HİNT VE İRAN MİTOLOJİLERİNE GÖRE “MİTRA”
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 26
HİNT VE İRAN MİTOLOJİLERİNE GÖRE “MİTRA”
Yrd. Doç. Dr. Hayreddin KIZIL
Dicle Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi
Özet:
Mitra, antik Arilerin asırlarca inandıkları Güneş ışığı ile ilişkilendirilmiş bir
tanrıdır. Mitra tapımı antik Arilerin göçlerinden sonra ortaya çıkan Hint ve İran Arilerinde
de devam etmiştir. Her iki toplumun kutsal kitaplarında Mitra ile ilgili bölümlere
rastlanmaktadır. Fakat Hindistan’da ilk dönemlerde bu inanç çok güçlü iken sonraları
etkisini kaybetmiştir. Mithra olarak isimlendirildiği İran’da ise Hindistan’dakinin aksine
farklı dönemlerde değişik şekillerde ortaya çıkmıştır. Bu makalede Hint ve İran
toplumlarındaki Mitra inancının tarihsel değişimi ve özellikleri incelenmiştir. Makale
hazırlanırken Rigveda ve Avesta ile bu iki kitap hakkında yapılmış çalışmalardan
faydalanılmıştır.
Anahtar Sözcükler Rigveda, Avesta, Mitra, Mithra, Hint, İran
MITRA ACCORDING TO INDIAN AND IRANIAN MITHOLOGIES
Abstracts:
Mitra is a god to whom ancient Arians had believed it for centuries and had been
related to the sunlight. Worship to Mitra was also continued in Indian and Iran Arians who
appeared after immigration of ancient Arians. Parts about Mitra were seen in scriptures of
both societies. While this belief was very strong in India in first periods, then it lost its
effect. In Iran where it is called Mithra it was seen in different forms at different periods,
opposite of in India. In this paper, historical change and properties of Mitra belief in Indian
and Iranian societies were investigated. During preparation of the paper, Rigveda and
Avesta, and the studies on these two books were exploited.
Keywords: Rigveda, Avesta, Mitra, Mithra, Indian, Iranian
Giriş
Mitra, asırlarca Hindistan ve İran’da etkisini sürdürmüş antik Arilere ait bir ışık
tanrısıdır. İsminin geçtiği en eski yazılı kaynak M.Ö. XIV yüzyılın sonlarına ait olan bir
antlaşma metnidir. Hititlerle Mitanniler arasında gerçekleşmiş olan bu antlaşmada Varuna,
Mitra ve Nasatyaslar adına yemin edilmiştir. “Mitra” isminin geçtiği ikinci yazılı kaynak
ise Hintlilere ait Rigveda metinleridir. Diğer bir yazılı kaynak ise isminin Mithra olarak
geçtiği Zerdüşt’ün Avesta’sıdır.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 27
Hem Hindistan hem de İran’da Güneş’le, Güneşin ışığıyla ilişkilendirilen bir tanrı
olan Mitra,1 Hindistan’da, ilk dönemlerde çok önemli bir tanrı konumunda iken sonraları
etkisini kaybetmiştir. Mithra olarak adlandırıldığı İran’da ise Zerdüşt öncesi, Zerdüşt
dönemi ve Zerdüşt sonrası dönemlerde üç farklı şekilde ortaya çıkmıştır.
Bu makalede, Vedalar’da Mitra, Avesta’da Mithra olarak geçen Mitra’nın
Hindistan ve İran’daki tezahürleri incelenmiştir. Çalışmada Rigveda ve Avesta ile bu iki
kitap hakkında yapılmış çalışmalardan istifade edilmiştir. Makalenin birinci bölümünde
Mitra’nın kökeni, ikinci ve üçüncü bölümlerde ise Hindistan ve İran’daki Mitra inancı
incelenmiştir. Makaleye Hindistan ve İran’daki tarihi gelişimden sonra bu iki mitolojideki
Mitra inancının karşılaştırıldığı bir değerlendirme ve sonuç bölümü eklenmiştir.
1. Mitra/Mithra’nın Kökeni
Sanskritçede dost, arkadaş anlamına gelen “Mitra”,2
“Mithra” olarak geçtiği
Avesta’da “anlaşma, sözleşme”3
anlamlarında da kullanılmıştır. Her iki sözcüğün yani
Mitra ve Mithra’nın, “akit, anlaşma, antlaşma, ittifak ve söz” anlamlarını çağrıştıran aynı
isimden mitrá “contract-sözleşme’den” türediği belirtilmiştir.4
İki sözcüğün de akit,
sözleşme anlanlarına gelen bir sözcükten türemiş olması Mitra’nın güneşten çok ahlaki
davranışlarla ilişkilendirilmiş bir tanrı olduğunu göstermektedir. Mitra’yı bu şekilde
bilmek onu anlamayı daha iyi sağlayacaktır.5
Bu sözcük Ari mitolojisinde, ışığı temsil eden ve Ari Tanrı panteonunda önemli bir
mevkii bulunan bir tanrıyı ifade etmektedir. Hint Avrupalıların en eski tanrıları arasında
yer alan Mitra hakkındaki en eski bilgiler M.Ö. 1380’lere kadar ulaşmaktadır. Bu tarihte,
Hititler ile Mitanniler arasında yapılan bir antlaşmada Varuna, İndra ve Nasatya ile birlikte
Mitra da şahit tutulmuştur.6
Ortaya çıktığı ilk dönemlerden itibaren Mitra, İran, Hindistan, Mezopotamya,
Anadolu ve Avrupa gibi dünyanın farklı yerlerine yayılmış hatta bir dönem Roma
İmparatorluğunda en etkili din olan Mitraizm’e kaynaklık etmiştir.7 Yayıldığı bölgelere
göre yeni özellikler kazanmış olsa da temel özelliklerini muhafaza eden Mitra’nın yayıldığı
1
Franz Cumont, The Mysteries of Mithra, İngilizceye çev.: Thomas J. McCormack, Chicago 1903, s.1.
2
P. T. Raju, Ningtsit Chan, Joseph M. Kitagawa ve İsmail Raci Faruki, Asya Dinleri, Tükçesi, Abdullah
Davudoğlu, İnkılab Yayınları, İstanbul 2002, ss.67, 79, Kitabın Hint Dinleri bölümü P.T. Raju tarafından
hazırlanmıştır. Taju, “İhtişamlı bir şekilde parıldayan, yağla tapınılan, koruyucu Vişnu, gel bizim Mitra’mız
ol.” de geçen Mitra, kelimesinin dost anlamında kullanıldığını ifade etmektedir. Bkz Taju ve diğerleri, Asya
Dinleri, s.67–79; A.Ragozin Zenaidi, Media, Babylon, Persia From the Fall of Nineveh To The Persian War,
London 1889.
3 H. Stuart Jones, “Mithraism” Encyclopedia of Religion and Ethics, Edited by James Hastings, New York
1915, c.VIII, s.752
4 Hanns-Peter Schmidt, “Mithra i. Mitra In Old Indian And Mithra In Old Iranian”,
http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i erişim 02/09/2013.
5 William W. Malandra, An Introduction To Ancient Iranian Religions –Reading FromThe Avesta And The
Achaemenid Inscriptions, USA 1983, s.9.
6 Kürşat Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, İşaret Yayınları, İstanbul 1991, s.36; Joseph
Campbell, Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev. Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, 3.Baskı, Ankara 2003,
ss.116–117; A. S. Geden, Select Passages Illustrating Mithraism, Great Britain 1925, s.5.
7 Bkz Hayreddin KIZIL, “Mitra’dan Mithras’ın Sırları’na Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”, EKEV Akademi
Dergisi, Yıl: 17, sayı: 55, Erzurum 2013, s.113-136.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 28
tüm yerleri ve buralarda aldığı yeni özellikleri çalışmak çok geniş bir araştırmayı
gerektireceğinden bu makalede sadece Hindistan ve İran’daki Mitra inancı incelenmiştir.
2. Hint Mitolojisinde Mitra’nın Yeri
Mitra hakkındaki en eski kaynaklardan biri Anadolu’dan sonra görüldüğü ilk yer
olan Hindistan’daki Veda8 metinleridir. Hint mitolojisinin en eski kaynakları olarak kabul
edilen Vedalar, Rigveda, Yacur-veda, Sâma-veda ve Atharva-veda olmak üzere dört
bölümden oluşur. Bunların en eskisi Rigveda’dır. Rigveda, yüzyıllarca birbiri ardınca
gelen rahip-şairler tarafından düzenlenmiş ilahilerden oluşmaktadır. Bu eser, Hint
tanrılarına hitap eden 1028 ilahiden oluşmaktadır. Bunların 250’den fazlası İndra’ya, 200
tanesi ateş tanrısı Agni’ye, 120’si Soma’ya seslenmektedir. Bunların dışında, güneşe,
rüzgâra, yağmur tanrısına, fırtına tanrılarına seslenen sayısız ilahi vardır.9 Bu ilahiler çeşitli
şekillerde, kurbanlarla, yerel ayinlerle ve dönemin dini düşünceleriyle ilişkili olup, esasta
tabiat güçlerinin şahıslar haline getirilmesini ifade eden tanrılara ibadetle ve ecinnilerin
şerrinden kurtulmakla ilgilidirler.10
Rigveda’da yer alan ilahiler arasında sadece bir tanesi Mitra’ya adanmış11 olmasına
rağmen Rigveda’nın birçok yerinde Mitra, Varuna ile birlikte anılmakta ve Varuna ile
birlikte kendisine de yakarılmaktadır.12
Sadece Mitra’ya seslenilen ilahide Mitra’nın görkeminden, gücünün yerde ve gökte
etkili olduğundan, kendisine sunu verildiğinden bahsedilmektedir. Mitra, insanları
doyurmada, kutsal kanunu savunmak için çabalamaktadır. Bu ilahide üç yerde Mitra’nın,
Aditi13’den geldiği vurgulanmaktadır. Kendisine iki yerde Aditya, bir yerde “Büyük
Aditya” şeklinde hitap edilmektedir. Aynı ilahide Mitra’nın destek verdiği kişiye veya
topluma, bölgeye zarar verilemediği ifade edilmektedir. Kutsal adağa katılan, mütevazı
olan Mitra’nın kanunlarına uyan kişi Mitra’nın merhameti ve iyiliğinin güvencesinde kalır.
Mitra, adil egemen kral olarak doğdu. Merhametli, iyilik ve lütuf doludur. İnsan ırkının
8 Veda kelimesi, “vid” kökünden türetilmiştir, “vid” sözcüğü, Yunanca oida kelimesi gibi, hem görmek
(Latince videre) hem de bilmek anlamlarına gelmektedir. Gözün duyular arasında önemli bir bilgi edinme
aracı olma özelliğinden dolayı, görme duyusu burada bilmenin sembolü olarak kullanılmıştır. Bkz Rene
Guenon, Vedanta’ya Göre İnsan ve Halleri Hint Felsefesinde Kamil İnsan, Çev: Atila Ataman, Gelenek
Yayıncılık, İstanbul 2002, s.21
9
Joseph Campbell, Doğu Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev: Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, Ankara 2003,
s.176.
10 C.A. Kadir, “İslam Öncesi Hint Düşüncesi”, İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan Yayınları, İstanbul 1990, c.I,
s.33.
11 Schmidt, “Mithra i. Mitra In Old Indian…..”, Mitra’ya seslenen ilahi için bkz http://www.sacredtexts.com/hin/rigveda/rv03059.htm
sitesi erişim 02/09/2013.
12 Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, s.62. Mitra ve Varuna’ya birlikte yakarılan bazı yerlerin
çevirisi için bkz Taju ve diğerleri, Asya Dinleri, s.51, 56, 59; Campbell, Doğu Mitolojisi, s.174. Rigveda’da
Varuna’ya seslenen 10 ilahi varken Mitra ve Varuna’ya birlikte seslenen 24 yer ve Varuna, Mitra ve
Aryaman’a seslenen bir ilahi vardır. Bu ilahilerin Rigveda’daki yerleri için bkz http://www.sacredtexts.com/hin/rigveda/index.htm
adresindeki kitaplar erişim 15/09/2013
13 Aditi, Hint mitolojisinde bazı tanrıların annesi kabul edilmektedir. Rigveda’nın 9. Mandala’sının 114.
İlahisinin 3. Bölümünde yani 9/114-4 dayanarak bunların yedi tane oldukları belirtilmiştir. Bkz Jones,
“Mithraism”, s.752. İlgili yer için bkz http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv09114.htm erişim
15/09/2013.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 29
koruyucusudur. En şerefli, şöhretli ve ihtişam vericidir. Onun zaferi uzaklarda duyulur.
Kudretiyle gökyüzünü aşar.14
Bazı ilahilerde Mitra, Varuna’nın kardeşi, Aditi’nin oğlu olarak kabul
edilmektedir.15 Hint mitolojisinde Varuna ve Mitra arasındaki yakınlığa dikkat çeken
Zenaidi, ikisinin bir kişiymiş gibi algılandığını belirtmiştir. Hint inancına göre bu iki tanrı
aynı arabayı süren aynı şeyleri düşünenlerdir. İkisi beraber kozmik düzeni ve doğruluğu
muhafaza etmekte, kişinin yaptıklarını ve kalbini izlemekte aynı anda görmekte aynı anda
bilmektedirler.16 Güneş sık sık Varuna’nın gözleri olarak anıldığı gibi Mitra-Varuna’nın da
gözleri olarak kabul edilmektedir.17 Mitra'nın Hint panteonundaki görevi Tanrılarla
insanların arasını bulmak olmuştur.18
Bu ikisinden Varuna, bir dönem Hint panteonunda en önemli tanrılar arasında yer
almıştır. Varuna’nın adı vr, fiil kökünden “kaplamak, içermek” anlamından gelir. Dünya
ve göğü çevreleyen suların tanrısı olarak kabul edilen,19 başlangıçta bir gök tanrısı olarak
tapınılan Varuna, bu özelliğiyle Yunan mitolojisindeki Ouranos’a (Uranüs) denk
gelmektedir.20 Varuna’nın, her şeyi kuşattığı ve kâinatın hâkimi olduğu kabul edilmiştir.
Varuna, Vedalar çağında inişe geçmiş21 bu üstün makamını yitirmiş ve okyanusların tanrısı
durumuna düşmüştür.22
Mitra ise, hükümdarlığın barışçı, iyi niyetli, hukuki ve ruhban yönlerini
canlandırarak, Varuna’yla birlikte hükümdarlık sıfatlarını paylaşır. Mitra, kişileştirilmiş
“Sözleşme”dir. İnsanlar arasındaki anlaşmaları kolaylaştırır ve insanların, taahhütlerini
yerine getirmesini sağlar. Güneş Mitra’nın gözü olarak kabul edilir, böylece hiçbir şey
gözünden kaçmaz. Eliade’a göre Mitra’nın dinsel düşünce ve etkinlikteki önemi, özellikle
hem antitezi hem de tamamlayıcısı olduğu Varuna’yla birlikte anıldığında ortaya çıkar.
Varuna’dan soyutlandığında ikincil düzeyde kalmaktadır.23
Rigveda’da Mitra ve Varuna’nın beraber geçtiği yerlerden birinde güneşin ikisinin
gözü olduğu belirtilmiştir.
Güneş’e, Surya’ya hitap edilen bir ilahide şunlar kaydedilmiştir:
“Mitra ve Varuna’nın dünyayı görmesini sağlamak için Güneş, göğün ortasında
kendini gösterir.”24
14 http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv03059.htm erişim 14/05/2012
15 Rigveda’da geçtiği iki yer için Bkz http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10036.htm ve
http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10132.htm erişim 15/09/2013.
16 Zenaidi, s.41-42.
17 Zenaidi, Media, Babylon, Persia, s.41–42.
18 Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, s.62.
19 Campbell, Doğu Mitolojisi, s.176; Martin Haug, Essays On The Sacred Language, Writings, And Religion
of The Parsis, London 1907, s.267.
20 Müller, Contributions To the Sicence of Mythology, c.II s.546.
21 Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, Çev: Ali
Berktay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007, c.I, s.246. Vedalar çağında Rudra Şiva ve Vişnu gibi tanrılar ön
plana çıkmıştır. Bkz Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…., c.I, s.257.
22 Taju ve diğerleri, Asya Dinleri, s.51; Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar s.55–56; Campbell,
Doğu Mitolojisi, s.68–69.
23 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…., c.I, s.249.
24 http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01115.htm erişim 14/05/2012. Türkçe çevirisi için bkz Taju
ve diğerleri, Asya Dinleri, s.57.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 30
“Tanrılardan oluşan harika küme, Mitra’nın, Varuna’nın ve Ateş’in gözü doğdu O
yeri ve göğü ışığıyla dolduruyor.”25
Yukarıdaki iki yerde güneşin kendisinin Mitra’dan farklı olduğu görülmektedir.
Hint mitolojisinde Mitra dışında güneşle ilişkilendirilen başka tanrılar da mevcuttur. Vedik
tanrıları, göğün, havanın ve yerin tanrıları olmak üzere üç kısma ayıran C.A. Kadir, bunlar
arasında Mitra’yı göksel tanrılar içinde kaydetmiştir. Mitra’nın, Güneşin müşfik gücünün
şahıslaştırılmışı olduğunu belirten C.A. Kadir, Güneşin özellikleri ile ilgili çeşitli
unsurların beş tanrıyla temsil edildiğini ifade etmiştir. Bunlar:
- Güneşin müşfik gücünün şahıslaştırılmışı, “Mitra”,
- Şafağın kocası olarak kabul edilen, güneşin özel adı olan “Surya”,
- Güneşin hayat verici faaliyetleri olan “Savitri”,
- Güneşin cömert gücünü şahıslaştıran kırların tanrısı “Pusan”,
- Ve bu panteonda merkezi bir yer tutan “Vişnu”.26
Hindistan’da tanrıların üç kısım halinde sınıflandırılmış olması ve Güneş’le ilgili
özelliklerin beş tanrıyla temsil edilişi Hint-Avrupalılardaki tanrı anlayışından
kaynaklanmaktadır. Hint-Avrupalılarda tanrı sözcüğünün çok sık kullanıldığını belirten
Kürşat Demirci, onların kullandığı bu terimle günümüzde kullanılan terim arasında kavram
ve konteks açısından farklılık olduğunu belirtmiştir. Demirci, tanrı kelimesinin eski
toplumlarda her şeyin arkasındaki ana prensip anlamına geldiğini ifade etmektedir. Buna
göre tabiatta var olan her şey kendinden önceki bir ilk prensibin (karma) sonucu meydana
gelmekteydi. Tabiattaki herhangi bir şey incelendiğinde, arkasında başka bir prensibin
olduğu keşfediliyordu. Her şey bir başka şeyden yapılmıştı. Demirci’ye göre her şeyin bir
sebebi olduğu inancı Hindu düşüncesinde öylesine hâkim olmuştu ki, sonraları ortaya
çıkacak olan karma doktrini ve tenasüh inancı tamamen bu kaynaktan doğmuştur.27
Mitra’nın, Varuna ile ayrılmaz bir biçimde yan yana anılışı Rigveda’larda
başlamamıştır. Bu durum Mitra ve Varuna’nın ilk defa geçtiği antlaşmada karşımıza
çıkmaktadır. İkisinin yan yana İndra ve Nasatya (veya Aşvin’ler)28 ile birlikte anılmaları
ilk defa Hititler ve Mittaniler arasındaki antlaşmada görülmüştür. Georges Dumezil’e göre
bu antlaşmada o günkü toplumsal tabakalaşmanın etkisi görülmektedir. Hint-Avrupa
mitolojilerini ve dinlerini karşılaştırmalı olarak incelediği eserlerinde, Georges Dumezil,
Hint-Avrupalılarda toplumun üç bölüme ayrıldığını belirtmiştir. Bu yapının, M.Ö.
1380’lerde Mitanni Kralı ile Hurriler arasında yapılmış olan antlaşmada dört büyük Ari
tanrısı Varuna, Mitra, İndra ve Nasatya’ya yemin edilmiş olmasında görülebileceğini iddia
25 http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01115.htm erişim 15/09/2013. Türkçe çevirisi için bkz Taju ve
diğerleri, Asya Dinleri, s.56.
26 Kadir, “İslam Öncesi Hint Düşüncesi”, c.I, s. 36.
27 Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, s.62-63.
28 Nasatya, Aşvinler olarak da bilinen at-insanlar, at-tanrılar olarak da tanımlanırlar. İkizdirler. Bunların birini
veya ikisini birden tanımlamak için Nasatya denilmiştir. Güneşle kısrağın ikiz oğulları, Tanrıların doktorları
olarak kabul edilmişlerdir. Bkz Wendy Doniger O’Flaherty, Hindu Mitolojisi, Çev Kudret Emiroğlu, İmge
Kitabevi, s.300; Campbell, Batı Mitolojisi, s.292; Kadir, c.I, s.35. Nasatya ile ilgili Vedalar’da geçen bir
bölüm şu şekildedir: “Ben ona bölünemez Dyad (bölünemez tanrılar, yani aslen iki olan Aşvinler) diye
tapınıyorum. Taju ve diğerleri, Asya Dinleri, s.103. Ayrıca Aşvinlere seslenen bir ilahi için bkz
http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01003.htm
28 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….. c.I, s.239.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 31
etmiştir. Burada egemenliğin iki ana özelliğinde yasama erkini Mitra, din erkini ise Varuna
temsil etmiştir. Mitra’ya ışıltılı iyi yüreklilik “güneş” barışı ve bağış; Varuna’ya ise
kötülerin cezalandırılması “gece” şiddeti ve büyü görevi verilmiştir.29 Nasatya ise halkın
ve çiftlik hayvanlarının sağlığıyla ilgiliyken, İndra tam anlamıyla bir savaş tanrısıdır. Yani
Hint toplumunda görülen üç temel sınıf bu dönemde yapılmış antlaşmada öne çıkmıştır.30
Dumezil’e göre toplumun rahipler savaşçılar, çiftçiler şeklinde üç sınıfa
bölünmesine, üç işlevli bir dinsel ideoloji denk düşüyordu. Bunlar, büyüsel ve hukuksal
egemenlik işlevi, savaşçı gücün ve tanrılarının işlevi son olarak da bereket ve ekonomik
refah tanrılarının işlevi. Bu tabakalaşmada her bir sınıfı bir tanrı temsil etmiştir. Buna göre
Eski Hindistan’da brahmanalar (rahipler, kurban törenlerini yönetenler), kşatriya
(askerler, cemaatin koruyucuları) ve vaisya (üreticiler) toplumsal sınıflarına büyüsel ve
hukuksal işlev olarak Varuna ve Mitra, savaş konusunda İndra ve çiftçiler konusunda ikiz
tanrılar Nasatyalar denk düşmüştür.31
Bunlardan Varuna ve Mitra bir arada görünmelerine rağmen iki farklı gücü temsil
etmekteydiler. Varuna’nın, fiziksel ve ahlaki düzeni savunduğuna inanılmakta iken,
Mitra’nın, insanlar arasındaki anlaşmalarda, her şeyi gören özelliğiyle, güveni sağladığına
inanılmıştır.32 Eliade, Eski Hintlilerin Mitra’yı “düşünen, açık, düzenli, sakin, iyi niyetli,
dinsel görünümüyle “egemen tanrı” ve Varuna’yı “saldırgan, karanlık, ermiş, şiddetli,
korkunç, savaşçı görünümüyle” hükümdar olarak kabul ettiklerini belirtmiştir.33
Hint mitolojisinde Varuna’nın yanı sıra Aryaman ve Bhaga da, Mitra ile
birleştirilmiştir. Aryaman, Ariler toplumunu korur; özellikle konukseverliği oluşturan
vasıfları yönetir ve evliliklerle ilgilenir. Adı “pay” anlamına gelen Bhaga ise,
zenginliklerin dağıtımını sağlar. Aryaman ve Bhaga, Mitra ve Varuna’yla (ve kimi zaman
da başka tanrılarla) birlikte, Aditya’lar grubunu ya da tanrıça Aditi’nin oğullarını
oluşturur.34
Buraya kadar yazılanlardan da anlaşılacağı gibi Mitra, Hint mitolojisinde bir
zamanlar önemli bir konumda bulunmaktaydı. Güneşin ışığını temsil etmesinin yanında,
antlaşmaya uymayı, Dumezil’e göre dünyevi hükümdarlığı temsil etmekteydi. Bu inanç
Hindistan’da uzun süre etkili olduktan sonra zamanla zayıflamaya başlamıştır. İlk
dönemlerde Varuna ile bağlantılı olarak çok önemli bir konumda bulunan Mitra, daha
sonraki süreçlerde yeni etkileşimler sonucu ilk dönemlerdeki etkisini kaybetmiştir. Hatta
bir Tanrı olarak Mezopotamya, Anadolu ve Roma’ya kadar gitmesine rağmen
Hindistan’daki gücü zayıflamıştır.
29 Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Yöneten: Yves Bonnefoy, Türkçe
Baskıyı Yayına Hazırlayan: Levent Yılmaz, Dost Kitabevi Yayınları, c.II, Ankara 2000, s.800.
30 J.P. Mallory, Hint Avrupalıların İzinde Dil, Arkeoloji ve Mit, Çev: Müfit Günay, Dost Kitabevi Yayınları,
Ankara 2002, s.154.
31 Bkz Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi……. c.I, s.238. Aynı şekilde İran’da da toplumsal yapı
üç bölümden oluşmaktaydı. Avesta da, rahipleri (athra-van), savaşçıları (savaş arabalarında savaşanlar,
rathaê-star), çiftçileri (vastry fsuyant) birbirinden ayırmıştı. İran’ın Hindistan’dan farkı, İran’da bu toplumsal
bölünmenin bir kast sistemi halinde katılaşmamış olmasıydı. Bkz Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler
Tarihi…….., c.I, s.238.
32 Jones, “Mithraism”, s.752.
33 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….., c.I, s.239.
34 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi……., c.I, s.249.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 32
3. İran Mitolojisinde Mitra’nın Yeri
Mitra inancının görüldüğü bir başka yer de Hindistan gibi Arilerin göç ettiği
yerlerden biri olan İran’dır. İran’daki Mitra inancı ile Hindistan’daki Mitra inancı arasında
temel noktalarda benzerlikler olmasına rağmen Mitra’nın İran’daki konumu farklı bir
şekilde gerçekleşmiştir. Hindistan’da ilk dönemlerde Varuna ile bağlantılı olarak önemli
bir konumda bulunan Mitra zamanla etkisini yitirmişken, Mithra olarak anıldığı İran’da35
Zerdüşt öncesi dönemde, Zerdüşt döneminde ve Zerdüşt sonrası dönemde farklı şekillerde
tezahür etmiştir.36
Mithra, Zerdüşt’ün ortaya çıkışından asırlarca önce İran’daki halklar tarafından
kutsanan ve tapılan tanrılar arasında yer almıştı.37 Zerdüşt öncesi İran’ında, Mithra,
Hindistan’da olduğu gibi ışık ve doğruluk tanrısıydı. Her şeyi aydınlık içinde gördüğüne,
insanları eşit bir şekilde yargıladığına inanılmaktaydı.38 Fakat Zerdüşt, ortaya çıktığı
dönemde monotezmi vurgulamış Mithra ve diğer tanrıları reddetmiştir. Bu tanrıyı hem
pagan olması hem de savaşçı karakterinden dolayı reddeden39 Zerdüşt’ün Mithra’yı kabul
etmemiş olmasının en önemli delili Avesta’nın Zerdüşt’e ait tek bölümü olarak kabul
edilen Gathalar’da40 “Mithra” isminin geçmemiş olmasıdır.41
Zerdüşt, Mithra’yı reddetmiş olmasına rağmen Mithra’ya olan inanç halk arasında
etkisini kaybetmemiş, din adamı sınıfını oluşturan magi42 rahiplerinin etkisi ile Mithra
tapımı devam etmiş, Kuzey Batı İran’ın yüksek yerlerinde önemli bir tanrı olarak etkisini
sürdürmüştür.43 Challaye, bu dönemde Mithra’yı baş tanrı aşamasına çıkaran gizli bir
mezhebin söz konusu olabileceğini ileri sürmüş, bu mezhebin Mithra inancına
totemizmden gelen kutsal bir hayvanı, boğayı eklediğini kaydetmiştir.44
Zerdüşt döneminde etkisi azalan Mithra tapımı, Zerdüşt’ten sonra özellikle
Akamenidler/Ahamenişler (M.Ö.550–330) döneminde tekrar önem kazandı. Erken
Ahameniş yazıtlarında yalnızca Ahura Mazda’ya “tanrıların en büyüğü” diye
yakarılmışken sonraki yazıtlarda Ahura Mazda’ya ek olarak Mithra ve tanrıça Anahita’ya
35 Jones, “Mithraism”, s.752.
36 Mitra, İran’da “Mithra” olarak anıldığı için bundan sonra “Mithra” ifadesi kullanılmıştır.
37 Nimet Yıldırım, İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012, s.296 ve 350.
38 Bkz Felicien Challaye, Dinler Tarihi, Çev: Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, İstanbul 2002, s.105.
39 Erkan İznik, “Anadolu’daki Gizemli Işık: Mithra”, Uluslarlarası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi
Bildirileri, Türksev Yayınları, Ankara 2004, s.637.
40 Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev: Fahriye Adsay/İbrahim Bingöl, Avesta Yayınları, İstanbul
2012, s.22; Ali Şeriati, Dinler Tarihi, Çev: Erdoğan Vatansever, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2001, s.457,
482; Jones, “Mithraism”, s.752.
41 Challaye, Dinler Tarihi, s.106; Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, 229–268; Geden, Select Passages
Illustrating Mithraism, s.5.
42 Herodot, tarihinde Medlerin çeşitli boylardan oluştuğunu söyledikten sonra onları şu şekilde
sıralamaktadır. Bus’lar, Paretaken’ler, Strukhat’lar, Arizant’lar, Budi’ler Ve Mag’lar. Bkz Bkz Herodotos,
Tarih, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012, s. 59.
43 Catholic Encyclopedia, “Mithraism” maddesi bkz http://www.newadvent.org/cathen/10402a.htm erişim
15/05/2012. Bu durum Sasaniler devrinde de devam etmiş, imparatorluğu batısındaki yerlerde Mithra, güçlü
bir şekilde etkisini sürdürmüştür. Bkz Shaul Shaked, Dualism in Transformation Varieties of Religion in
Sasanian Iran, London 2005, s.95.
44 Challaye, Dinler Tarihi, s.106.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 33
imparatorluk sülalesini ve krallığı kutsamaları için yakarılmıştır.45 Bu dönemde Mithra,
Ahura Mazda’dan sonra gelmiş ve Tanrıça Anahita ile birlikte anılmış, Mithra, ışık tanrısı,
Anahita ise su tanrıçası olarak kabul edilmişti.46
İran ve Hint Mitra’sını karşılaştıran Taraporewala’ya göre eski Hindistan’da hep
Varuna ile ilintilenmiş olan Mithra, Zerdüşt döneminde Ahura Mazda, (Hindistan’daki
Mitra’nın ikiz kardeşi olan Varuna’nın karşılığı) ikisinin tüm niteliklerini kendinde
topladığı için Gathalar’da birkez bile geçmemiş olmasına rağmen sonraki Avesta
literatüründe Mitra yine Ahura ile ilişkilendirilmiş, iki varlığa birlikte sonsuz, yüce ve
kutsal iki tanrı olarak yakarılmıştır. Sonraki dönemlerde Hurşid (Güneş), Mitra’nın en
yakın arkadaşı olmuştur. Bu dönemde Mitra’nın en önemli görevi, Raşnu’yla (adalet)
ilintili olarak “ayrılan ruhlar” için yargıç olarak bulunmasıdır. Mithra, aynı zamanda “geniş
otlakların tanrısı” olarak, sulara hükmeden tanrı, Aredvisura Anahita ile ilintilidir.47
Zerdüşt’ün çabalarına rağmen Mithra, gerek gezgin magi rahipleri aracılığı ile
gerekse İran’da kurulan imparatorlukların genişlemesi ile zamanla etki alanını
genişletmiştir. Mezopotamya ve Anadolu üzerinden batıya taşınan Mithra, Persler arasında
Işık Tanrısı ve dolayısıyla karanlığın düşmanı, aynı zamanda kralların koruyucusu, siyasal
düzenin ve imparatorluk ordularının yoldaşı kabul edildi. Mithra, bu dönemde Persler
arasında ciddi biçimde taraftar kazanmış, yeni sıfatlarla zenginleştirilmiştir.48
Mithra’nın, Zerdüşt sonrası dönemdeki etkisi bunlarla sınırlı kalmamıştır. Bilindiği
gibi Avesta, Mecusiliğin kutsal kitabıdır. En eski bölümü Zerdüşt’e isnad edilen Gathalar
olmasına rağmen muhtevası itibariyle asırlar içerisinde derlenmiş metinlerden
oluşmaktadır.49 Gathalar’da Mithra ismi geçmemiş olmasına rağmen Avesta’nın tanrılara
seslenen ilahileri içeren Yeşt bölümünde Avesta’nın en uzun yeştlerinden biri olan Mithra
Yeşt eklenmiştir.
Eliade, Mithra Yeşt’in, Mithra’nın, Zerdüşt reformundan önce bulunduğu
yüksekliğe yeniden çıkarılmasını anlattığını ve gerekçelendirdiğini ifade etmiştir. Eliade’a
göre ilahinin sonunda iki tanrı birleşince; yazar (Mithra’yı yazan), Vedalar’ın iyi bilinen
isim çifti Mitra-Varuna’nın bir yansıması olan, Mithra-Ahura formülünü kullanır.50
Eliade’ya göre Dinler Tarihi’nde bu görüngüye sıkça rastlanır: Bir tanrıya, büyük tanrılar
katına geçici veya kalıcı olarak yükseltilebilmesi amacıyla, gerekli bütünlüğü” elde etmesi
için kimi zaman birbirleriyle çelişen birçok vasıf yüklenir.51
45 Irach J.I. Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din: Mitraizm, Maniheizm,
Mazdakizm, Çev: Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul 2002, ss.188-189. Tam olarak II. Artakserkes’in
M.Ö.405-359) yazıtlarından itibaren, Ahura Mazda’nın yanında Mithra ve Anahita yerlerini aldı. Bkz, Eliade,
Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….., c.I, s.392. Ayrıca bkz Malandra, An Introduction
To………….s.24 ve 47.
46 Catholic Encyclopedia, “Mithraism” maddesi bkz http://www.newadvent.org/cathen/10402a.htm erişim
15/05/2012
47 Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları……, s.187.
48 İznik, “Anadolu’daki Gizemli Işık: Mithra”, s.637.
49 Şinasi Gündüz, “Mecusilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007,
s.513.
50 “Mithra ve Ahura'ya, iki büyük ölümsüz, kutsal tanrıya; yıldızlara, aya, güneşe, baresma ürününü veren
ağaçlara da adak sunarız. Mithra'ya, bütün ülkelerin efendisine kurban sunarız.” (Mithra Yeşt 10:145). Bkz
Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s.426.
51 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….., c.I, s. 395.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 34
Sıraç Bilgin, Mithra Yeşt’te kullanılan dilin Zerdüşt’e ait olan Gathalar’la benzer
olduğunu bunun bu yeştin Gathalar ile daha sonraları yazılmış dini metinler arasındaki bir
dönemde yazılmış olmasından kaynaklandığını belirtmiştir. Buna göre Zerdüşt’ün
ölümünden sonra Mithra dinini, Ahura Mazda dini ile bağdaştırmaya çalışan Maguların
çabalarıyla bu yeşt’ın metinleri üzerinde değişiklikler yapılmış ve Avesta’ya eklenmiştir.
Bu değişikliklerle Mithra, Zerdüşt dinine eklenmiş, Yeşt’ın kendisi Zerdüşt’e mal
edilmiştir.52 Burada Mithra’nın Ahura Mazda tarafından yaratıldığı, bin kulağı, onbin gözü
olduğu ve bir yazata/ized olduğu belirtilmektedir.53
Özetle Mithra, Zerdüşt sonrası dönemde eski konumunu kazanmış hatta Avesta’ya
da geçmiş, Avesta literatüründe, “Ahura” olarak isimlendirilmiş54 ve kendisine göksel
ışığın tanrısı olarak yakarılmıştır.55 Hint mitolojisinde güneş ve güneş ışığı için ayrı
tanrıların kabul edildiği gibi İran mitolojisinde de Hurşid olarak isimlendirilen Güneş,
güneş ışığı olarak kabul edilen Mithra’dan farklı olarak kabul edilmiştir.56 Avesta’da
Güneş’in kendisine, Hurşid’e, hitap edilmiş bir yeşt mevcuttur.57
Mithra’nın İran’daki konumunun daha iyi anlaşılabilmesi için Mecusilik
inancındaki Ameşa Spenta/İmşaspend ile Yazata/İzed konusunun da anlaşılması
gerekmektedir. Zerdüşt inancına göre en üstün Tanrı Ahura Mazda, Ameşa Spenta ve
İzedler ile kâinatı yönetmektedir. Bunlardan Ameşa Spenta’lar, Ahura Mazda inancında en
büyük melek olarak kabul edilmektedirler. Ameşa Spentalar “Ölümsüz Kutsallar, Kutsal
Ölümsüzler, Temiz Ölümsüzler” şeklinde isimlendirilmişlerdir. Altı tanedirler fakat daha
sonra Ahura Mazda da bu sayıya eklenerek yedi tane olarak kabul edilmişlerdir. Bunlar
Vohu Manah (Behmen), Ordibehişt (Aşa), Şehriver, Spandarma, Hardad ve Mordad’dır.58
Ahura Mazda tarafından kendisine işlerinde yardım etmeleri için yaratıldıklarına inanılan
Ameşa Spentaların herbiri özel bir karaktere ve Ahura Mazda adına veya onun temsilcisi
olarak hareket ettikleri belirli bir alana sahiptirler.59
Mecusilikte Ameşa Spentalardan ayrı olarak, yazata/İzed tabir edilen tanrıların
varlığı da kabul edilmiştir. Bunlar, Ahura Mazda’nın iradesini daha ayrıntılı olarak yerine
getiren bir grup küçük ruhlar veya tanrılar olarak kabul edilmişlerdir. Avesta dilinde yazata
terimi onore edilmeye veya övülmeye değer “tapınmaya değer, saygı duyulan” anlamına
gelmektedir. Yazataların ayrı bir kimliği onlara adanmış olan bireysel övgü ilahileri
(Yeştler) nedeniyle muhafaza edilmektedir. Avesta’da kaydedilmiş yazatalar iki grup
olarak dikkat çekmektedir. Bunlar, Mithra, Vayu, Verehraghna, Haoma vs gibi hem Hint
hem de İranlılarda ortak olanlar ile “Arevi Sura Anahita-güçlü kusursuz Anahita”, “Sraoşa-
52 M. Sıraç Bilgin, Zarathuştra, Berfin Yayınları, İstanbul 2003, s.155.
53 Avesta Zerdüştilerin…, s.404.
54 Malandra, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293595/ancient-Iranian-religion/68328/Originand-historical-development#ref559647
erişim 08/02/2012
55 Taraporewala, Zerdüşt’ün Gathaları, s.186.
56 Hurşid, aydınlık ve şefkat meleği nitelemeleriyle tanıtılır. Avesta’da anlatıldığına göre Hurşid, Mithr’den
ayrı bir nesnedir. Ancak eski devirlerden beri bu iki nesne birbirlerine benzer özelliklerle tanınmaktadır.
Hurşid de kutsal yedi gezegeniyle birlikte ebedi varlıklardan kabul edilmiştir. Bkz Nimet Yıldırım, Fars
Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008, s.392.
57 Güneş’e, Hurşid’e hitap edilmiş “Khwarşed Yaşt” ilahisi için Bkz Avesta Zerdüştilerin…., s.386-388
58 Bkz Asiye Tığlı, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul 2004, s.139,162
59 Avesta Zerdüştilerin….., s.12.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 35
Kulak veren”, “Raşnu-gerçek adalet”, “Asman-gökyüzü”, “Zamyad-yeryüzü” gibi sadece
İran’da mevcut olanlar şeklindedir. Yazataların en önemli görevlerinden biri, sunular ve
kurbanlarla onlara başvuranlara çeşitli lütuflarda bulunmak ve yardım etmektir.60
Mithra da, Ahura Mazda tarafından yaratılmış olan bir yazata olarak kabul
edilmiştir. Fakat daha sonraları Mithra’ya başka yazataların yardım ettikleri kabul
edilmiştir. Aslında Mithra Yeşt baştan sona okunduğu zaman Mithra’nın eski konumunun
geri kazandırmaya çalışıldığı ve bu yeşt’in bunu gerekçelendirme için yazıldığı izlenimini
vermektedir. Mithra Yeşt’in yanında Avesta edebiyatında Niyayiş olarak bilinen ve günlük
temel beş duayı içeren metinler beş unsura, Güneş’e, Mithra’ya, Ay’a suya ve Ateş’e atfen
okunmaktadır.61
Mithra, İran’da da, Hindistan’da olduğu gibi başlangıçta bir ışık tanrısı olarak kabul
edilmiş olmasına rağmen Zerdüşt sonrası dönemde, Mithra’ya zamanla zafer, bereket,
adalet gibi görevler verilmiş ve savaş, zafer, doğruluk tanrısı olarak kabul edilmiştir. Vedik
Mitra ile İranlı yeni Mithra arasındaki temel fark yeni Mithra’nın savaşçı özellikler
kazanmış olmasıdır. Vedik mitolojide savaş tanrısı görevini İndra yüklenmişti. İndra aynı
zamanda Mithra gibi antlaşmaları kontrol eden ve bu işle sorumlu tanrı konumundaydı.62
Mithra, bu özelliklerinin yanında başka yazata lardan destek de almıştır. Mithra,
savaşçıların koruyucusu, olarak yanına Verethraghna’yı/zaferi almış, doğruluğun
koruyucusu olarak Sraoşa/ilahi yasaya itaat, Raşnu/adalet ve Arştat-sızdırmazlık ile
ilintilendirilmiştir. Yine refahın dahi vasisi olarak Aşa Vahişti-zenginlik ve Parendi-bolluk
şeklinde çağırılmıştır.63 Eski İran inançlarına göre ezelden beri var olan aydınlık ile
şimdiki aydınlık arasında bir araç olan Mithra, bazen yaratıcı bazen yaratılan, çoğu zaman
da yaratıcı ile yaratılan arasında bir haberci olma görevini de yüklenmiştir.64
Mithra’nın diğer yazataları yanına almasını farklı bir şekilde yorumlayan Esat
Korkmaz’a göre Mithra, yaratıcı olmaktan çok aracı bir tanrıdır. Güneş tanrı ile insanlar
arasında yer alır; insanların ruhlarını esenliğe kavuşturmaya çalışan bir kurtarıcı olarak öne
çıkmıştır. Asıl Tanrısal kaynaktan ya da Güneş tanrı olarak algılanan ışık kaynağından
gelen bir ışın olduğuna inanılmıştır. Kısacası doğruluğun, yönetim ve adaletin tanrısı
olarak kabul edilmiş olan Mithra, zamanla Dayu (savaş tanrısı) ve İndra (zafer tanrısı)
olarak Baga (bağışlayan, esirgeyen) unvanını aldı.65
Mithra’nın farklı özelliklere büründürülmesi onun temel özelliğine dayandırılmıştır.
Buna göre İran’lı Mithra, Hint’li Varuna’nın görevi olan bazı özellikleri almıştır. Bu
özellikler, yani savaşçı gücü yönlendiren göreve ait pek çok öğeyi ele geçirmesi onun
anlaşmaları koruyan tanrı olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü doğru ittifakı
koruyabilmek için, bazen kılıcı kullanmak gerekir ve Mithra da bunu yapmaktan geri
60 Avesta Zerdüştilerin…., s.13. Asiye Tığlı, Ameşa Spenta ile yazataların tam olarak neyi ifade etkilerinin
Mecusilikte en karışık ve en çok tartışılan konular arasında olduğunu belirtmektedir. Bkz Tığlı, Zerdüşt
Hayatı ve Öğretisi, s.139.
61 Mehmet Alıcı, Kadîm İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecusi Tanrı Anlayışı, Ayışığı Kitapları,
İstanbul 2012, s.171. Mihr Niyayiş (Mithra Duası) için bkz Avesta Zerdüştilerin…., s.344-345.
62 Hanns-Peter Schmidt, http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i erişim 06/04/2012
63 Cumont, Mysteries of Mithra, Preface to the French Editon, s.5. Tığlı, bu yazataların, Mithra’nın kendi
sıfatlarının cisimleştirilmelerinden oluşturulduklarını belirtmiştir. Tığlı, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, s.159.
64 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.520.
65 Esat Korkmaz, Zerdüştlük Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul 2004, s.113.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 36
durmamıştır. Aynı zamanda doğrulara (bu durumda Arilere) “geniş otlaklar” kazandırmak
için savaşmak gerekir. Böylece, zaman içinde bir yanıyla “güneş” tanrısı olsa da Apollon
gibi okçu, yenilmesi imkansız (sol invictus) olan Mithra her türlü güvene layık bir şiddet
tanrısı durumuna geldi.66
Mithra’nın İran’da bu kadar etkili olması başka alanlarda da kendisini göstermiştir.
İran’da Güneş takviminde yılın yedi ayı ile her ayın 16’ncı gününe Mihr adı verilmiştir.
Fakat “Mihr” ismini taşıyan ayın 16’ncı günü (yani Mihrrûz) eski İran’da Tanrı
Mihr/Mithra adına büyük törenlerle kutlanırdı.67 Mihregan adı verilen bu tören eski İran’da
kutlanan en önemli bayramlar arasında kabul edilirdi. Eski İran’da bu tarihlerde doğan
çocuklara verilecek isimlerde Mihr ismi mutlaka olurdu.68
3.1. Mithra Yeşt’e göre Mithra
Avesta, Yesna, Visperad, Videvdat, Yeşt ve Hurda Avesta (Küçük Avesta) olmak
üzere beş bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler arasında en eski metinler yetmiş iki
kısımdan oluşan Yesna’da bulunur. Yesna’nın, Gathalar (ilahiler) olarak bilinen on altı
kısmı geleneksel olarak Zerdüşt’ün kendisine atfedilir.69
“Övgü, yakarış, tapınma ve bedel” karşılığında kullanılan yeşt sözcüğü Avesta’nın
tanrıların övgüsünü konu alan kısmın ismine kaynaklık etmiştir. Yeşthâ/yeştler adlı
bölümdeki yeştlerin her birinde bir tanrıya seslenilmekte ve yeşt’in ismi seslenilen tanrının
isminden gelmektedir. Avesta’da isimlerini kendisine sunulan tanrıların adlarından alan
Hürmüz Yeşt, Hordad Yeşt, Surûş Yeşt Mihr Yeşt vb, 21 yeşt bulunur. Her yeştin kerde
ismiyle bilinen fasılları bulunmaktadır.70
Mihr Yeşt’te de, Mithra’ya seslenilmektedir. Avesta’nın en uzun yeştlerinden biri
olan bu yeştin birçok yerinde Mithra’nın geniş otlakların sahibi olduğu vurgulanmıştır.
Mithra’nın antlaşmaları güvence altına aldığı, hayat ve bereket verdiği, savaşçı olduğu,
yalan söyleyenleri cezalandırdığı ve doğru söyleyenleri ödüllendirdiğinin belirtildiği bu
yeşt’te Mithra, özetle şu şekilde anlatılmaktadır71:
3.1.1. Mithra, Ahura Mazda Tarafından Yaratılmıştır
Mithra, geniş otlakların sahibi,72 kendisine (Mithra’ya) kurban sunulmaya ve dua
edilmeye değer olarak Ahura Mazda tarafından yaratılmıştır.73 Mithra’ya kurban olarak da,
Haoma, et ve doğru söylenmiş sözler sunulur.74
Mithra şöyle demektedir: “Bana kim kurban sunacak? Kim bana yalan söyleyecek?
Kim beni iyi bir adağa değer bir tanrı olarak düşünür? Kim benim sadece kötü bir adağa
değer olduğumu düşünür? Ben, kudretimle kime parlaklık ve görkem vereceğim? Kime
beden sağlığını vereceğim? Ben kudretimle kime zenginlik ve tam refah vereceğim? Ben
66 Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda……., s.800.
67 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.522. Aynı yerde bu kutlamaların son zamanlara kadar sürdüğü
belirtilmiştir.
68 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.523.
69 Şinasi Gündüz, “Mecusilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007,
s.513.
70 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.725.
71 Mihr Yeşt’in Türkçe çevirisi için bkz Avesta Zerdüştilerin…, s.403-426.
72 Mihr Yeşt, 1/1, Mihr Yeşt, 1/4 ve birçok yerde.
73 Mihr Yeşt, 1/1.
74 Mihr Yeşt, 1/6.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 37
kimi, ona erdemli bir döl vererek kutsayacağım? ….…. Kudretimle ben kime hastalığı ve
ölümü vereceğim? Kime ben üretkenliği ve kısırlığı vereceğim? Bir vuruşla ben kimin
dölünü kurutacağım?”75
3.1.2. Ahura Mazda, Mithra’yı Güçlü Olarak Yaratmıştır
Ahura Mazda, Mithra’ya bin duyu, görmesi için onbin göz vermiştir. O, (Mithra) bu
gözlerle ve duyularla kendisine yalan söyleyeni gözler. Bu gözlerle ve bu duyularla Mithra
aldatılmazdır, on binlerce casusun sahibi, güçlü, her şeyi gören, aldatılmaz tanrıdır.76
Mithra, uyumaz, o, her zaman uyanıktır. Zafer kazanan, ordu yöneten, güç sahibi
ve her şeyi bilendir.77
Mithra güçlüdür, refah verendir, toplantıların başkanıdır, dualarla memnun olur,
yüksek bedene bürünmüş sözdür, güçlü kolları olan bir savaşçıdır. Daevaların (kötü
tanrıların) kafataslarını parçalar ve acı vermekte son derece zalimdir. Yalan söyleyen
kişileri cezalandırır. Aldatılmadığı zaman milletlere güç verir, onlara zafer verir. Yıkımdan
hoşlanan milletin yollarını yerle bir eder.78
Mithra, doğru söyleyen, toplantılara başkanlık eden, bin kulağı olan, iyi yapılı,
yüksekte onbin gözü olan, çok bilgili, uyumayan ve her zaman uyanık olan bir tanrıdır.79
Mithra, Aryen milletlerine mutlu bir yerleşim alanı vermiştir.80
Mithra, muzaffer olandır, son moda silahlarla silahlanmıştır, karanlıkta
gözetleyendir ve aldatılmaz olandır. O cesurların en cesurudur, o güçlülerin en güçlüsüdür,
o tanrıların en akıllısıdır, o muzafferdir ve görkem sahibidir. Mithra’nın on bin gözü, on
bin casusu vardır, güçlüdür, her şeyi bilendir, aldatılmaz tanrıdır.81
Mithra, en hızlıların arasında en hızlıdır, en özgür olanların arasında en özgürdür,
en güçlülerin arasında en güçlüdür, toplantı başkanlarının başkanıdır, üremeyi verendir,
semizliği verendir, sığır verendir, egemenlik verendir, oğul verendir, neşe verendir ve
saadet verendir.82
Mithra, çeşit çeşit bilgisiyle, Spenta Mainyu’nun83 yaratıklarını güçlü bir biçimde
çoğaltır ve iyi yaratılmıştır, kendi bedenini parlattığı zaman, ay gibi kendiliğinden parlayan
en büyük Yazata’dır.84
Mithra, suları ileriye doğru akıtan, yakarışları dinleyen ve bitkileri büyütendir.85
75 Mihr Yeşt, 27/107-109.
76 Mihr Yeşt, 21/82. Bin duyuya ve onbin göze sahip olduğu değişik yerlerde söylenmektedir. Bkz Mihr Yeşt,
35/144; Mihr Yeşt, 7/25–27.
77 Mihr Yeşt, 9/35.
78 Mihr Yeşt, 7/25–27.
79 Mihr Yeşt, 2/1.
80 Mihr Yeşt, 1/4.
81 Mihr Yeşt, 33/141.
82 Mihr Yeşt, 16/65.
83 Çok veren ve çok artıran anlamlarıyla Gathalar’da Ahura Mazda’nın en güzel cilveleri olarak kabul edilir.
Ahura Mazda’nın bağışlayıcılığının simgesidir. Zerdüşt döneminden sonra Ahura Mazda’nın bu en önemli
cilvesi, zamanla onun için ayrılamaz bir özellik olmuştur. Pehlevi edebiyatında her zaman sanki Ahura
Mazda ile eşanlamlı bir sözcükmüş gibi onunla yan yana kullanılır olmuştur. Bkz Yıldırım, Fars Mitolojisi
Sözlüğü, s.638–639.
84 Mihr Yeşt, 34/142.
85 Mihr Yeşt, 15/61.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 38
Mithra’nın arabası göksel maddelerden yapılmış yüksek tekerlekli ve parlaktır.86
Arabasını beyaz, parlayan, uzaktan görülen, iyiliksever, bilgi sahibi dört göksel savaş atı,
göksel alan boyunca hızla çeker.87
Mithra’nın arabasını hepsi aynı renk beyaz olan göksel yiyeceklerle beslenen ebedi
dört aygır çeker ön ayaklarının toynakları altın nallıdır, arka ayaklarının toynakları gümüş
nallıdır, hepsinin boyunduruğu aynı direğe koşulur, aynı boyunduruğu taşırlar.88
Mithra’nın sağ tarafında iyi kutsal Sraoşa ilerler, sol tarafından uzun ve güçlü
Raşnu ilerler.89
3.1.3. Mithra’nın Yalana Karşıdır ve Cezalandırıcıdır
Mithra’ya yalan söyleyen zalimler bütün ülkeye ölüm getirirler. Ahura Mazda,
Zerdüşt’e şu şekilde seslenir: “Akdi bozma Ey Spitama! Ne inançsızlarla girdiğin akdi, ne
de senin kendi inancında olan, inançlılarla girdiğin akdi. Çünkü Mithra hem inançlılara
hem de inançsızlara sahip çıkar.90
Mithra, yalan söyleyenleri –bütün ülke dâhil olabilir- şiddetle cezalandırır, yalan
söylemeyenleri ise ödüllendirir.91
Mithra’ya hiç kimse yalan söylememeli, ne bir evin efendisi, ne bir kasabanın
efendisi, ne bir kentin efendisi, Mithra bu durumda kızgın bir biçimde gelir ve o evi,
kasabayı, kenti yerle bir eder. Mithra’ya yalan söylemiş kişi hangi taraftaysa, Mithra,
kızgın bir biçimde o tarafa yönelir ve gazabı dinmek bilmez. Mithra’ya yalan söyleyenler
ne kadar hızlı koşuyor olurlarsa olsunlar ulaşamazlar, ata binemezler, arabayı süremezler,
Mithra’nın düşmanlarının attığı mızrak ve okları geriye doğru gider. Ve mızrak atılsa bile,
vücuda ulaşsa bile yara açmaz.92
Geniş otlakların sahibi Mithra memnun kaldığı kişiye yardım eder. Memnun
kalmadığı kişinin evini, kasabasını, kentini, vilayetini ve ülkesini yerle bir eder.93
3.1.4. Ahura Mazda, Mithra İçin Yerleşim Yeri İnşa Etmiştir
Mithra, göksel tanrıların ilki olarak Hara94’ya ebedi, hızlı atlı güneşten önce
ulaşmaktadır.95
Ahura Mazda, etrafında yıldızların döndüğü, ne gecenin ne karanlığın geldiği, ne
soğuk ne sıcak rüzgârın geldiği, ne ölümcül hastalığın ne de Daevaların yol açtığı kirliliğin
geldiği ve bulutların ulaşamadığı parlak bir dağ olan Haraiti Barezaiti’de Mithra için, bir
yerleşim alanı inşa etmiştir.96
Değerlendirme ve Sonuç
86 Mihr Yeşt, 17/67.
87 Mihr Yeşt, 17/68.
88 Mihr Yeşt, 31/125. Arabanın tasviri için bkz aynı kitap Mihr Yeşt, 31/125–132.
89 Mihr Yeşt, 25/100.
90 Mihr Yeşt, 1/2.
91 Mihr Yeşt, 1/2–3.
92 Mihr Yeşt, 5/18–21.
93 Mihr Yeşt, 22/87.
94 Hara, günümüzde adı Elburz Sıradağları diye bilinen mitolojik bir dağdır. Yeştlerde Hera, Herayiti, adıyla
söz edilen dağ olduğu belirtilmektedir. Bu dağın yeri hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bir takım ipuçlarından
hareket ederek bu dağın Kafkaslarda ve Azerbaycan’da olduğu söylenir. Bkz Yıldırım, Fars Mitolojisi
Sözlüğü, s.279.
95 Mihr Yeşt, 4/13.
96 Mihr Yeşt, 12/50.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 39
Mitra’ya dair ilk yazılı kaynak M.Ö. 1380’lerde Mitanniler ile Hititler arasında
yapılmış olan barış antlaşmasına dayanmaktadır. Bu tarihten sonra kutsal metinlerde
karşımıza çıkmıştır.
Mitra’nın kaydedildiği ilk dini metin Vedalar’ın en eski bölümü kabul edilen
Rigveda’dır. Rigveda’da Mitra’ya bir ilahi ile hitap edilmiş olmasına rağmen onlarca
ilahide Varuna ile birlikte kendisine de hitap edilmektedir. Varuna ile birlikte kendisine de
hitap edilmesi Dumezil tarafından iktidarın dini ve dünyevi iki tarafını temsil etmelerine
dayandırılmıştır.
Hint mitolojisinde Mitra ışığın tanrısı olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda
antlaşmalara şahitlik ettiğine de inanılmıştır. Bu özelliğinin yanında kendisine başka
tanrıların da destek verdiğine inanılmıştır. Mitra bu özellikleriyle ilk dönemlerde Hint
mitolojisinde popüler bir tanrı olmasına rağmen Varuna’nın itibarının zayıflamasıyla
birlikte kendi itibarı da zayıflamıştır. Mitra’nın Hint mitolojisindeki değişimi tek bir çizgi
halinde gerçekleşmiştir.
Fakat Mithra olarak görüldüğü İran’da durum bu şekilde gerçekleşmemiştir. İran
mitolojisinde Mithra tapımı Zerdüşt öncesi dönem, Zerdüşt dönemi ve Zerdüşt sonrası
dönem olmak üzere üç şekilde değerlendirilebilir.
Zerdüşt öncesinde Hindistan’da olduğu gibi İran’da Mithra tapımı çok güçlü idi.
Yine Hindistan’da olduğu gibi hem ışık tanrısı hem de sözleşmelere şahitlik yapan bir tanrı
olarak görülmüştü. Zerdüşt döneminde ise diğer tanrılar gibi Mithra tapımı da kabul
edilmemiştir. Zerdüşt’e ait Gathalar’da bu monoteist vurgu görülmektedir. Zerdüşt, bu
inancı reddetmiş olmasına rağmen İran’ın bazı bölgelerinde Mithra tapımı halk arasında
devam etmiştir.
Zerdüşt sonrası dönemde ise Mithra tapımı tekrar güçlü bir şekilde ortaya çıkmıştır.
Öyle ki Zerdüşt’ün Avesta’sına kadar bu inanç karışmıştır. Hatta Avesta’nın en uzun
yeşt’lerinden biri Mithra’ya ithaf edilmiştir. Ahamenişler döneminde güçlenen bu inanç
İran sınırlarını taşmış, imparatorluğun ve magi rahiplerinin çabalarıyla Mezopotamya,
Anadolu hatta Avrupa’ya kadar yayılmıştır. Bir dönem Roma imparatorluğunda savaşçı
özelliği nedeniyle askerler arasında popüler olan bu kült Hıristiyanlığın ortaya çıkması ile
beraber ortadan kalkmıştır.
KAYNAKÇA
Alıcı, Mehmet, Kadîm İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecusi Tanrı Anlayışı,
Ayışığı Kitapları, İstanbul 2012.
Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Yöneten: Yves Bonnefoy,
Türkçe Baskıyı Yayına Hazırlayan: Levent Yılmaz, Dost Kitabevi Yayınları, c.II, Ankara 2000
Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev.: Fahriye Adsay/İbrahim Bingöl, Avesta
Yayınları, İstanbul 2012
Bilgin, M. Sıraç, Zarathuştra, Berfin Yayınları, İstanbul 2003
Campbell, Joseph, Doğu Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev: Kudret Emiroğlu, 3.Baskı, İmge
Kitabevi, Ankara 2003
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 40
………………… Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev: Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi,
3.Baskı, Ankara 2003
Challaye, Felicien, Dinler Tarihi, Çev: Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, 5.Basım, İstanbul
2002
Cumont, Franz, The Mysteries of Mithra, İngilizceye çev.: Thomas J. McCormack, Şikago 1903
Demirci, Kürşat, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, İşaret Yayınları, İstanbul 1991
Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, Çev:
Ali Berktay, Kabalcı Yayınevi, 2.Basım, İstanbul 2007, c.I
Geden, A. S., Select Passages Illustrating Mithraism, Great Britain 1925
Guenon, Rene, Vedanta’ya Göre İnsan ve Halleri Hint Felsefesinde Kamil İnsan, Çev: Atila
Ataman, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2002
Haug, Martin, Essays On The Sacred Language, Writings, And Religion of The Parsis, London
1907
Herodotos, Tarih, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012
İznik, Erkan, “Anadolu’daki Gizemli Işık: Mithra”, Uluslarlarası Türk Dünyası İnanç Merkezleri
Kongresi Bildirileri, Türksev Yayınları, Ankara 2004
Jones, H. Stuart, “Mithraism” Encyclopedia of Religion and Ethics, Edited by James Hastings,
c.VIII, New York 1915.
Kadir, C.A., “İslam Öncesi Hint Düşüncesi”, Çev: Kürşat Demirci, İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan
Yayınları, c.I, İstanbul 1990.
KIZIL, Hayreddin, “Mitra’dan Mithras’ın Sırları’na Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”, EKEV
Akademi Dergisi, Yıl: 17, sayı: 55, Erzurum 2013.
Korkmaz, Esat, Zerdüştlük Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul 2004
Malandra, William W., An Introduction To Ancient Iranian Religions –Reading FromThe Avesta
And The Achaemenid Inscriptions, USA 1983
Mallory, J.P., Hint Avrupalıların İzinde Dil, Arkeoloji ve Mit, Çev: Müfit Günay, Dost Kitabevi
Yayınları, Ankara 2002
Müller, F. Max, Contributions To the Sicence of Mythology, London 1897
O’Flaherty, Wendy Doniger, Hindu Mitolojisi, Çev Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, Ankara 1996
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 41
Şeriati, Ali, Dinler Tarihi, Çev: Erdoğan Vatansever, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2001
Taraporewala, Irach J.I., Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din: Mitraizm,
Maniheizm, Mazdakizm, Çev: Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul 2002
P. T. Raju, Ningtsit Chan, Joseph M. Kitagawa ve İsmail Raci Faruki, Asya Dinleri, Türkçesi,
Abdullah Davudoğlu, İnkılab Yayınları, İstanbul 2002
Shaked, Shaul, Dualism in Transformation Varieties of Religion in Sasanian Iran, London 2005
Tığlı, Asiye Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul 2004
Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008
………………, İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012
Zenaidi, A. Ragozin, Media, Babylon, Persia From the Fall of Nineveh To The Persian War,
London, 1889
İnternet
Hanns-Peter Schmidt, http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i erişim 06/04/2012, 02/09/2013
ve farklı tarihlerde
Ralph T.H. Griffith tarafından çevrilmiş Rigveda için http://www.sacredtexts.com/hin/rigveda/index.htm
erişim, değişik tarihlerde
Catholic Encyclopedia, http://www.newadvent.org/cathen/10402a.htm erişim, 15/05/2012
HİNT VE İRAN MİTOLOJİLERİNE GÖRE “MİTRA”
Yrd. Doç. Dr. Hayreddin KIZIL
Dicle Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi
Özet:
Mitra, antik Arilerin asırlarca inandıkları Güneş ışığı ile ilişkilendirilmiş bir
tanrıdır. Mitra tapımı antik Arilerin göçlerinden sonra ortaya çıkan Hint ve İran Arilerinde
de devam etmiştir. Her iki toplumun kutsal kitaplarında Mitra ile ilgili bölümlere
rastlanmaktadır. Fakat Hindistan’da ilk dönemlerde bu inanç çok güçlü iken sonraları
etkisini kaybetmiştir. Mithra olarak isimlendirildiği İran’da ise Hindistan’dakinin aksine
farklı dönemlerde değişik şekillerde ortaya çıkmıştır. Bu makalede Hint ve İran
toplumlarındaki Mitra inancının tarihsel değişimi ve özellikleri incelenmiştir. Makale
hazırlanırken Rigveda ve Avesta ile bu iki kitap hakkında yapılmış çalışmalardan
faydalanılmıştır.
Anahtar Sözcükler Rigveda, Avesta, Mitra, Mithra, Hint, İran
MITRA ACCORDING TO INDIAN AND IRANIAN MITHOLOGIES
Abstracts:
Mitra is a god to whom ancient Arians had believed it for centuries and had been
related to the sunlight. Worship to Mitra was also continued in Indian and Iran Arians who
appeared after immigration of ancient Arians. Parts about Mitra were seen in scriptures of
both societies. While this belief was very strong in India in first periods, then it lost its
effect. In Iran where it is called Mithra it was seen in different forms at different periods,
opposite of in India. In this paper, historical change and properties of Mitra belief in Indian
and Iranian societies were investigated. During preparation of the paper, Rigveda and
Avesta, and the studies on these two books were exploited.
Keywords: Rigveda, Avesta, Mitra, Mithra, Indian, Iranian
Giriş
Mitra, asırlarca Hindistan ve İran’da etkisini sürdürmüş antik Arilere ait bir ışık
tanrısıdır. İsminin geçtiği en eski yazılı kaynak M.Ö. XIV yüzyılın sonlarına ait olan bir
antlaşma metnidir. Hititlerle Mitanniler arasında gerçekleşmiş olan bu antlaşmada Varuna,
Mitra ve Nasatyaslar adına yemin edilmiştir. “Mitra” isminin geçtiği ikinci yazılı kaynak
ise Hintlilere ait Rigveda metinleridir. Diğer bir yazılı kaynak ise isminin Mithra olarak
geçtiği Zerdüşt’ün Avesta’sıdır.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 27
Hem Hindistan hem de İran’da Güneş’le, Güneşin ışığıyla ilişkilendirilen bir tanrı
olan Mitra,1 Hindistan’da, ilk dönemlerde çok önemli bir tanrı konumunda iken sonraları
etkisini kaybetmiştir. Mithra olarak adlandırıldığı İran’da ise Zerdüşt öncesi, Zerdüşt
dönemi ve Zerdüşt sonrası dönemlerde üç farklı şekilde ortaya çıkmıştır.
Bu makalede, Vedalar’da Mitra, Avesta’da Mithra olarak geçen Mitra’nın
Hindistan ve İran’daki tezahürleri incelenmiştir. Çalışmada Rigveda ve Avesta ile bu iki
kitap hakkında yapılmış çalışmalardan istifade edilmiştir. Makalenin birinci bölümünde
Mitra’nın kökeni, ikinci ve üçüncü bölümlerde ise Hindistan ve İran’daki Mitra inancı
incelenmiştir. Makaleye Hindistan ve İran’daki tarihi gelişimden sonra bu iki mitolojideki
Mitra inancının karşılaştırıldığı bir değerlendirme ve sonuç bölümü eklenmiştir.
1. Mitra/Mithra’nın Kökeni
Sanskritçede dost, arkadaş anlamına gelen “Mitra”,2
“Mithra” olarak geçtiği
Avesta’da “anlaşma, sözleşme”3
anlamlarında da kullanılmıştır. Her iki sözcüğün yani
Mitra ve Mithra’nın, “akit, anlaşma, antlaşma, ittifak ve söz” anlamlarını çağrıştıran aynı
isimden mitrá “contract-sözleşme’den” türediği belirtilmiştir.4
İki sözcüğün de akit,
sözleşme anlanlarına gelen bir sözcükten türemiş olması Mitra’nın güneşten çok ahlaki
davranışlarla ilişkilendirilmiş bir tanrı olduğunu göstermektedir. Mitra’yı bu şekilde
bilmek onu anlamayı daha iyi sağlayacaktır.5
Bu sözcük Ari mitolojisinde, ışığı temsil eden ve Ari Tanrı panteonunda önemli bir
mevkii bulunan bir tanrıyı ifade etmektedir. Hint Avrupalıların en eski tanrıları arasında
yer alan Mitra hakkındaki en eski bilgiler M.Ö. 1380’lere kadar ulaşmaktadır. Bu tarihte,
Hititler ile Mitanniler arasında yapılan bir antlaşmada Varuna, İndra ve Nasatya ile birlikte
Mitra da şahit tutulmuştur.6
Ortaya çıktığı ilk dönemlerden itibaren Mitra, İran, Hindistan, Mezopotamya,
Anadolu ve Avrupa gibi dünyanın farklı yerlerine yayılmış hatta bir dönem Roma
İmparatorluğunda en etkili din olan Mitraizm’e kaynaklık etmiştir.7 Yayıldığı bölgelere
göre yeni özellikler kazanmış olsa da temel özelliklerini muhafaza eden Mitra’nın yayıldığı
1
Franz Cumont, The Mysteries of Mithra, İngilizceye çev.: Thomas J. McCormack, Chicago 1903, s.1.
2
P. T. Raju, Ningtsit Chan, Joseph M. Kitagawa ve İsmail Raci Faruki, Asya Dinleri, Tükçesi, Abdullah
Davudoğlu, İnkılab Yayınları, İstanbul 2002, ss.67, 79, Kitabın Hint Dinleri bölümü P.T. Raju tarafından
hazırlanmıştır. Taju, “İhtişamlı bir şekilde parıldayan, yağla tapınılan, koruyucu Vişnu, gel bizim Mitra’mız
ol.” de geçen Mitra, kelimesinin dost anlamında kullanıldığını ifade etmektedir. Bkz Taju ve diğerleri, Asya
Dinleri, s.67–79; A.Ragozin Zenaidi, Media, Babylon, Persia From the Fall of Nineveh To The Persian War,
London 1889.
3 H. Stuart Jones, “Mithraism” Encyclopedia of Religion and Ethics, Edited by James Hastings, New York
1915, c.VIII, s.752
4 Hanns-Peter Schmidt, “Mithra i. Mitra In Old Indian And Mithra In Old Iranian”,
http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i erişim 02/09/2013.
5 William W. Malandra, An Introduction To Ancient Iranian Religions –Reading FromThe Avesta And The
Achaemenid Inscriptions, USA 1983, s.9.
6 Kürşat Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, İşaret Yayınları, İstanbul 1991, s.36; Joseph
Campbell, Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev. Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, 3.Baskı, Ankara 2003,
ss.116–117; A. S. Geden, Select Passages Illustrating Mithraism, Great Britain 1925, s.5.
7 Bkz Hayreddin KIZIL, “Mitra’dan Mithras’ın Sırları’na Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”, EKEV Akademi
Dergisi, Yıl: 17, sayı: 55, Erzurum 2013, s.113-136.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 28
tüm yerleri ve buralarda aldığı yeni özellikleri çalışmak çok geniş bir araştırmayı
gerektireceğinden bu makalede sadece Hindistan ve İran’daki Mitra inancı incelenmiştir.
2. Hint Mitolojisinde Mitra’nın Yeri
Mitra hakkındaki en eski kaynaklardan biri Anadolu’dan sonra görüldüğü ilk yer
olan Hindistan’daki Veda8 metinleridir. Hint mitolojisinin en eski kaynakları olarak kabul
edilen Vedalar, Rigveda, Yacur-veda, Sâma-veda ve Atharva-veda olmak üzere dört
bölümden oluşur. Bunların en eskisi Rigveda’dır. Rigveda, yüzyıllarca birbiri ardınca
gelen rahip-şairler tarafından düzenlenmiş ilahilerden oluşmaktadır. Bu eser, Hint
tanrılarına hitap eden 1028 ilahiden oluşmaktadır. Bunların 250’den fazlası İndra’ya, 200
tanesi ateş tanrısı Agni’ye, 120’si Soma’ya seslenmektedir. Bunların dışında, güneşe,
rüzgâra, yağmur tanrısına, fırtına tanrılarına seslenen sayısız ilahi vardır.9 Bu ilahiler çeşitli
şekillerde, kurbanlarla, yerel ayinlerle ve dönemin dini düşünceleriyle ilişkili olup, esasta
tabiat güçlerinin şahıslar haline getirilmesini ifade eden tanrılara ibadetle ve ecinnilerin
şerrinden kurtulmakla ilgilidirler.10
Rigveda’da yer alan ilahiler arasında sadece bir tanesi Mitra’ya adanmış11 olmasına
rağmen Rigveda’nın birçok yerinde Mitra, Varuna ile birlikte anılmakta ve Varuna ile
birlikte kendisine de yakarılmaktadır.12
Sadece Mitra’ya seslenilen ilahide Mitra’nın görkeminden, gücünün yerde ve gökte
etkili olduğundan, kendisine sunu verildiğinden bahsedilmektedir. Mitra, insanları
doyurmada, kutsal kanunu savunmak için çabalamaktadır. Bu ilahide üç yerde Mitra’nın,
Aditi13’den geldiği vurgulanmaktadır. Kendisine iki yerde Aditya, bir yerde “Büyük
Aditya” şeklinde hitap edilmektedir. Aynı ilahide Mitra’nın destek verdiği kişiye veya
topluma, bölgeye zarar verilemediği ifade edilmektedir. Kutsal adağa katılan, mütevazı
olan Mitra’nın kanunlarına uyan kişi Mitra’nın merhameti ve iyiliğinin güvencesinde kalır.
Mitra, adil egemen kral olarak doğdu. Merhametli, iyilik ve lütuf doludur. İnsan ırkının
8 Veda kelimesi, “vid” kökünden türetilmiştir, “vid” sözcüğü, Yunanca oida kelimesi gibi, hem görmek
(Latince videre) hem de bilmek anlamlarına gelmektedir. Gözün duyular arasında önemli bir bilgi edinme
aracı olma özelliğinden dolayı, görme duyusu burada bilmenin sembolü olarak kullanılmıştır. Bkz Rene
Guenon, Vedanta’ya Göre İnsan ve Halleri Hint Felsefesinde Kamil İnsan, Çev: Atila Ataman, Gelenek
Yayıncılık, İstanbul 2002, s.21
9
Joseph Campbell, Doğu Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev: Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, Ankara 2003,
s.176.
10 C.A. Kadir, “İslam Öncesi Hint Düşüncesi”, İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan Yayınları, İstanbul 1990, c.I,
s.33.
11 Schmidt, “Mithra i. Mitra In Old Indian…..”, Mitra’ya seslenen ilahi için bkz http://www.sacredtexts.com/hin/rigveda/rv03059.htm
sitesi erişim 02/09/2013.
12 Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, s.62. Mitra ve Varuna’ya birlikte yakarılan bazı yerlerin
çevirisi için bkz Taju ve diğerleri, Asya Dinleri, s.51, 56, 59; Campbell, Doğu Mitolojisi, s.174. Rigveda’da
Varuna’ya seslenen 10 ilahi varken Mitra ve Varuna’ya birlikte seslenen 24 yer ve Varuna, Mitra ve
Aryaman’a seslenen bir ilahi vardır. Bu ilahilerin Rigveda’daki yerleri için bkz http://www.sacredtexts.com/hin/rigveda/index.htm
adresindeki kitaplar erişim 15/09/2013
13 Aditi, Hint mitolojisinde bazı tanrıların annesi kabul edilmektedir. Rigveda’nın 9. Mandala’sının 114.
İlahisinin 3. Bölümünde yani 9/114-4 dayanarak bunların yedi tane oldukları belirtilmiştir. Bkz Jones,
“Mithraism”, s.752. İlgili yer için bkz http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv09114.htm erişim
15/09/2013.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 29
koruyucusudur. En şerefli, şöhretli ve ihtişam vericidir. Onun zaferi uzaklarda duyulur.
Kudretiyle gökyüzünü aşar.14
Bazı ilahilerde Mitra, Varuna’nın kardeşi, Aditi’nin oğlu olarak kabul
edilmektedir.15 Hint mitolojisinde Varuna ve Mitra arasındaki yakınlığa dikkat çeken
Zenaidi, ikisinin bir kişiymiş gibi algılandığını belirtmiştir. Hint inancına göre bu iki tanrı
aynı arabayı süren aynı şeyleri düşünenlerdir. İkisi beraber kozmik düzeni ve doğruluğu
muhafaza etmekte, kişinin yaptıklarını ve kalbini izlemekte aynı anda görmekte aynı anda
bilmektedirler.16 Güneş sık sık Varuna’nın gözleri olarak anıldığı gibi Mitra-Varuna’nın da
gözleri olarak kabul edilmektedir.17 Mitra'nın Hint panteonundaki görevi Tanrılarla
insanların arasını bulmak olmuştur.18
Bu ikisinden Varuna, bir dönem Hint panteonunda en önemli tanrılar arasında yer
almıştır. Varuna’nın adı vr, fiil kökünden “kaplamak, içermek” anlamından gelir. Dünya
ve göğü çevreleyen suların tanrısı olarak kabul edilen,19 başlangıçta bir gök tanrısı olarak
tapınılan Varuna, bu özelliğiyle Yunan mitolojisindeki Ouranos’a (Uranüs) denk
gelmektedir.20 Varuna’nın, her şeyi kuşattığı ve kâinatın hâkimi olduğu kabul edilmiştir.
Varuna, Vedalar çağında inişe geçmiş21 bu üstün makamını yitirmiş ve okyanusların tanrısı
durumuna düşmüştür.22
Mitra ise, hükümdarlığın barışçı, iyi niyetli, hukuki ve ruhban yönlerini
canlandırarak, Varuna’yla birlikte hükümdarlık sıfatlarını paylaşır. Mitra, kişileştirilmiş
“Sözleşme”dir. İnsanlar arasındaki anlaşmaları kolaylaştırır ve insanların, taahhütlerini
yerine getirmesini sağlar. Güneş Mitra’nın gözü olarak kabul edilir, böylece hiçbir şey
gözünden kaçmaz. Eliade’a göre Mitra’nın dinsel düşünce ve etkinlikteki önemi, özellikle
hem antitezi hem de tamamlayıcısı olduğu Varuna’yla birlikte anıldığında ortaya çıkar.
Varuna’dan soyutlandığında ikincil düzeyde kalmaktadır.23
Rigveda’da Mitra ve Varuna’nın beraber geçtiği yerlerden birinde güneşin ikisinin
gözü olduğu belirtilmiştir.
Güneş’e, Surya’ya hitap edilen bir ilahide şunlar kaydedilmiştir:
“Mitra ve Varuna’nın dünyayı görmesini sağlamak için Güneş, göğün ortasında
kendini gösterir.”24
14 http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv03059.htm erişim 14/05/2012
15 Rigveda’da geçtiği iki yer için Bkz http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10036.htm ve
http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10132.htm erişim 15/09/2013.
16 Zenaidi, s.41-42.
17 Zenaidi, Media, Babylon, Persia, s.41–42.
18 Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, s.62.
19 Campbell, Doğu Mitolojisi, s.176; Martin Haug, Essays On The Sacred Language, Writings, And Religion
of The Parsis, London 1907, s.267.
20 Müller, Contributions To the Sicence of Mythology, c.II s.546.
21 Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, Çev: Ali
Berktay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007, c.I, s.246. Vedalar çağında Rudra Şiva ve Vişnu gibi tanrılar ön
plana çıkmıştır. Bkz Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…., c.I, s.257.
22 Taju ve diğerleri, Asya Dinleri, s.51; Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar s.55–56; Campbell,
Doğu Mitolojisi, s.68–69.
23 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…., c.I, s.249.
24 http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01115.htm erişim 14/05/2012. Türkçe çevirisi için bkz Taju
ve diğerleri, Asya Dinleri, s.57.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 30
“Tanrılardan oluşan harika küme, Mitra’nın, Varuna’nın ve Ateş’in gözü doğdu O
yeri ve göğü ışığıyla dolduruyor.”25
Yukarıdaki iki yerde güneşin kendisinin Mitra’dan farklı olduğu görülmektedir.
Hint mitolojisinde Mitra dışında güneşle ilişkilendirilen başka tanrılar da mevcuttur. Vedik
tanrıları, göğün, havanın ve yerin tanrıları olmak üzere üç kısma ayıran C.A. Kadir, bunlar
arasında Mitra’yı göksel tanrılar içinde kaydetmiştir. Mitra’nın, Güneşin müşfik gücünün
şahıslaştırılmışı olduğunu belirten C.A. Kadir, Güneşin özellikleri ile ilgili çeşitli
unsurların beş tanrıyla temsil edildiğini ifade etmiştir. Bunlar:
- Güneşin müşfik gücünün şahıslaştırılmışı, “Mitra”,
- Şafağın kocası olarak kabul edilen, güneşin özel adı olan “Surya”,
- Güneşin hayat verici faaliyetleri olan “Savitri”,
- Güneşin cömert gücünü şahıslaştıran kırların tanrısı “Pusan”,
- Ve bu panteonda merkezi bir yer tutan “Vişnu”.26
Hindistan’da tanrıların üç kısım halinde sınıflandırılmış olması ve Güneş’le ilgili
özelliklerin beş tanrıyla temsil edilişi Hint-Avrupalılardaki tanrı anlayışından
kaynaklanmaktadır. Hint-Avrupalılarda tanrı sözcüğünün çok sık kullanıldığını belirten
Kürşat Demirci, onların kullandığı bu terimle günümüzde kullanılan terim arasında kavram
ve konteks açısından farklılık olduğunu belirtmiştir. Demirci, tanrı kelimesinin eski
toplumlarda her şeyin arkasındaki ana prensip anlamına geldiğini ifade etmektedir. Buna
göre tabiatta var olan her şey kendinden önceki bir ilk prensibin (karma) sonucu meydana
gelmekteydi. Tabiattaki herhangi bir şey incelendiğinde, arkasında başka bir prensibin
olduğu keşfediliyordu. Her şey bir başka şeyden yapılmıştı. Demirci’ye göre her şeyin bir
sebebi olduğu inancı Hindu düşüncesinde öylesine hâkim olmuştu ki, sonraları ortaya
çıkacak olan karma doktrini ve tenasüh inancı tamamen bu kaynaktan doğmuştur.27
Mitra’nın, Varuna ile ayrılmaz bir biçimde yan yana anılışı Rigveda’larda
başlamamıştır. Bu durum Mitra ve Varuna’nın ilk defa geçtiği antlaşmada karşımıza
çıkmaktadır. İkisinin yan yana İndra ve Nasatya (veya Aşvin’ler)28 ile birlikte anılmaları
ilk defa Hititler ve Mittaniler arasındaki antlaşmada görülmüştür. Georges Dumezil’e göre
bu antlaşmada o günkü toplumsal tabakalaşmanın etkisi görülmektedir. Hint-Avrupa
mitolojilerini ve dinlerini karşılaştırmalı olarak incelediği eserlerinde, Georges Dumezil,
Hint-Avrupalılarda toplumun üç bölüme ayrıldığını belirtmiştir. Bu yapının, M.Ö.
1380’lerde Mitanni Kralı ile Hurriler arasında yapılmış olan antlaşmada dört büyük Ari
tanrısı Varuna, Mitra, İndra ve Nasatya’ya yemin edilmiş olmasında görülebileceğini iddia
25 http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01115.htm erişim 15/09/2013. Türkçe çevirisi için bkz Taju ve
diğerleri, Asya Dinleri, s.56.
26 Kadir, “İslam Öncesi Hint Düşüncesi”, c.I, s. 36.
27 Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, s.62-63.
28 Nasatya, Aşvinler olarak da bilinen at-insanlar, at-tanrılar olarak da tanımlanırlar. İkizdirler. Bunların birini
veya ikisini birden tanımlamak için Nasatya denilmiştir. Güneşle kısrağın ikiz oğulları, Tanrıların doktorları
olarak kabul edilmişlerdir. Bkz Wendy Doniger O’Flaherty, Hindu Mitolojisi, Çev Kudret Emiroğlu, İmge
Kitabevi, s.300; Campbell, Batı Mitolojisi, s.292; Kadir, c.I, s.35. Nasatya ile ilgili Vedalar’da geçen bir
bölüm şu şekildedir: “Ben ona bölünemez Dyad (bölünemez tanrılar, yani aslen iki olan Aşvinler) diye
tapınıyorum. Taju ve diğerleri, Asya Dinleri, s.103. Ayrıca Aşvinlere seslenen bir ilahi için bkz
http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01003.htm
28 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….. c.I, s.239.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 31
etmiştir. Burada egemenliğin iki ana özelliğinde yasama erkini Mitra, din erkini ise Varuna
temsil etmiştir. Mitra’ya ışıltılı iyi yüreklilik “güneş” barışı ve bağış; Varuna’ya ise
kötülerin cezalandırılması “gece” şiddeti ve büyü görevi verilmiştir.29 Nasatya ise halkın
ve çiftlik hayvanlarının sağlığıyla ilgiliyken, İndra tam anlamıyla bir savaş tanrısıdır. Yani
Hint toplumunda görülen üç temel sınıf bu dönemde yapılmış antlaşmada öne çıkmıştır.30
Dumezil’e göre toplumun rahipler savaşçılar, çiftçiler şeklinde üç sınıfa
bölünmesine, üç işlevli bir dinsel ideoloji denk düşüyordu. Bunlar, büyüsel ve hukuksal
egemenlik işlevi, savaşçı gücün ve tanrılarının işlevi son olarak da bereket ve ekonomik
refah tanrılarının işlevi. Bu tabakalaşmada her bir sınıfı bir tanrı temsil etmiştir. Buna göre
Eski Hindistan’da brahmanalar (rahipler, kurban törenlerini yönetenler), kşatriya
(askerler, cemaatin koruyucuları) ve vaisya (üreticiler) toplumsal sınıflarına büyüsel ve
hukuksal işlev olarak Varuna ve Mitra, savaş konusunda İndra ve çiftçiler konusunda ikiz
tanrılar Nasatyalar denk düşmüştür.31
Bunlardan Varuna ve Mitra bir arada görünmelerine rağmen iki farklı gücü temsil
etmekteydiler. Varuna’nın, fiziksel ve ahlaki düzeni savunduğuna inanılmakta iken,
Mitra’nın, insanlar arasındaki anlaşmalarda, her şeyi gören özelliğiyle, güveni sağladığına
inanılmıştır.32 Eliade, Eski Hintlilerin Mitra’yı “düşünen, açık, düzenli, sakin, iyi niyetli,
dinsel görünümüyle “egemen tanrı” ve Varuna’yı “saldırgan, karanlık, ermiş, şiddetli,
korkunç, savaşçı görünümüyle” hükümdar olarak kabul ettiklerini belirtmiştir.33
Hint mitolojisinde Varuna’nın yanı sıra Aryaman ve Bhaga da, Mitra ile
birleştirilmiştir. Aryaman, Ariler toplumunu korur; özellikle konukseverliği oluşturan
vasıfları yönetir ve evliliklerle ilgilenir. Adı “pay” anlamına gelen Bhaga ise,
zenginliklerin dağıtımını sağlar. Aryaman ve Bhaga, Mitra ve Varuna’yla (ve kimi zaman
da başka tanrılarla) birlikte, Aditya’lar grubunu ya da tanrıça Aditi’nin oğullarını
oluşturur.34
Buraya kadar yazılanlardan da anlaşılacağı gibi Mitra, Hint mitolojisinde bir
zamanlar önemli bir konumda bulunmaktaydı. Güneşin ışığını temsil etmesinin yanında,
antlaşmaya uymayı, Dumezil’e göre dünyevi hükümdarlığı temsil etmekteydi. Bu inanç
Hindistan’da uzun süre etkili olduktan sonra zamanla zayıflamaya başlamıştır. İlk
dönemlerde Varuna ile bağlantılı olarak çok önemli bir konumda bulunan Mitra, daha
sonraki süreçlerde yeni etkileşimler sonucu ilk dönemlerdeki etkisini kaybetmiştir. Hatta
bir Tanrı olarak Mezopotamya, Anadolu ve Roma’ya kadar gitmesine rağmen
Hindistan’daki gücü zayıflamıştır.
29 Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Yöneten: Yves Bonnefoy, Türkçe
Baskıyı Yayına Hazırlayan: Levent Yılmaz, Dost Kitabevi Yayınları, c.II, Ankara 2000, s.800.
30 J.P. Mallory, Hint Avrupalıların İzinde Dil, Arkeoloji ve Mit, Çev: Müfit Günay, Dost Kitabevi Yayınları,
Ankara 2002, s.154.
31 Bkz Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi……. c.I, s.238. Aynı şekilde İran’da da toplumsal yapı
üç bölümden oluşmaktaydı. Avesta da, rahipleri (athra-van), savaşçıları (savaş arabalarında savaşanlar,
rathaê-star), çiftçileri (vastry fsuyant) birbirinden ayırmıştı. İran’ın Hindistan’dan farkı, İran’da bu toplumsal
bölünmenin bir kast sistemi halinde katılaşmamış olmasıydı. Bkz Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler
Tarihi…….., c.I, s.238.
32 Jones, “Mithraism”, s.752.
33 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….., c.I, s.239.
34 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi……., c.I, s.249.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 32
3. İran Mitolojisinde Mitra’nın Yeri
Mitra inancının görüldüğü bir başka yer de Hindistan gibi Arilerin göç ettiği
yerlerden biri olan İran’dır. İran’daki Mitra inancı ile Hindistan’daki Mitra inancı arasında
temel noktalarda benzerlikler olmasına rağmen Mitra’nın İran’daki konumu farklı bir
şekilde gerçekleşmiştir. Hindistan’da ilk dönemlerde Varuna ile bağlantılı olarak önemli
bir konumda bulunan Mitra zamanla etkisini yitirmişken, Mithra olarak anıldığı İran’da35
Zerdüşt öncesi dönemde, Zerdüşt döneminde ve Zerdüşt sonrası dönemde farklı şekillerde
tezahür etmiştir.36
Mithra, Zerdüşt’ün ortaya çıkışından asırlarca önce İran’daki halklar tarafından
kutsanan ve tapılan tanrılar arasında yer almıştı.37 Zerdüşt öncesi İran’ında, Mithra,
Hindistan’da olduğu gibi ışık ve doğruluk tanrısıydı. Her şeyi aydınlık içinde gördüğüne,
insanları eşit bir şekilde yargıladığına inanılmaktaydı.38 Fakat Zerdüşt, ortaya çıktığı
dönemde monotezmi vurgulamış Mithra ve diğer tanrıları reddetmiştir. Bu tanrıyı hem
pagan olması hem de savaşçı karakterinden dolayı reddeden39 Zerdüşt’ün Mithra’yı kabul
etmemiş olmasının en önemli delili Avesta’nın Zerdüşt’e ait tek bölümü olarak kabul
edilen Gathalar’da40 “Mithra” isminin geçmemiş olmasıdır.41
Zerdüşt, Mithra’yı reddetmiş olmasına rağmen Mithra’ya olan inanç halk arasında
etkisini kaybetmemiş, din adamı sınıfını oluşturan magi42 rahiplerinin etkisi ile Mithra
tapımı devam etmiş, Kuzey Batı İran’ın yüksek yerlerinde önemli bir tanrı olarak etkisini
sürdürmüştür.43 Challaye, bu dönemde Mithra’yı baş tanrı aşamasına çıkaran gizli bir
mezhebin söz konusu olabileceğini ileri sürmüş, bu mezhebin Mithra inancına
totemizmden gelen kutsal bir hayvanı, boğayı eklediğini kaydetmiştir.44
Zerdüşt döneminde etkisi azalan Mithra tapımı, Zerdüşt’ten sonra özellikle
Akamenidler/Ahamenişler (M.Ö.550–330) döneminde tekrar önem kazandı. Erken
Ahameniş yazıtlarında yalnızca Ahura Mazda’ya “tanrıların en büyüğü” diye
yakarılmışken sonraki yazıtlarda Ahura Mazda’ya ek olarak Mithra ve tanrıça Anahita’ya
35 Jones, “Mithraism”, s.752.
36 Mitra, İran’da “Mithra” olarak anıldığı için bundan sonra “Mithra” ifadesi kullanılmıştır.
37 Nimet Yıldırım, İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012, s.296 ve 350.
38 Bkz Felicien Challaye, Dinler Tarihi, Çev: Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, İstanbul 2002, s.105.
39 Erkan İznik, “Anadolu’daki Gizemli Işık: Mithra”, Uluslarlarası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi
Bildirileri, Türksev Yayınları, Ankara 2004, s.637.
40 Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev: Fahriye Adsay/İbrahim Bingöl, Avesta Yayınları, İstanbul
2012, s.22; Ali Şeriati, Dinler Tarihi, Çev: Erdoğan Vatansever, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2001, s.457,
482; Jones, “Mithraism”, s.752.
41 Challaye, Dinler Tarihi, s.106; Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, 229–268; Geden, Select Passages
Illustrating Mithraism, s.5.
42 Herodot, tarihinde Medlerin çeşitli boylardan oluştuğunu söyledikten sonra onları şu şekilde
sıralamaktadır. Bus’lar, Paretaken’ler, Strukhat’lar, Arizant’lar, Budi’ler Ve Mag’lar. Bkz Bkz Herodotos,
Tarih, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012, s. 59.
43 Catholic Encyclopedia, “Mithraism” maddesi bkz http://www.newadvent.org/cathen/10402a.htm erişim
15/05/2012. Bu durum Sasaniler devrinde de devam etmiş, imparatorluğu batısındaki yerlerde Mithra, güçlü
bir şekilde etkisini sürdürmüştür. Bkz Shaul Shaked, Dualism in Transformation Varieties of Religion in
Sasanian Iran, London 2005, s.95.
44 Challaye, Dinler Tarihi, s.106.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 33
imparatorluk sülalesini ve krallığı kutsamaları için yakarılmıştır.45 Bu dönemde Mithra,
Ahura Mazda’dan sonra gelmiş ve Tanrıça Anahita ile birlikte anılmış, Mithra, ışık tanrısı,
Anahita ise su tanrıçası olarak kabul edilmişti.46
İran ve Hint Mitra’sını karşılaştıran Taraporewala’ya göre eski Hindistan’da hep
Varuna ile ilintilenmiş olan Mithra, Zerdüşt döneminde Ahura Mazda, (Hindistan’daki
Mitra’nın ikiz kardeşi olan Varuna’nın karşılığı) ikisinin tüm niteliklerini kendinde
topladığı için Gathalar’da birkez bile geçmemiş olmasına rağmen sonraki Avesta
literatüründe Mitra yine Ahura ile ilişkilendirilmiş, iki varlığa birlikte sonsuz, yüce ve
kutsal iki tanrı olarak yakarılmıştır. Sonraki dönemlerde Hurşid (Güneş), Mitra’nın en
yakın arkadaşı olmuştur. Bu dönemde Mitra’nın en önemli görevi, Raşnu’yla (adalet)
ilintili olarak “ayrılan ruhlar” için yargıç olarak bulunmasıdır. Mithra, aynı zamanda “geniş
otlakların tanrısı” olarak, sulara hükmeden tanrı, Aredvisura Anahita ile ilintilidir.47
Zerdüşt’ün çabalarına rağmen Mithra, gerek gezgin magi rahipleri aracılığı ile
gerekse İran’da kurulan imparatorlukların genişlemesi ile zamanla etki alanını
genişletmiştir. Mezopotamya ve Anadolu üzerinden batıya taşınan Mithra, Persler arasında
Işık Tanrısı ve dolayısıyla karanlığın düşmanı, aynı zamanda kralların koruyucusu, siyasal
düzenin ve imparatorluk ordularının yoldaşı kabul edildi. Mithra, bu dönemde Persler
arasında ciddi biçimde taraftar kazanmış, yeni sıfatlarla zenginleştirilmiştir.48
Mithra’nın, Zerdüşt sonrası dönemdeki etkisi bunlarla sınırlı kalmamıştır. Bilindiği
gibi Avesta, Mecusiliğin kutsal kitabıdır. En eski bölümü Zerdüşt’e isnad edilen Gathalar
olmasına rağmen muhtevası itibariyle asırlar içerisinde derlenmiş metinlerden
oluşmaktadır.49 Gathalar’da Mithra ismi geçmemiş olmasına rağmen Avesta’nın tanrılara
seslenen ilahileri içeren Yeşt bölümünde Avesta’nın en uzun yeştlerinden biri olan Mithra
Yeşt eklenmiştir.
Eliade, Mithra Yeşt’in, Mithra’nın, Zerdüşt reformundan önce bulunduğu
yüksekliğe yeniden çıkarılmasını anlattığını ve gerekçelendirdiğini ifade etmiştir. Eliade’a
göre ilahinin sonunda iki tanrı birleşince; yazar (Mithra’yı yazan), Vedalar’ın iyi bilinen
isim çifti Mitra-Varuna’nın bir yansıması olan, Mithra-Ahura formülünü kullanır.50
Eliade’ya göre Dinler Tarihi’nde bu görüngüye sıkça rastlanır: Bir tanrıya, büyük tanrılar
katına geçici veya kalıcı olarak yükseltilebilmesi amacıyla, gerekli bütünlüğü” elde etmesi
için kimi zaman birbirleriyle çelişen birçok vasıf yüklenir.51
45 Irach J.I. Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din: Mitraizm, Maniheizm,
Mazdakizm, Çev: Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul 2002, ss.188-189. Tam olarak II. Artakserkes’in
M.Ö.405-359) yazıtlarından itibaren, Ahura Mazda’nın yanında Mithra ve Anahita yerlerini aldı. Bkz, Eliade,
Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….., c.I, s.392. Ayrıca bkz Malandra, An Introduction
To………….s.24 ve 47.
46 Catholic Encyclopedia, “Mithraism” maddesi bkz http://www.newadvent.org/cathen/10402a.htm erişim
15/05/2012
47 Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları……, s.187.
48 İznik, “Anadolu’daki Gizemli Işık: Mithra”, s.637.
49 Şinasi Gündüz, “Mecusilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007,
s.513.
50 “Mithra ve Ahura'ya, iki büyük ölümsüz, kutsal tanrıya; yıldızlara, aya, güneşe, baresma ürününü veren
ağaçlara da adak sunarız. Mithra'ya, bütün ülkelerin efendisine kurban sunarız.” (Mithra Yeşt 10:145). Bkz
Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s.426.
51 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi…….., c.I, s. 395.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 34
Sıraç Bilgin, Mithra Yeşt’te kullanılan dilin Zerdüşt’e ait olan Gathalar’la benzer
olduğunu bunun bu yeştin Gathalar ile daha sonraları yazılmış dini metinler arasındaki bir
dönemde yazılmış olmasından kaynaklandığını belirtmiştir. Buna göre Zerdüşt’ün
ölümünden sonra Mithra dinini, Ahura Mazda dini ile bağdaştırmaya çalışan Maguların
çabalarıyla bu yeşt’ın metinleri üzerinde değişiklikler yapılmış ve Avesta’ya eklenmiştir.
Bu değişikliklerle Mithra, Zerdüşt dinine eklenmiş, Yeşt’ın kendisi Zerdüşt’e mal
edilmiştir.52 Burada Mithra’nın Ahura Mazda tarafından yaratıldığı, bin kulağı, onbin gözü
olduğu ve bir yazata/ized olduğu belirtilmektedir.53
Özetle Mithra, Zerdüşt sonrası dönemde eski konumunu kazanmış hatta Avesta’ya
da geçmiş, Avesta literatüründe, “Ahura” olarak isimlendirilmiş54 ve kendisine göksel
ışığın tanrısı olarak yakarılmıştır.55 Hint mitolojisinde güneş ve güneş ışığı için ayrı
tanrıların kabul edildiği gibi İran mitolojisinde de Hurşid olarak isimlendirilen Güneş,
güneş ışığı olarak kabul edilen Mithra’dan farklı olarak kabul edilmiştir.56 Avesta’da
Güneş’in kendisine, Hurşid’e, hitap edilmiş bir yeşt mevcuttur.57
Mithra’nın İran’daki konumunun daha iyi anlaşılabilmesi için Mecusilik
inancındaki Ameşa Spenta/İmşaspend ile Yazata/İzed konusunun da anlaşılması
gerekmektedir. Zerdüşt inancına göre en üstün Tanrı Ahura Mazda, Ameşa Spenta ve
İzedler ile kâinatı yönetmektedir. Bunlardan Ameşa Spenta’lar, Ahura Mazda inancında en
büyük melek olarak kabul edilmektedirler. Ameşa Spentalar “Ölümsüz Kutsallar, Kutsal
Ölümsüzler, Temiz Ölümsüzler” şeklinde isimlendirilmişlerdir. Altı tanedirler fakat daha
sonra Ahura Mazda da bu sayıya eklenerek yedi tane olarak kabul edilmişlerdir. Bunlar
Vohu Manah (Behmen), Ordibehişt (Aşa), Şehriver, Spandarma, Hardad ve Mordad’dır.58
Ahura Mazda tarafından kendisine işlerinde yardım etmeleri için yaratıldıklarına inanılan
Ameşa Spentaların herbiri özel bir karaktere ve Ahura Mazda adına veya onun temsilcisi
olarak hareket ettikleri belirli bir alana sahiptirler.59
Mecusilikte Ameşa Spentalardan ayrı olarak, yazata/İzed tabir edilen tanrıların
varlığı da kabul edilmiştir. Bunlar, Ahura Mazda’nın iradesini daha ayrıntılı olarak yerine
getiren bir grup küçük ruhlar veya tanrılar olarak kabul edilmişlerdir. Avesta dilinde yazata
terimi onore edilmeye veya övülmeye değer “tapınmaya değer, saygı duyulan” anlamına
gelmektedir. Yazataların ayrı bir kimliği onlara adanmış olan bireysel övgü ilahileri
(Yeştler) nedeniyle muhafaza edilmektedir. Avesta’da kaydedilmiş yazatalar iki grup
olarak dikkat çekmektedir. Bunlar, Mithra, Vayu, Verehraghna, Haoma vs gibi hem Hint
hem de İranlılarda ortak olanlar ile “Arevi Sura Anahita-güçlü kusursuz Anahita”, “Sraoşa-
52 M. Sıraç Bilgin, Zarathuştra, Berfin Yayınları, İstanbul 2003, s.155.
53 Avesta Zerdüştilerin…, s.404.
54 Malandra, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293595/ancient-Iranian-religion/68328/Originand-historical-development#ref559647
erişim 08/02/2012
55 Taraporewala, Zerdüşt’ün Gathaları, s.186.
56 Hurşid, aydınlık ve şefkat meleği nitelemeleriyle tanıtılır. Avesta’da anlatıldığına göre Hurşid, Mithr’den
ayrı bir nesnedir. Ancak eski devirlerden beri bu iki nesne birbirlerine benzer özelliklerle tanınmaktadır.
Hurşid de kutsal yedi gezegeniyle birlikte ebedi varlıklardan kabul edilmiştir. Bkz Nimet Yıldırım, Fars
Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008, s.392.
57 Güneş’e, Hurşid’e hitap edilmiş “Khwarşed Yaşt” ilahisi için Bkz Avesta Zerdüştilerin…., s.386-388
58 Bkz Asiye Tığlı, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul 2004, s.139,162
59 Avesta Zerdüştilerin….., s.12.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 35
Kulak veren”, “Raşnu-gerçek adalet”, “Asman-gökyüzü”, “Zamyad-yeryüzü” gibi sadece
İran’da mevcut olanlar şeklindedir. Yazataların en önemli görevlerinden biri, sunular ve
kurbanlarla onlara başvuranlara çeşitli lütuflarda bulunmak ve yardım etmektir.60
Mithra da, Ahura Mazda tarafından yaratılmış olan bir yazata olarak kabul
edilmiştir. Fakat daha sonraları Mithra’ya başka yazataların yardım ettikleri kabul
edilmiştir. Aslında Mithra Yeşt baştan sona okunduğu zaman Mithra’nın eski konumunun
geri kazandırmaya çalışıldığı ve bu yeşt’in bunu gerekçelendirme için yazıldığı izlenimini
vermektedir. Mithra Yeşt’in yanında Avesta edebiyatında Niyayiş olarak bilinen ve günlük
temel beş duayı içeren metinler beş unsura, Güneş’e, Mithra’ya, Ay’a suya ve Ateş’e atfen
okunmaktadır.61
Mithra, İran’da da, Hindistan’da olduğu gibi başlangıçta bir ışık tanrısı olarak kabul
edilmiş olmasına rağmen Zerdüşt sonrası dönemde, Mithra’ya zamanla zafer, bereket,
adalet gibi görevler verilmiş ve savaş, zafer, doğruluk tanrısı olarak kabul edilmiştir. Vedik
Mitra ile İranlı yeni Mithra arasındaki temel fark yeni Mithra’nın savaşçı özellikler
kazanmış olmasıdır. Vedik mitolojide savaş tanrısı görevini İndra yüklenmişti. İndra aynı
zamanda Mithra gibi antlaşmaları kontrol eden ve bu işle sorumlu tanrı konumundaydı.62
Mithra, bu özelliklerinin yanında başka yazata lardan destek de almıştır. Mithra,
savaşçıların koruyucusu, olarak yanına Verethraghna’yı/zaferi almış, doğruluğun
koruyucusu olarak Sraoşa/ilahi yasaya itaat, Raşnu/adalet ve Arştat-sızdırmazlık ile
ilintilendirilmiştir. Yine refahın dahi vasisi olarak Aşa Vahişti-zenginlik ve Parendi-bolluk
şeklinde çağırılmıştır.63 Eski İran inançlarına göre ezelden beri var olan aydınlık ile
şimdiki aydınlık arasında bir araç olan Mithra, bazen yaratıcı bazen yaratılan, çoğu zaman
da yaratıcı ile yaratılan arasında bir haberci olma görevini de yüklenmiştir.64
Mithra’nın diğer yazataları yanına almasını farklı bir şekilde yorumlayan Esat
Korkmaz’a göre Mithra, yaratıcı olmaktan çok aracı bir tanrıdır. Güneş tanrı ile insanlar
arasında yer alır; insanların ruhlarını esenliğe kavuşturmaya çalışan bir kurtarıcı olarak öne
çıkmıştır. Asıl Tanrısal kaynaktan ya da Güneş tanrı olarak algılanan ışık kaynağından
gelen bir ışın olduğuna inanılmıştır. Kısacası doğruluğun, yönetim ve adaletin tanrısı
olarak kabul edilmiş olan Mithra, zamanla Dayu (savaş tanrısı) ve İndra (zafer tanrısı)
olarak Baga (bağışlayan, esirgeyen) unvanını aldı.65
Mithra’nın farklı özelliklere büründürülmesi onun temel özelliğine dayandırılmıştır.
Buna göre İran’lı Mithra, Hint’li Varuna’nın görevi olan bazı özellikleri almıştır. Bu
özellikler, yani savaşçı gücü yönlendiren göreve ait pek çok öğeyi ele geçirmesi onun
anlaşmaları koruyan tanrı olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü doğru ittifakı
koruyabilmek için, bazen kılıcı kullanmak gerekir ve Mithra da bunu yapmaktan geri
60 Avesta Zerdüştilerin…., s.13. Asiye Tığlı, Ameşa Spenta ile yazataların tam olarak neyi ifade etkilerinin
Mecusilikte en karışık ve en çok tartışılan konular arasında olduğunu belirtmektedir. Bkz Tığlı, Zerdüşt
Hayatı ve Öğretisi, s.139.
61 Mehmet Alıcı, Kadîm İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecusi Tanrı Anlayışı, Ayışığı Kitapları,
İstanbul 2012, s.171. Mihr Niyayiş (Mithra Duası) için bkz Avesta Zerdüştilerin…., s.344-345.
62 Hanns-Peter Schmidt, http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i erişim 06/04/2012
63 Cumont, Mysteries of Mithra, Preface to the French Editon, s.5. Tığlı, bu yazataların, Mithra’nın kendi
sıfatlarının cisimleştirilmelerinden oluşturulduklarını belirtmiştir. Tığlı, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, s.159.
64 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.520.
65 Esat Korkmaz, Zerdüştlük Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul 2004, s.113.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 36
durmamıştır. Aynı zamanda doğrulara (bu durumda Arilere) “geniş otlaklar” kazandırmak
için savaşmak gerekir. Böylece, zaman içinde bir yanıyla “güneş” tanrısı olsa da Apollon
gibi okçu, yenilmesi imkansız (sol invictus) olan Mithra her türlü güvene layık bir şiddet
tanrısı durumuna geldi.66
Mithra’nın İran’da bu kadar etkili olması başka alanlarda da kendisini göstermiştir.
İran’da Güneş takviminde yılın yedi ayı ile her ayın 16’ncı gününe Mihr adı verilmiştir.
Fakat “Mihr” ismini taşıyan ayın 16’ncı günü (yani Mihrrûz) eski İran’da Tanrı
Mihr/Mithra adına büyük törenlerle kutlanırdı.67 Mihregan adı verilen bu tören eski İran’da
kutlanan en önemli bayramlar arasında kabul edilirdi. Eski İran’da bu tarihlerde doğan
çocuklara verilecek isimlerde Mihr ismi mutlaka olurdu.68
3.1. Mithra Yeşt’e göre Mithra
Avesta, Yesna, Visperad, Videvdat, Yeşt ve Hurda Avesta (Küçük Avesta) olmak
üzere beş bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler arasında en eski metinler yetmiş iki
kısımdan oluşan Yesna’da bulunur. Yesna’nın, Gathalar (ilahiler) olarak bilinen on altı
kısmı geleneksel olarak Zerdüşt’ün kendisine atfedilir.69
“Övgü, yakarış, tapınma ve bedel” karşılığında kullanılan yeşt sözcüğü Avesta’nın
tanrıların övgüsünü konu alan kısmın ismine kaynaklık etmiştir. Yeşthâ/yeştler adlı
bölümdeki yeştlerin her birinde bir tanrıya seslenilmekte ve yeşt’in ismi seslenilen tanrının
isminden gelmektedir. Avesta’da isimlerini kendisine sunulan tanrıların adlarından alan
Hürmüz Yeşt, Hordad Yeşt, Surûş Yeşt Mihr Yeşt vb, 21 yeşt bulunur. Her yeştin kerde
ismiyle bilinen fasılları bulunmaktadır.70
Mihr Yeşt’te de, Mithra’ya seslenilmektedir. Avesta’nın en uzun yeştlerinden biri
olan bu yeştin birçok yerinde Mithra’nın geniş otlakların sahibi olduğu vurgulanmıştır.
Mithra’nın antlaşmaları güvence altına aldığı, hayat ve bereket verdiği, savaşçı olduğu,
yalan söyleyenleri cezalandırdığı ve doğru söyleyenleri ödüllendirdiğinin belirtildiği bu
yeşt’te Mithra, özetle şu şekilde anlatılmaktadır71:
3.1.1. Mithra, Ahura Mazda Tarafından Yaratılmıştır
Mithra, geniş otlakların sahibi,72 kendisine (Mithra’ya) kurban sunulmaya ve dua
edilmeye değer olarak Ahura Mazda tarafından yaratılmıştır.73 Mithra’ya kurban olarak da,
Haoma, et ve doğru söylenmiş sözler sunulur.74
Mithra şöyle demektedir: “Bana kim kurban sunacak? Kim bana yalan söyleyecek?
Kim beni iyi bir adağa değer bir tanrı olarak düşünür? Kim benim sadece kötü bir adağa
değer olduğumu düşünür? Ben, kudretimle kime parlaklık ve görkem vereceğim? Kime
beden sağlığını vereceğim? Ben kudretimle kime zenginlik ve tam refah vereceğim? Ben
66 Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda……., s.800.
67 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.522. Aynı yerde bu kutlamaların son zamanlara kadar sürdüğü
belirtilmiştir.
68 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.523.
69 Şinasi Gündüz, “Mecusilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007,
s.513.
70 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s.725.
71 Mihr Yeşt’in Türkçe çevirisi için bkz Avesta Zerdüştilerin…, s.403-426.
72 Mihr Yeşt, 1/1, Mihr Yeşt, 1/4 ve birçok yerde.
73 Mihr Yeşt, 1/1.
74 Mihr Yeşt, 1/6.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 37
kimi, ona erdemli bir döl vererek kutsayacağım? ….…. Kudretimle ben kime hastalığı ve
ölümü vereceğim? Kime ben üretkenliği ve kısırlığı vereceğim? Bir vuruşla ben kimin
dölünü kurutacağım?”75
3.1.2. Ahura Mazda, Mithra’yı Güçlü Olarak Yaratmıştır
Ahura Mazda, Mithra’ya bin duyu, görmesi için onbin göz vermiştir. O, (Mithra) bu
gözlerle ve duyularla kendisine yalan söyleyeni gözler. Bu gözlerle ve bu duyularla Mithra
aldatılmazdır, on binlerce casusun sahibi, güçlü, her şeyi gören, aldatılmaz tanrıdır.76
Mithra, uyumaz, o, her zaman uyanıktır. Zafer kazanan, ordu yöneten, güç sahibi
ve her şeyi bilendir.77
Mithra güçlüdür, refah verendir, toplantıların başkanıdır, dualarla memnun olur,
yüksek bedene bürünmüş sözdür, güçlü kolları olan bir savaşçıdır. Daevaların (kötü
tanrıların) kafataslarını parçalar ve acı vermekte son derece zalimdir. Yalan söyleyen
kişileri cezalandırır. Aldatılmadığı zaman milletlere güç verir, onlara zafer verir. Yıkımdan
hoşlanan milletin yollarını yerle bir eder.78
Mithra, doğru söyleyen, toplantılara başkanlık eden, bin kulağı olan, iyi yapılı,
yüksekte onbin gözü olan, çok bilgili, uyumayan ve her zaman uyanık olan bir tanrıdır.79
Mithra, Aryen milletlerine mutlu bir yerleşim alanı vermiştir.80
Mithra, muzaffer olandır, son moda silahlarla silahlanmıştır, karanlıkta
gözetleyendir ve aldatılmaz olandır. O cesurların en cesurudur, o güçlülerin en güçlüsüdür,
o tanrıların en akıllısıdır, o muzafferdir ve görkem sahibidir. Mithra’nın on bin gözü, on
bin casusu vardır, güçlüdür, her şeyi bilendir, aldatılmaz tanrıdır.81
Mithra, en hızlıların arasında en hızlıdır, en özgür olanların arasında en özgürdür,
en güçlülerin arasında en güçlüdür, toplantı başkanlarının başkanıdır, üremeyi verendir,
semizliği verendir, sığır verendir, egemenlik verendir, oğul verendir, neşe verendir ve
saadet verendir.82
Mithra, çeşit çeşit bilgisiyle, Spenta Mainyu’nun83 yaratıklarını güçlü bir biçimde
çoğaltır ve iyi yaratılmıştır, kendi bedenini parlattığı zaman, ay gibi kendiliğinden parlayan
en büyük Yazata’dır.84
Mithra, suları ileriye doğru akıtan, yakarışları dinleyen ve bitkileri büyütendir.85
75 Mihr Yeşt, 27/107-109.
76 Mihr Yeşt, 21/82. Bin duyuya ve onbin göze sahip olduğu değişik yerlerde söylenmektedir. Bkz Mihr Yeşt,
35/144; Mihr Yeşt, 7/25–27.
77 Mihr Yeşt, 9/35.
78 Mihr Yeşt, 7/25–27.
79 Mihr Yeşt, 2/1.
80 Mihr Yeşt, 1/4.
81 Mihr Yeşt, 33/141.
82 Mihr Yeşt, 16/65.
83 Çok veren ve çok artıran anlamlarıyla Gathalar’da Ahura Mazda’nın en güzel cilveleri olarak kabul edilir.
Ahura Mazda’nın bağışlayıcılığının simgesidir. Zerdüşt döneminden sonra Ahura Mazda’nın bu en önemli
cilvesi, zamanla onun için ayrılamaz bir özellik olmuştur. Pehlevi edebiyatında her zaman sanki Ahura
Mazda ile eşanlamlı bir sözcükmüş gibi onunla yan yana kullanılır olmuştur. Bkz Yıldırım, Fars Mitolojisi
Sözlüğü, s.638–639.
84 Mihr Yeşt, 34/142.
85 Mihr Yeşt, 15/61.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 38
Mithra’nın arabası göksel maddelerden yapılmış yüksek tekerlekli ve parlaktır.86
Arabasını beyaz, parlayan, uzaktan görülen, iyiliksever, bilgi sahibi dört göksel savaş atı,
göksel alan boyunca hızla çeker.87
Mithra’nın arabasını hepsi aynı renk beyaz olan göksel yiyeceklerle beslenen ebedi
dört aygır çeker ön ayaklarının toynakları altın nallıdır, arka ayaklarının toynakları gümüş
nallıdır, hepsinin boyunduruğu aynı direğe koşulur, aynı boyunduruğu taşırlar.88
Mithra’nın sağ tarafında iyi kutsal Sraoşa ilerler, sol tarafından uzun ve güçlü
Raşnu ilerler.89
3.1.3. Mithra’nın Yalana Karşıdır ve Cezalandırıcıdır
Mithra’ya yalan söyleyen zalimler bütün ülkeye ölüm getirirler. Ahura Mazda,
Zerdüşt’e şu şekilde seslenir: “Akdi bozma Ey Spitama! Ne inançsızlarla girdiğin akdi, ne
de senin kendi inancında olan, inançlılarla girdiğin akdi. Çünkü Mithra hem inançlılara
hem de inançsızlara sahip çıkar.90
Mithra, yalan söyleyenleri –bütün ülke dâhil olabilir- şiddetle cezalandırır, yalan
söylemeyenleri ise ödüllendirir.91
Mithra’ya hiç kimse yalan söylememeli, ne bir evin efendisi, ne bir kasabanın
efendisi, ne bir kentin efendisi, Mithra bu durumda kızgın bir biçimde gelir ve o evi,
kasabayı, kenti yerle bir eder. Mithra’ya yalan söylemiş kişi hangi taraftaysa, Mithra,
kızgın bir biçimde o tarafa yönelir ve gazabı dinmek bilmez. Mithra’ya yalan söyleyenler
ne kadar hızlı koşuyor olurlarsa olsunlar ulaşamazlar, ata binemezler, arabayı süremezler,
Mithra’nın düşmanlarının attığı mızrak ve okları geriye doğru gider. Ve mızrak atılsa bile,
vücuda ulaşsa bile yara açmaz.92
Geniş otlakların sahibi Mithra memnun kaldığı kişiye yardım eder. Memnun
kalmadığı kişinin evini, kasabasını, kentini, vilayetini ve ülkesini yerle bir eder.93
3.1.4. Ahura Mazda, Mithra İçin Yerleşim Yeri İnşa Etmiştir
Mithra, göksel tanrıların ilki olarak Hara94’ya ebedi, hızlı atlı güneşten önce
ulaşmaktadır.95
Ahura Mazda, etrafında yıldızların döndüğü, ne gecenin ne karanlığın geldiği, ne
soğuk ne sıcak rüzgârın geldiği, ne ölümcül hastalığın ne de Daevaların yol açtığı kirliliğin
geldiği ve bulutların ulaşamadığı parlak bir dağ olan Haraiti Barezaiti’de Mithra için, bir
yerleşim alanı inşa etmiştir.96
Değerlendirme ve Sonuç
86 Mihr Yeşt, 17/67.
87 Mihr Yeşt, 17/68.
88 Mihr Yeşt, 31/125. Arabanın tasviri için bkz aynı kitap Mihr Yeşt, 31/125–132.
89 Mihr Yeşt, 25/100.
90 Mihr Yeşt, 1/2.
91 Mihr Yeşt, 1/2–3.
92 Mihr Yeşt, 5/18–21.
93 Mihr Yeşt, 22/87.
94 Hara, günümüzde adı Elburz Sıradağları diye bilinen mitolojik bir dağdır. Yeştlerde Hera, Herayiti, adıyla
söz edilen dağ olduğu belirtilmektedir. Bu dağın yeri hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bir takım ipuçlarından
hareket ederek bu dağın Kafkaslarda ve Azerbaycan’da olduğu söylenir. Bkz Yıldırım, Fars Mitolojisi
Sözlüğü, s.279.
95 Mihr Yeşt, 4/13.
96 Mihr Yeşt, 12/50.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 39
Mitra’ya dair ilk yazılı kaynak M.Ö. 1380’lerde Mitanniler ile Hititler arasında
yapılmış olan barış antlaşmasına dayanmaktadır. Bu tarihten sonra kutsal metinlerde
karşımıza çıkmıştır.
Mitra’nın kaydedildiği ilk dini metin Vedalar’ın en eski bölümü kabul edilen
Rigveda’dır. Rigveda’da Mitra’ya bir ilahi ile hitap edilmiş olmasına rağmen onlarca
ilahide Varuna ile birlikte kendisine de hitap edilmektedir. Varuna ile birlikte kendisine de
hitap edilmesi Dumezil tarafından iktidarın dini ve dünyevi iki tarafını temsil etmelerine
dayandırılmıştır.
Hint mitolojisinde Mitra ışığın tanrısı olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda
antlaşmalara şahitlik ettiğine de inanılmıştır. Bu özelliğinin yanında kendisine başka
tanrıların da destek verdiğine inanılmıştır. Mitra bu özellikleriyle ilk dönemlerde Hint
mitolojisinde popüler bir tanrı olmasına rağmen Varuna’nın itibarının zayıflamasıyla
birlikte kendi itibarı da zayıflamıştır. Mitra’nın Hint mitolojisindeki değişimi tek bir çizgi
halinde gerçekleşmiştir.
Fakat Mithra olarak görüldüğü İran’da durum bu şekilde gerçekleşmemiştir. İran
mitolojisinde Mithra tapımı Zerdüşt öncesi dönem, Zerdüşt dönemi ve Zerdüşt sonrası
dönem olmak üzere üç şekilde değerlendirilebilir.
Zerdüşt öncesinde Hindistan’da olduğu gibi İran’da Mithra tapımı çok güçlü idi.
Yine Hindistan’da olduğu gibi hem ışık tanrısı hem de sözleşmelere şahitlik yapan bir tanrı
olarak görülmüştü. Zerdüşt döneminde ise diğer tanrılar gibi Mithra tapımı da kabul
edilmemiştir. Zerdüşt’e ait Gathalar’da bu monoteist vurgu görülmektedir. Zerdüşt, bu
inancı reddetmiş olmasına rağmen İran’ın bazı bölgelerinde Mithra tapımı halk arasında
devam etmiştir.
Zerdüşt sonrası dönemde ise Mithra tapımı tekrar güçlü bir şekilde ortaya çıkmıştır.
Öyle ki Zerdüşt’ün Avesta’sına kadar bu inanç karışmıştır. Hatta Avesta’nın en uzun
yeşt’lerinden biri Mithra’ya ithaf edilmiştir. Ahamenişler döneminde güçlenen bu inanç
İran sınırlarını taşmış, imparatorluğun ve magi rahiplerinin çabalarıyla Mezopotamya,
Anadolu hatta Avrupa’ya kadar yayılmıştır. Bir dönem Roma imparatorluğunda savaşçı
özelliği nedeniyle askerler arasında popüler olan bu kült Hıristiyanlığın ortaya çıkması ile
beraber ortadan kalkmıştır.
KAYNAKÇA
Alıcı, Mehmet, Kadîm İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecusi Tanrı Anlayışı,
Ayışığı Kitapları, İstanbul 2012.
Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Yöneten: Yves Bonnefoy,
Türkçe Baskıyı Yayına Hazırlayan: Levent Yılmaz, Dost Kitabevi Yayınları, c.II, Ankara 2000
Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev.: Fahriye Adsay/İbrahim Bingöl, Avesta
Yayınları, İstanbul 2012
Bilgin, M. Sıraç, Zarathuştra, Berfin Yayınları, İstanbul 2003
Campbell, Joseph, Doğu Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev: Kudret Emiroğlu, 3.Baskı, İmge
Kitabevi, Ankara 2003
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 40
………………… Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri, Çev: Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi,
3.Baskı, Ankara 2003
Challaye, Felicien, Dinler Tarihi, Çev: Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, 5.Basım, İstanbul
2002
Cumont, Franz, The Mysteries of Mithra, İngilizceye çev.: Thomas J. McCormack, Şikago 1903
Demirci, Kürşat, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, İşaret Yayınları, İstanbul 1991
Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, Çev:
Ali Berktay, Kabalcı Yayınevi, 2.Basım, İstanbul 2007, c.I
Geden, A. S., Select Passages Illustrating Mithraism, Great Britain 1925
Guenon, Rene, Vedanta’ya Göre İnsan ve Halleri Hint Felsefesinde Kamil İnsan, Çev: Atila
Ataman, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2002
Haug, Martin, Essays On The Sacred Language, Writings, And Religion of The Parsis, London
1907
Herodotos, Tarih, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012
İznik, Erkan, “Anadolu’daki Gizemli Işık: Mithra”, Uluslarlarası Türk Dünyası İnanç Merkezleri
Kongresi Bildirileri, Türksev Yayınları, Ankara 2004
Jones, H. Stuart, “Mithraism” Encyclopedia of Religion and Ethics, Edited by James Hastings,
c.VIII, New York 1915.
Kadir, C.A., “İslam Öncesi Hint Düşüncesi”, Çev: Kürşat Demirci, İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan
Yayınları, c.I, İstanbul 1990.
KIZIL, Hayreddin, “Mitra’dan Mithras’ın Sırları’na Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”, EKEV
Akademi Dergisi, Yıl: 17, sayı: 55, Erzurum 2013.
Korkmaz, Esat, Zerdüştlük Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul 2004
Malandra, William W., An Introduction To Ancient Iranian Religions –Reading FromThe Avesta
And The Achaemenid Inscriptions, USA 1983
Mallory, J.P., Hint Avrupalıların İzinde Dil, Arkeoloji ve Mit, Çev: Müfit Günay, Dost Kitabevi
Yayınları, Ankara 2002
Müller, F. Max, Contributions To the Sicence of Mythology, London 1897
O’Flaherty, Wendy Doniger, Hindu Mitolojisi, Çev Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, Ankara 1996
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013 41
Şeriati, Ali, Dinler Tarihi, Çev: Erdoğan Vatansever, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2001
Taraporewala, Irach J.I., Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din: Mitraizm,
Maniheizm, Mazdakizm, Çev: Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul 2002
P. T. Raju, Ningtsit Chan, Joseph M. Kitagawa ve İsmail Raci Faruki, Asya Dinleri, Türkçesi,
Abdullah Davudoğlu, İnkılab Yayınları, İstanbul 2002
Shaked, Shaul, Dualism in Transformation Varieties of Religion in Sasanian Iran, London 2005
Tığlı, Asiye Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul 2004
Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008
………………, İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012
Zenaidi, A. Ragozin, Media, Babylon, Persia From the Fall of Nineveh To The Persian War,
London, 1889
İnternet
Hanns-Peter Schmidt, http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i erişim 06/04/2012, 02/09/2013
ve farklı tarihlerde
Ralph T.H. Griffith tarafından çevrilmiş Rigveda için http://www.sacredtexts.com/hin/rigveda/index.htm
erişim, değişik tarihlerde
Catholic Encyclopedia, http://www.newadvent.org/cathen/10402a.htm erişim, 15/05/2012
Konular
- PARS DERGİSİ
- ŞU’ARÂ HOCASI MÂDER-ZÂD BİR ŞÂİR: ZÂTÎ
- KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEM’Ü PERVÂNELER VE LÂMİ’Î ÇELEBÎ’NİN ŞEM’Ü PERVÂNE MESNEVİSİ
- FARS EDEBİYATINDA METAFİZİK YOLCULUKLAR
- شاعران فارسی سرای وفارسینويس ارزرومی
- تعلیم وتربیت ازمنظر سعدی
- توازن موسیقايی غزلهای سعدی
- YAŞAR KEMAL’İN İNCE MEMED ROMANI İLE SADIK ÇUBEK’İN TENGSİR ADLI ROMANININ KARŞILAŞTIRMASI
- YAVUZ SULTAN SELİM’İN DÎVÂNINDA OLMAYAN FARSÇA ŞİİRLERİ
- KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IYRD.
- RÛDEKÎ-Yİ SEMERKANDÎ (Ö. 329/940)
- NAZÎRÎZÂDE EMÎN’İN ŞEYHÜLİSLÂM FEYZULLAH EFENDİ’YE FARSÇA METHİYELERİ
- HAYRETÎ DİVANINDA GEÇEN “GAM” KELİMELERİNİN TASARIMLARI
- BÂBÂ TÂHİR-İ HEMEDÂNÎ DİVANININ MEHDÎ-İ HAMÎDÎ NÜSHASINDA GEÇEN DOBEYTÎLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMESİ
- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELLERİNDE NASİHAT VE NEFİS MUHASEBESİ
- HÂB-I HAYÂL, AYINTABLI HÜSNÜ
- شاعران فارسیسرای و فارسینويس ارزرومی*
- مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
- مأخذ اصلی تمثیل خورندگان پیلبچهدرمثنوی
- وگرايی درهنر ايران
- NEF’Î’NİN TUHFETU’L-UŞŞÂK ADLI FARSÇA KASİDESİ
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IIYRD.
- DAKİKÎ-Yİ TUSÎ (Ö. 366/976)
- ÂRİF ÇELEBİ’NİN FARSÇA KASİDESİ VE TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
- SÂİB-İ TEBRİZÎ’NİN ŞİİRLERİNDE GEÇEN “HÂB-I BAHÂR” TAMLAMASI ÜZERİNE
- ROMEN DİLİNDE KULLANILAN FARSÇA KELİMELER
- سینمای ایران
- آداب حرب مغول درتاریخ جهانگشای جوینی
- بررسی تطبیقی ضرب المثل های ترکی سنقر با ضرب المثل های زبان فارسی