dır. Bunun dışında,Türkçeye Afganistan kökenli Abdülvehhab Tarzi tarafından çevrilmiş olan
Sefername’de(Nasır-Husrev, 1988: i-xxx) yer alan çevirmene ait önsöz de, Nasır Hüsrev hakkındaki
en iyi biyografilerden biridir.
10 Nasır Hüsrev hakkında batıda yapılmış en kapsamlı çalışma Hunsberger’in Nasır-i Khusreaw the
Ruby of Badakshan (London, 2003) adlı çalışmasıdır. Bu çalışmada Nasır Hüsrev, bir İsmaîlî düşünü-
rü olmasından ziyade, İran edebiyatının en özgün yazarlarından biri olması dolayısıyla işlenmiştir.
11 Burada kastedilen Kuhistan, dağlık bir bölge olan Bedehşan’dır. “Kuh” bilindiği üzere farsçada “dağ”
demektir.
12 Bu metin ilk olarak Ivanow tarafından ortaya çıkarılmış ve yayınlanmıştır (Ivanow, 1959: 13-17, 53-
70). Bizim burada kullandığımız metin ise, sahadan tarafımızca şifahen derlenmiştir. Dualar külliyatından
oluşan bizim elimizdeki bu Çerağname metini, Tacikistan Bedahşanı’nın Şugnan (Sovyet
döneminden itibarenki adıyla Horog) bölgesinin en önde gelen halifelerinden Şahzade Muhammed
tarafından yazıya geçirilmiş ve onun dördüncü kuşak torunu Umed Mamadsherzodshoev tarafından
bize verilmiştir.
13 Bundan böyle Fatimîler Mustali İsmaîlîleri, İran’dakiler ise Nizarî İsmaîlîleri olarak tanınırlar.
14 Bu eserler arasında yer alan Afak-nama, Mir’at al-Muhakikin, Zubdat al-Hakayik, Umm al-Kitab,
Usul-i Adab adlı metinlerin farsça orjinalleri ve Gafurov ve Mirzaev tarafından hazırlanan kısa içerikleri
ve analizlerinin yer aldığı Penc Risale-i Felsefi adlı eser 1970’de Moskova’da yayınlanmıştır. Bk.
Penc Risale-i Felsefi. (1970). haz. Gafurov ve Mirzoev, Moskov.
15 Daftary(2005: 185), bu durumu, Alamut sonrası Nizarî İsmaîlîliğinin, tasavvuf teminolojisi içinde
devam etmesiyle ilgili olmasıyla açıklar. Farsça arapçaya nazaran, İran dil ailesine mensup toplumlar
için bu terminolojiyi kolaylaştırmıştır.
16 Arkaik bir farsçayla yazılmış olan bu eserin batı dilindeki tek çevirisi italyancadır. Bk.Ronconi.
(1966). Ummu’l-Kitab, Napoli.
17 Ebu’l Hattab’ın ortaya koyduğu Gulat öğretisinin nasıl Erken-Şiîlik haline geldiği hakkında mesela
bk. Hodgson. ( January-March, 1955). “How Did the Early Shi’a become Sectarian?”. Journal of the
American Oriental Society, 75 (1): 1-13.
Kaynakça
AY, Zahide. (2005). Alamut Sonrası Nizarî İsmaîlîliği ve Tasavvuf. (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BADAKSHANI, Sayyid Suhrab Wali. (1961). Si-u Shish Sahifa. Tehran: Kayhan Press.
BARTOLD, V.V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (haz. Hakkı Dursun Yıldız). Ankara:
TTK.
BERTELS, Andrei E. (1959). Nasır-ı Khosrov i Ismailizm. Moskova.
CORBIN, Henry. (1968). “Nasır-i Khusraw and Iranian Isma’ilism”. The Cambridge History of
Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge University Press.
DAFTARY, Farhad, (1998). “Secterian and National Movements in Iran, Khurasan and
Transoxiana During Umayyad and Early ‘Abbasîd Times”. History of Civilizations of Central
Asia. (edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.
ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62 285
___. (2001). Muhalif İslamın 1400 yılı İsmaîlîler Tarih ve Kuram. (çev: Ercüment Özkaya).
İstanbul: Rastlantı.
___. (2005). Ismailies in Medieval Muslim Societies. London: I.B. Tauris.
___. (2007). The Ismailis Their History and Doctrines. Cambridge University Press.
FRYE, Richard. (1977). Bukhara- The Medieval Achievement. (basım yeri yok).
___. (1968). “The Samanîds”. The Cambridge History of Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge
University Press.
HODGSON, Marshall G. (1955). “How Did the Early Shi’a become Sectarian?”. Journal of
the American Oriental Society, 75 (1): 1-13.
___. (1977). The Venture of Islam :Conscience and History in a World Civilization. vol. 1. The
Univ. of Chicago Press.
HUNSBERGER, Alice C. (2003). Nasir Khusraw the Ruby of Badakhshan. London. I.B. Tauris.
İBNÜ’L-ESİR. (1987a). İslam Tarihi (El-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi). (çev: Abdülkerim
Özaydın). c.9. İstanbul.
İBNÜ’L-ESİR. (1987b). İslam Tarihi (El-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi). (çev: Abdülkerim
Özaydın). c. 10. İstanbul.
IBNU’N-NEDIM. Muhammed b. Ishak. (1987). el-Fihrist. (haz: Şeyh İbrahim Ramazan).
Beyrut.
IVANOW, Wilademir. (1948). Nasır-i Khusreaw and Ismailism. Leiden: Brill (in Europe),
Bombay: Thacker & Co (in East).
___. (1955). Studies in Early Persian Ismailism. Bombay: The Ismaili Society.
___. (1959). “Sufism and Ismailism: Chiragh-nama”. Revue Iranienne d’Anthropologie, (3):
13-17, 53-70.
LEWIS, Bernard. (1940). The Origins of Ismailism. Cambridge.
___. (1953). “Some Observations on the Significance of Heresy in the History of Islam”.
Studia Islamica, (1): 43-63.
___. (1993). The Arabs in History. New York: Oxford University Press Inc .
MADELUNG, Wilferd. (1968). Religious Trends in Early İslamic Iran. Albany: Bibliotheca
Persia.
___. (1966). “The Fatimîds and the Qarmatis of Bahreyn”. Medieval Isma’ili History and Thought.
(edt. Farhad Daftary). Cambridge University Press.
MASSIGNON, M. Louis. (2006). İslam’ın Mistik Şehidi Hallac-ı Mansur’un Çilesi. (çev. İsmet
Birkan). c. 1. Ankara: Ardıç.
NACI, Muhammed Rıza. (1377). Tarih ve Temeddün-i İslami der Kalemrau Samanîyan.
Mecme-i İlm-i Temeddün-Tarih ve Ferheng-i Samanîyan. Tehran.
NARSHAKHI. (1954). The History of Bukhara. (çev: Richard N. Frye). Cambridge, Massachussets:
The Mediaval Academy of America.
NASIR-I HUSREV. (1988). Sefername. (çev: Abdülvehhab Tarzi). İstanbul: MEB.
Zahide AY
286 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2012 / 62
NEGMATOV, N.N. (1998). “The Samanîd state”. History of Civilizations of Central Asia.
(edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.
NİZAMÜ’L-MÜLK. (1999). Siyasetname. (haz. Mehmet Altay Köymen). Ankara: TTK.
Penc Risale-i Felsefi (1970). (edt.s. Gafurov ve Mirzoev). Moskova.
RONCONI, Pio Filippani (1977). “The Soteriological Cosmology of Central-Asiatic Isma’ilism”.
Ismaili Contributions to Islamic Culture. (edt. Seyyed Hossein Nasr). Tehran:
Imperial Iranian Academy of Philosophy.
SACHEDINA, Abdülaziz. (2005). “Allah’ın Velisi ve Peygamber’in Vasisi: Oniki İmam Şiî
İnancında Ali Bin Ebi Talib”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. (haz. Ahmet
Yaşar Ocak). Ankara: TTK.
STERN, S.M.. (1955). “Heterodox Isma’ilism at the Time of al-Mu’iz”. Bulletin of the School
of Oriental and African Studies, 17 (1): 10-33.
___. (1960). “The Early Isma’ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and
Transoxiana”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 23 (1): 56-90.
___. (2003). “Ismailis and Qarmatians”. Shi’ism. (edt. Etan Kohlberg). Hebrew Un. Of Jerusalem:
Ashgate Variorum.
EL-TABERİ, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir. (basım yılı yok). Tarih-I Taberi. (çev: M.Faruk
Gürtunca). c.4. İstanbul: Sağlam.
Ummu’l-Kitab (1966). (haz. Pio Filippani Ranconi). Napoli: Istituto Universitario Orientale
di Napoli.
VIRANİ, Shafique N. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search
For Salvation. Oxford University Pres.
WALKER, Paul. ( July-September 1994). “Abu Tammam and his Kitab al-Shajara: A New
Ismaili Treatise from Tenth-Century Khurasan”. Journal of the American Oriental Society,
114 (3): 343-352.
___. (1996). Abu Ya’qub al-Sijistani: Intellectual Missionary. London: I.B. Tauris.
Konular
- PARS DERGİSİ
- ŞU’ARÂ HOCASI MÂDER-ZÂD BİR ŞÂİR: ZÂTÎ
- KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEM’Ü PERVÂNELER VE LÂMİ’Î ÇELEBÎ’NİN ŞEM’Ü PERVÂNE MESNEVİSİ
- FARS EDEBİYATINDA METAFİZİK YOLCULUKLAR
- شاعران فارسی سرای وفارسینويس ارزرومی
- تعلیم وتربیت ازمنظر سعدی
- توازن موسیقايی غزلهای سعدی
- YAŞAR KEMAL’İN İNCE MEMED ROMANI İLE SADIK ÇUBEK’İN TENGSİR ADLI ROMANININ KARŞILAŞTIRMASI
- YAVUZ SULTAN SELİM’İN DÎVÂNINDA OLMAYAN FARSÇA ŞİİRLERİ
- KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IYRD.
- RÛDEKÎ-Yİ SEMERKANDÎ (Ö. 329/940)
- NAZÎRÎZÂDE EMÎN’İN ŞEYHÜLİSLÂM FEYZULLAH EFENDİ’YE FARSÇA METHİYELERİ
- HAYRETÎ DİVANINDA GEÇEN “GAM” KELİMELERİNİN TASARIMLARI
- BÂBÂ TÂHİR-İ HEMEDÂNÎ DİVANININ MEHDÎ-İ HAMÎDÎ NÜSHASINDA GEÇEN DOBEYTÎLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMESİ
- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELLERİNDE NASİHAT VE NEFİS MUHASEBESİ
- HÂB-I HAYÂL, AYINTABLI HÜSNÜ
- شاعران فارسیسرای و فارسینويس ارزرومی*
- مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
- مأخذ اصلی تمثیل خورندگان پیلبچهدرمثنوی
- وگرايی درهنر ايران
- NEF’Î’NİN TUHFETU’L-UŞŞÂK ADLI FARSÇA KASİDESİ
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IIYRD.
- DAKİKÎ-Yİ TUSÎ (Ö. 366/976)
- ÂRİF ÇELEBİ’NİN FARSÇA KASİDESİ VE TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
- SÂİB-İ TEBRİZÎ’NİN ŞİİRLERİNDE GEÇEN “HÂB-I BAHÂR” TAMLAMASI ÜZERİNE
- ROMEN DİLİNDE KULLANILAN FARSÇA KELİMELER
- سینمای ایران
- آداب حرب مغول درتاریخ جهانگشای جوینی
- بررسی تطبیقی ضرب المثل های ترکی سنقر با ضرب المثل های زبان فارسی