Özet
Bu makalede, 12 Aralık 2004 yılında vefat eden Mısırlı akadcrnisycn Prof.
Dr. Hüseyin Mucib cl-Mısrtnin. hayatı. eserleri. ilmi ve edebi kişiliği ele
alınmıştır. Türkoloji salıasında Mısır'da ilk doktora tezinin sahibi olan el-Mısri,
88 yıllık örnrüne seksenden fazla eser srğdırmış ve kendisine karşılaştırmalı
cdehiyatın öncüsü unvanı verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Hüseyin Mucib el-Mısri, Karşılaştırmalı Edebiyat,
Şarkiyat. Mısır.
Surnmary
In this arıicle. thc life. works. scientific and liıcrary character of Prof. Dr.
Hussain Mojcb alMisri, an acadcrnician who died on Deccmbcr 12. 2004. wcrc
cxamined. al-Misri, who is the owner of the first doctoraıe thesis in Egypı in the
field of Turcology. wrote morc than cighty works in his life of 88 years and he
was gi verı the ti He or tlıe leadcr of comparaüye Iiterature.
Key words: Hussain Mojeb al-Misri. Cornparaıivc Literaturo. Oricntalism,
Egypt
Mısır, birçok üniversitesinde şarkiyat bölümleri bulunmasıyla, Arap
ülkeleri arasında bu sahada öne çıkmış ülkelerden birisidir. Bu şarkiyat
bölümlerinde Türkoloji önemli bir yer tutrnakta ve tarihten gelen bağlar
neticesinde Türkoloji eğitimine büyük önem verilmektedir.
Mısır'da şarkiyat denince akla ilk gelen isimlerden birisi de hiç şüphesiz
Hüseyin MUc1b el-Mısrr'dir. Bildiği dokuz yabancı dil (Fransızca. ingilizce,
Türkçe. Farsça, Almanca, Urduca, İtalyanca. Rusça, Latince) ve ortaya koyduğu
83'e yakın eser sayesinde karşılaştırmalı edebiyatın öncüsü unvanıııı elde
Arş, Gör. İstanbul Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi. Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
(omer_ishakoglu@yahoo.com)
6 Ömer iSHAKOGLU
etmıştır. Sınırların ayırdığı Doğu toplumlarının ortak tarihe ve kültürel mirasa
sahip olduklarını ispat etmeyi kendisine hedef edinen el-Mısri, eserlerini hep bu
gaye doğrultusunda kaleme almış ve 88 yıllık' ömrü boyunca zor sağlık
şartlarına rağmen çalışma hayatına devam etmiştir.
Örnek alınacak bu velüd bilim adamının hayatını, eserlerini ve edebi
kişiliğini ele alan bu makalemizin, şarkiyat sahasında yaptığı hizmetlerden
dolayı kendisine şükran borcu olmasını diliyorum,
Hayatı:
Uzun yıllar Yüksek İhtisas Enstitüsü'nün yöneticiliğini yapmış Ali
Hüsnü el-Mısri'nin en küçük çocuğu ve Hidiv İsmail döneminde bakanlık
yapmış Muhammed Sakıp Paşa ile Mısır'ın önde gelenlerinden Hüsnü Fehmi
Paşa'nın torunu olarak 19 Şubat 1916 yılında, Kahire'de dedesi Muhammed
Sakıp Paşa'nın konağında dünyaya gelmiştir'.
İlk eğitimini bu konakta almaya başlayan el-Mısri. konakta çalışan
Avusturyalı bir hizmetçiden Fransızca öğrenmeye başlamış, daha sonra
başladığı ilköğretimi sırasında edebiyata olan merakı onu Ahmed Şevki,
Mustafa Sadık er-Raf 'ı ve Cibran Halil Cibrün gibi edebiyatçıların eserlerini
okumaya sevk etmiştir', ilköğreniminden sonra Sadiye Lisesi'ne kaydolmuş ve
bu eğitimi sırasında hem Arapça yazıya olan melekesi artmış hem de Fransızca
ve İngilizce'sini geliştirme imkanı bulmuştur. Amcasının kızının vefatından
duyduğu üzüntü üzerine ilk şiirini bu dönemde "solgun gül" adıyla kaleme
almış, ayrıca yine bu dönemde Fransızca şiirler yazmasının yanında,
İngilizce'den de şiir çevirileri yaprnışnr'. Bu arada Arap edebiyatı ile olan
bağını kesmemiş, klasik ve modern dönem şairIerin divanlarını okuyarak birçok
şiir ezberlerniştir".
1935 yılında lise eğitimini tamamlayarak i. Fuad Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı bölümünü kazanan el-Mısri, Arap dilinin yanı
sıra bölümde seçrneli olarak okutulan Türkçe, Farsça ve Almanca derslerini de
Hüzim Mahtüz. "Rnhilul-ullümcti't-mcvsü 'I ed-dukıür Huscyn Mucih el-Mısri", el-Mişkôı.
Pas 2006, C. XII, Sayı: 47. s. 38.
Muhammed Habib, "Huscyn Mucib cl-Mısri ile Röportaj", Cerideı'ul-ıısbü'ıı'l-cdebi. Şam
2002, Sayı: 802, (Çcvrirniçi) hııp://mcmbers.lycos.nl/kirkukjoumal/in_ voIl a.html
Hüzim Mahfüz, a.g.m .• s. 39.
llııseyıı Mııclb el-M/sri, (Çcvrirniçi) hııp://www.azalıecr.comlvb/showıhread.php'Jt= i6472.
8 Ömer iSHAKOOLU
alrnışnr", Bu üniversitelerde, Türk Edebiyatı, İran Edebiyatı. Mukayeseli İslam
Edebiyatı, Osmanlı Tarihi, Türk Halk Edebiyatı ve İslam Tasavvufu gibi dersler
• • LO
vermıştır .
Karşılaştırmalı edebiyat sahasındaki eserlerinin telifine devam eden elMısri,
1962 yılında "Fi'l-edebi'I-Arabi't-Turki" ve 1965 yılında "Rarnadan fiş-
şiri'L'Arabi vel-Farisi ve't-Turki" adlı eserlerini yayınlamıştır. Son kitabını
ise "Beyne valid ve veledih fiş-şi'ri't-r Arnbi veI-Faris] ve't-Turki" adıyla
2004 yılında kaleme alrmşnr!'.
Hüseyin Mucib el-Mısri, Arapça kaleme aldığı şiirlerini altı şiir
divanında toplamıştır. Bunun yanında Türkçe ve Farsça şiirler de yazmış ve bu
şiirleri ayrı iki divanda Arapça tercümeleri ile birlikte yayınlamıştır.
el-Mısri'rıin dil sahasında da çalışmaları vardır. Urduca-Arapça ve
Farsça-Arapça sözlüklerinin yanı sıra Osmanlı Devleti Sözlüğü ile Arapça
isimler Sözlüğü adı altında çeşitli eserler kaleme almıştır.
el-Mısri, kitap telifinin yanında çok önemli tercümeler de yapmıştır. Çok
etkilendiği Pakistanlı edebiyatçı Muhammed İkbal'jn birçok eserini Arapçaya
kazandırmiş. ayrıca Süleyman Çelebi 'nin mevlidini Türkçeden Arapçaya
tercüme etmiştir!" İslam Konseyi'nin teklifi üzerine Fransızca bir Kur' an-ı
Kerim çevirisi yapmış, ayrıca el-Ezher Üniversitesi'nin Fransızca, Almanca,
İtalyanca ve Rusçaya tercüme ettirdiği Kur'an-ı Kerim çevirilerini kontrol
. . i.
etmıştır' .
Eserleri kısmında çalışmalan hakkında ayrıntılı bilgi verecegımız elMısri,
70 yıllık ilmi hayatı boyunca seksenin üzerinde çalışmaya imza atmıştır.
Bunun yanında birçok gazete ve dergide de makale ve şiirlerini yayınlamıştır.
Bu dergiler arasında 27 yıl üyefiğini yaptığı Kahire Dil Akademisi dergisi ile
görev yaptığı üniversitelerin ilmi dergileri. ayrıca Mısır'da yayınlanan "elLiva'u'f-cedid"
ve "Minberu'ş-şark" dergileri, Suudi Arabistan'da çıkan
Bkz. (Çcvri mi çi ) Iıttp://www.uzalıecr.conı/vb/slıowıhrcad.php.!t= i6472.
LO Alınıcı Kazım Ürün, "Prof. Dr. Hüseyin Mucib el-Mısri ve Türk Edebiyarına Katkısı", Yedi
İklim, Nisan 1993. C.S, Sayı: 37, s.74.
ii Salah Hasan Reşid. "Mu'cllcıatuhu tccmau ncsicil-ummc 'aırı said vühid", el-Mişkôı, Fas
2006. C. 12, Sayı: 47. s. 12.
12 J.g.m., s. 13.
13 Hüzrm Mahfüz, a.g.m .. s. 42.
KARŞıLAŞTıRMAlı EDEI3IYATIN ÖNCÜSÜ HÜSEYİN MUCIB EL-MISRl 7
takip etmiştir. Dile olan yatkınlığı sayesinde bu dilleri kısa zamanda öğrenmiş
ve daha sonra eserlerinde de görüleceği üzere Türkçe, Farsça ve Almanca şiirler
yazmıştır. Üniversiteden mezuniyeti sonrasında lisansüstü eğitimi almak için
Almanya'ya gitmek istemiş, ancak patlak veren II. Dünya savaşı dolayısıyla bu
amacından vazgeçmiştir. Bunun yerine yeni adı Kahire Üniversitesi olan eski
üniversitesindeki doğu dilleri enstitüsüne 1942 yılında kaydını yaptırmıştır.
Buradaki üç yıllık eğitiminden sonra Türkçe ve Farsça kürsülerinde yüksek
lisans eğitimini tamamlamış, ancak bununla da yetinmeyerek. yine aynı
enstitüde İtalyanca, Rusça ve Latince öğrenmiştir. Böylece dokuz dilde
araştırma ve tercüme yapabilecek seviyeye ulaşmıştır".
Kahire Üniversitesi'ne doktora kaydını yaptırdıktan sonra 1951 yılında
"Fuzüli, Eski Türk Şiirinin Öncüsü" adlı tez konusunun kaynaklarını araştırmak
amacıyla İstanbul'a gelen el-Mısri", çalışmaları sırasında artan görme problemi
neticesinde Kahire'ye dönmek zorunda kalmış ve buradan tedavi amacıyla
Fransa'ya gitmiştir. Bütün müdahalelere rağmen gözlerindeki problem
çözülememiş ve ömrünün son yirmi yılında görme hissini kaybetmiştir. Fransa
dönüşü. doktora eğitimine ısrarla devam eden el-Mısri. Türkçe ve Farsça birçok
eser toplamış ve kendisine nadir eserlerden oluşan zengin bir kütüphane
kurmuştur. 1955 yılında da Türkoloji sahasında Mısır'daki ilk doktora tezini
üniversiteye sunarak bu alanda bir ilki gerçekleştirrniştir". Bu arada 1948
yılında ilk eseri olan "Farisiyat ve Türkiyat": ve 1951 yılında bu eseri
tamamlayıcı mahiyetteki "Min edebi'f-Furs ve't- Turk" adlı karşılaştırmalı
edebiyat kitabını kaleme almış, 1955 yılında ise ilk şiir divanını "Şerna ve
firaşe' adıyla yayınlamıştır".
Doktorasını bitirir bitirmez 'Ayrı şems Üniversitesi'nde asistan olarak
göreve başlayan el-Mısri, daha sonra da bu üniversitenin Türkoloji bölümünü
kurmuştur. Buradaki görevının yanında el-Ezher, Kahire ve Hilvan
Üniversitelerinin şarkiyat bölümlerinde uzun süre hocalık yapmış, ayrıca
Bağdat Üniversitesi'nde de bir yıllığına misafir öğretim üyesi olarak görev
Hazim Mahıüz, a.g.m .. s. 39; ayrıca bkz. (Çevrirniçi)
http://www.azahccr.coın/vb/showthread.php?t=16472.
6 cl-Mısri, Türkiye'ye her geldiğinde merhum hocamız Prof. Dr. Nihad M. Çetin ile de görüşmüş
ve onunla yakın ilişki içerisinde olmuştur.
Bkz. (Çevrimiçi) lıttp://www.azahcer.conı/vb/showlhrcad.php·)t= ı6472.
Hôzim Mahlüz, a.g.m .. s. 40.
KARŞıLAŞTıRMALı EDEBiYATıN ÖNCÜSÜ HÜSEYiN MUCIB EL-MISRI 9
"Kafiletu'z-zeyt" dergisi, Lübnan'da yayımlanan "el-Edib" dergisi ve Suriye'de
neşri yapılan "el-Vurüd" dergisi gibi 25'e yakın dergi yer alırl4
.
Doğu dilleri, edebiyatı ve tarihi konusunda yaptığı bu çalışmalar kendi
ülkesinin dışında daha çok yankı bulmuş ve birçok kez ödüllendirilmiştir.
ikbD.1'in doğumunun yüzüncü yılı olan 1977 yılında Pakistan'da kendisine ikbal
MadaIyası verilmiş, 1987 yılında ise devlet başkanı Ziyfıu'Ihak tarafından bilim
adamlarına verilen üstünlük ödülünü alrruştır". Ağustos 1985 yılında Türkiye
Enformasyon Müdürlüğünce İstanbul, Ankara ve Marmara Üniversitelerini
ziyaret etmesi amacıyla Türkiye'ye davet edilen el-Mısri, bu üniversitelerde
yapılan toplantılarda Türkçe şiirler sunrnuştur"', Türk kültürüne yaptığı
hizmetlerden dolayı 1995 yılında Marmara Üniversitesi tarafından kendisine
fahri doktora verilmiş, ancak sağlık koşullarından dolayı Türkiye'ye
gelerneyerek bu ödülünü Türkiye'nin Mısır Büyükelçiliğinde yapılan törende
alrruşur". Karaçi'de bulunan İmam Ahmed Rıza Araştırma Merkezi 1999
yılında kendisini altın şeref madaIyası ile ödüllendirmiş. Modern Edebiyat
Birliği de 2003 yılında fahri doktora unvanı vermiştir". Maalesef Arap
dünyasında ve ülkesinde hak ettiği ilgiyi yeterince görememiş ve ancak
ölümünden kısa bir süre önce 'Ayrıuş- şems Üniversitesi, şarkiyat alanında
karşılaştırmalı edebiyatın öncüsü unvanını kendisine layık görmüştür".
Hakkında Mısır'da bir yüksek lisans ve doktora, Pakistan'da ise bir doktora tezi
I
'o
yapı mıştır- .
12 Aralık 2004 yılında vefat eden el-Mısri, dedesinin adıyla anılan Sakıp
Paşa Mezarlığına defnedilmiştir. Nadir eserlerden oluşan kütüphanesinin
bakımını oğlu üstlenmiş olup, eserlerinin yeni baskısı Dam's-seküfe tarafından
yapılmaktadır".
i4 Bkz. (Çevrimiçi) http://www.azaheer.eom/vb/5howıhread.php?I=16472.
iS Saıfılı Tehflnl. "Ve rahalc 'amıdu'l-cdebi'l-islfımiyyi'l-mukflran" cl-Mişkôı, Fas 2006, C. 12.
Sayı: 47, s. 30; Muharnmcd Habib. a.g.m., hltp://members.lycos.nl/kirkııkjoumallin_volla.html.
ıo Ahmet Kazım Ürün. a.g.rn .. 5.75.
i7 MlInazzamaıu'l-mu'lcmeri'I-İslfıml, eıı-Neşraııı'l-alıbdrivve, İstanbul, 1995. Sayı: 38,5.26.
ıs Muhammed Habib. a.g.m .. (Çcvrirniçi) http://membcrs.Jycos.ııllkirkukjoumallin_volla.html.
19 Bkz. Havliyyôı ddôb 'Avnıı'ş-şems, Kahire Mart 2005, C. 33~ 5.1 1-17.
~O Salüh Tchüni, a.g.m., s.30.
21 Hazim Mahfüz, a.g.m .. s. 38.
10 Ömer iSHAKO(ilU
Eserleri:
Hüseyin MUCıb el-Mısri'rıin eserlerini. telif eserler ve çeviriler
olmak üzere iki ana başlıkta toplamamız mümkündür. Bu eserleri
kronolojik olarak şöyle sıralayabiliriz:
1- Telif Eserleri:
Farisiyy/lt ve Tıırkiyiıt: ı948 yılında yayınladığı bu ilk eserini. halkın
Fars ve Türk edebiyatını anlayabilmesi için basit bir dille kaleme
almış ve şiir örneklerine az yer vererek, halkın ilgisini çeken cazip
edebiyat konularını işlemiştir.
Miıı edebi'l-Furs ve't- Turk: 1950 yılında Kahirede yayınlanan bu
kitabında Fars ve Türk edebiyatından örnekler vererek ilk
karşılaştırmalı eserini ortaya koyrnuştur+.
Tôrihıi'l-edebi'ı-Turki: Türk edebiyatı tarihini ele aldığı bu eseri,
Arap dünyasında bu konuda yazılmış ilk eserdir. 1951 yılında
Kahire 'de yayınlanan bu eserde el-Mısri, mukaddimeden sonra
Türkler, Türk edebiyatının doğuşu, Sultan Veled ve Yunus Emre
hakkında bahisler açmış, ayrıca Türk edebiyatını klasik ve modern
dönem olarak ikiye ayımuş ve bu bölümlerde dönemin önde gelen şair
ve edebiyatçılarını ele alarak. son bölümünü halk edebiyatma
ayırmıştır. Ayrıca müellif bu kitabını Sadık Neşet ilc birlikte Farsçaya
da tercüme etmiştir".
Şeın 'a ve firôşe: Yazarın ilk şiir divanıdır. 1955 yılında Kahirede
yayınlanan bu divana yazar, "Murn ve pervarıe" adını vermiştir.
Yerde ve bıılbul: "Gül ve bülbül" adını verdiği bu ikinci divanında.
Türk ve Fars edebiyatıarının izleri görülür. Mukaddimesirıde şiir ve
şairde olması gereken özellikler hakkında önemli bilgiler verir:". 1958
yılında Kalüre'de yayınlanmıştır.
12 Salah Hasan Rcşid. a.g.rn .. s. 12.
23 Bkz. Hüseyin Mucib cl-Mısri. Tarilııı 'I-edebi 'ı-Tıırki, Kahirc. Dün! "s-scküfc h' n-rıcşr. 2000.
24 Hasan cl-Emrani, "Yerde ve bulbul", ct-Mişkaı. Fas. 2006. C. 12. Sayı: 47. s. 6.
F,2
KARŞıLAŞTıRMAlı EDEBiYATıN ÖNCÜSÜ HÜSEYiN MUCIB EL·MISRI II
Fi'l-edebil-t Arabi ve't-Turki (Kahire 1962): Türk ve Arap
edebiyatını karşılaştırdığı bu eserinde yazar, her iki edebiyatta Leyla
ve Mecnunu, tasavvufu, mevlidi, tabiatı ve şair hükümdarları ele
almış, ayrıca şiirde gazelin, mersiyenin ve hicvin nasıl kullanıldığı na
d
' kı ' ,~5
aır örne er vermışur" ,
Hıısıı ve 'aşk (Kahire 1963): Yazarın üçüncü şiir divanıdır.
Henise ve nenıse (Kahire 1964): "Fistltı ve meltem" adlı dördüncü
divanıdır.
Ranıad/tn ji'ş-şi'ri'I-'Arabl ve'l-Fôrisi ve't-Tıırki (Kahire 1965):
Müellif, Arap, Fars ve Türk edebiyatında Ramazanı konu edindiği bu
kitabında, Ramazan'daki kutlamaları ve bu durumun şairterin
şiirlerine nasıl konu edildiğini örnekleriyle ele ahr".
Fi' I-edebi 'I-İslftmf, Fıuliili eıniru 'ş-şi' nt 't- Turkiyyi 'l-kadiııı (Kahire
ı967): Fuzüli" yi ele aldığı bu çalışması müellifin doktora tezi olup,
Mısır'da Türkoloji sahasında yapılmış ilk tezdir ve Rusça'ya da
tercüme edilmiştir,
Sılôt beyne' 1- 'Arab ve 'l-Fıırs ve 'f· Turk (Kahire 1970): Tarihi ve
edebi olan bu eserinde müellif kitabını üç kısma ayırrnış; ilk
bölümünde Araplar ile Farshları, ikinci bölümünde Araplar ile
Türkleri ve üçüncü bölümünde ise Farshlar ile Türklerin arasındaki
bağları ilk önce tarihi ve sonra edebi yönden incelemiştir",
ir/in ve Mısr 'abre 'ı-tarih (Kahire 1972): Tarih boyunca İran ve Mısır
ilişkilerini ele aldığı bir çalışmasıdır.
Selıniiıııı'l-Fôrisi 'iııde'LıArab ve'l-Fıırs ve't-Turk (Kahire 1972):
Selman el-Farisinin, Arap, Fars ve Türk edebiyatındaki konumunu
ele alan bu çalışması, Farsça'ya da tercüme edilmiştir".
25 Bkz. Hüseyin Mucib el-Mısri. ri 'I-edebi 'I· 'Arabl ve 'ı-Tıırki, Kahirc. Mckıcbcıu n-nuhduti ·1·
Mısriyye.1962 .
.Yı Saıfılı Ilasan Rcşid. a.g.ın .. s. 13.
27 Bkz. Hüseyin Mucib cl-Mısri, Stliiı bcyııe'L» 'Arab I'C '~''''111'5ı'e 'i·Tıırk, Kahire. MckıcbcıulEnclol-Mısriyyc.
1970.
2S Salôh Hasan Rcşid. a.g.m .. S. 13.
12 Ömer iSHAKOGlU
EbU Eyyubıı'l-Ensôri 'iıule'Ls'Arab ve 't-Turk (Kahire 1974): EbCı
Eyyübu'j-Ensari'nin Türk ve Arap edebiyatındaki konumunu tarihi ve
edebi yönden inceleyen bir çalışmadır.
- İkbfil ve' 1- 'alemi' 1- 'A rabi (Kahire 1976): "Muhammed ikbal ve Arap
Dünyası" adını verdiği bu eser, Arapça ve ingilizce olarak
yayınlanmıştır.
5Z1bJı (Lahor 1977): Farsça yazdığı şiirlerin toplandığı ve "Sabah"
adını verdiği bu divanda, şiirlerin manzum olarak aynı kafiye ve
vezinde Arapça tercümeleri de yer almaktadır. Bu şiirler, Mısır ve
İran'ın uzun bir aradan sonra diplomatik ilişkilerini yeniden
başlatmalannın anısına yazı lmışlard 11.2
9
.
el-Mıı'ceııııı'l-caıni', Urdi-tArabi (Karaçi 1978): Urduca-Arapça olan
bu sözlüğünü Hasan el-A'zarni ile birlikte hazırlamıştır.
- tıuu ve'I-Kur'ôn (Kahire 1978): Müellifin bu kitabını, Dr. Salüh b.
Şemseddin erı-Nedvi Urduca'ya tercüme etmiştir.
el-Edebu 't-Turki (Kahire 1979): Türk edebiyatı üzerine kaleme aldığı
bir eserdir.
Fi 'I-edebi' l-şa 'biyyi 'l-İslamiyyi' l-ınukiiran (Kahire 1980): isliimı
benimsemiş toplulukların halk edebiyatını karşılaştırmalı olarak ele
alan bir eserdir.
- İkbal beyne' l-ıııuslihine' l-İslômiyyiıı (Kahire 1980): İslamcı
reformistler arasında İkbiil'İn konumunu ele aldığı bir eserdir.
- Şavk ve zikrtı (Kahire 1981): "Arzu ve hatıralar" adını verdiği bir
divanıdır3o
.
Solgun bir gül (Kahire 1984): el-Mısri, mesnevi tarzında yazılmış 25
kasideden oluşan bu Türkçe divanında, mesnevının Türk
edebiyatındaki yerine atfen kasidelerini bu tarzda yazdığı nı belirtir,ı.
Şiirin şiirle tercüme edilmesi gerektiğini savunan şair, bunun içinde
29 Bkz. (Çcvri ıniçi) hııp://wwıv.azaheer.comlvb/showıhread.php·lı= 16472.
30 Bkz. (Çevrirniçi) hııp:/lwwıv.azaheer.com/vb/showıhread.php·)t= 16472.
31 Bkz. Hüseyin Mucib cl-Mısri. Solgun bir gii! (vade zabileı şi'r ııırki 'arabi. Kahirc,
MckrebetuI-Enclol-Mısnyyc. 1984. s. iı.
KARŞıLAŞTıRMALı EDEBiYATı Ö CÜSÜ HÜSEYİ MuclB EL-MISRİ 13
her iki dili iyi bilmek gerektiğini, edebi zevki yansıtması amacıyla
şairin kimi yerde serbest tercümeye başvurabileceğini ifade eder ".
Şiirlerin Türkçe'si bir sayfada, Arapça'sı da karşı sayfasında yer
almaktadır.
el-Mil 'ceııııı 'l-Fôrisiyyi '1- 'Arabiyyi 'l-côıııi' (Kahire 1984): Farsça'-
dan Arapça'ya bir sözlüktür.
Eseru'l-Furs ]i lıadarati'I-İslôm (Kahire 1984): Fars kültürünün İslam
medeniyetine olan katkılarını inceleyen bir çalışmasıdır.
Mısrfi'ş-şi'ri't-Turki ve'l-Fôrisi vel-t Arabt (Kalıire 1985): 'Türk,
Fars ve Arap Şiirinde Mısır" adlı bu çalışması. yine karşılaştırmalı
edebiyatla ilgili eserlerinden bir tanesidir.
Mevce ve salıra (Kalıire 1986): "Dalga ve Kaya" adını verdiği bir
divanıdır.
Mıı'ceıııu' l-devleıil- 'Osıııaniyye (Kahire 1989): "Osmanlı Devleti
Sözlüğü" adlı bu çalışmasında el-Mrsri, Osmanlı kültüründe yaygın
olarak kullanılan terimlerin manasını vererek, sultanların ve meşhur
şahısların hayatlarından kesitler sunrnuştur",
el-Mer'e fi'ş-şi'ri'LrArabi ve'l-Fôrisi ve't-Tıırki (Kahire 1989):
Arap, Fars ve Türk edebiyatında kadının konumunu inceleyen bir
çalışmasıdır.
el-Ustura beyııe'l-edebi'Lr'Arabi ve'l-Fiirisi ve't-Tıırki (Kahire
1991): Arap, Fars ve Türk edebiyatında destanı inceleyen bir
çalışmasıdır.
Mıı'ceııııı's-Sulttın Kliblts li'l-esıniı'i'l-r/ırabiyye (Kahire 1991):
Umman devlet başkanı Sultan Kabüs adına kaleme alınan bu sözlükte,
Arapça isimlerin etiınolojisi incelenmiştir. Bu eser, el-Mısri'nin de
aralarında bulunduğu bir heyet tarafından hazırlanmıştır".
32 A.g.c .. s. 22-23.
-'~ Bkz. (Çcvrirniçi) http://vwv.azahccr.com/vb/shovthread. php ?t= 16472.
:ı~ Bkz. (Çcvrimiçi) hup.z/www.azahecr.corn/vlv slıoıvılıread. php ?t= 16472.
14 Ömer iSHAKOGLU
Eseru 'I-nıu'cemi' ı. 'Arabi fi lugitti 'ş-şu 'ubi 'l-Islônıiyye (Kahire
1992): Arapça sözlük çalışmalarının, Türk, Fars ve Urdu dillerindeki
sözlük çalışmalarına etkilerini inceleyen bu çalışmasında el-Mısri, bu
dillerin etkileşimini uzun bir mukaddimede ele aldıktan sonra,
Farsça'ya. Türkçe'ye ve Urduca'ya giren Arapça kelimeleri ayrı
bölümler halinde sıralarmşur".
el-Eıulelııs beyne Sevk! ve İkbiil (Halep 1994): Mısırlı şair Ahmed
Şevki ile Pakistanlı Muhammed İkbal'in şiirlerinde Endülüs temasını
inceleyen bir çalışmasıdır.
el-Mescid beyne şu 'ara 'i'I - 'Arabiyye ve 'l-Fiirisiyve ve 't- Turkiyye
ve'l-Urduyye: Arap, Fars, Türk ve Hint Yarımadası şairlerinin
şiirlerinde caminin önemini inceleyen bir çalışmasıdır.
el-Kuds beyne şu'orii'i'ş-şıı'ubi'l-İslitmiyye: Kudüs ve Filistin'in.
Islamı benimsemiş halkların edebiyatında ele alınışını inceleyen bir
çalışmasıdır.
Kerbela' beyne şu 'ara 'i'Ş-ŞII 'ubi' l-İslônıiyye (Kahire 2000): Kerbela
olayının Islamı benimsemiş halkların edebiyatında ele alınışını
inceleyen bir çalışmasıdır.
Gazavtitu 'r-rasül beyne şu 'ara 'i'ş-şu 'ubi' l-İslômiyye: B u
çalışmasında el-Mısri. tarih ile edebiyatı bir araya getirerek, Hz.
Muhammed'in savaşlarının, İslarnı benimsemiş halkların edebiyatında
ele alınışını incelemiştir'",
el-İsrii' ve'l=Miriic [iş-şi'ri'Lı 'Arabi ve'l-Fôrisi ve't-Turki: Arap,
Fars ve Türk edebiyatında İsra ve Miraç hadisesinin ele alınışını
inceleyen bir çalışmasıdır.
el-Felliılı]i 'ş-şi 'ri' I - 'Arabi ve' l-Fôrisi ve 't-Turki: Arap, Fars ve Türk
edebiyatında çiftçinin ve köylünün problemlerinin ele alınışını
inceleyen bir çalışmasıdır.
~" Bkz. Hüseyin Mucib cl-Mısri, Eserıı 'I-nıııcemi' J - 'Arabi ji lııgıııi 'ş-şu 'ııbi 'l-İslôıııivye,
Kahirc, Mcktcbet Mcdbuli, 1992.
y, SaL'ılı Hasan Rcşid, a.g.rn .. s. 14.
KARŞıLAŞTıRMALı EDEBiYATıN ÖNCÜSÜ HÜSEYiN MUCIB EL-MISRI 15
Beyne valid ve veledih fi'ş-şi'ri'J-t Arabi ve'l-Fôrisi ve'ı-Turki
(Kahire 2004): Arap, Fars ve Türk edebiyatında baba ve çocuk
arasındaki ilişkilerin şiirlerde nasıl ele alındığını inceleyen bir
çalışmadır.
2- Çeviri Eserleri:
Fi 's-senuı' (Kahire 1973): Muhammed ikb51' in Cavidnarne adlı şıır
divarunın, Farsça'dan yapılmış tercümesidir.
Hediyyeııı' l-Hicit: (Kahire 1975): Muhammed ikbiil' in "Armağan-ı
Hicaz" adlı şiir divanının Farsça'dan yapılmış tercümesidir.
- Rtıvdatu' l-esrôr (Kahire 1977): Muhammed İkbal' in "Gülşenrôz-ı
Cedid" adlı şiir divanının, Farsça'dan yapılmış tercümesi ve tasavvufi
yönden karşılaştmlmasıdır".
- Maşrık zemin der iiyine (Milano 1979): Necrneddın Pamat'ın "L'orient
dans un Miroir" adlı eserinin Fransızca'dan Farsça'ya yapılmış
tercümesid iL
el-Edebu'l-Fôrisivyu'l-kadiın (Kahire 1980): Paul Horan'ın Almanca
"Geschichte der Persischerı Litteratur" adlı kitabmın, giriş ve
yorumlar eklenerek yapılmış tercümesidir.
el-Mevlidu 'ş-şerif (Kahire 1981): Süleyman Çelebi' nin yazmış olduğu
"Vesiletu'rı-rıecat" adlı mevlidin Arapça'ya tercümesi, şerhi ve diğer
mevliderle karşılaştmlmasıdır".
- Ma verile 't-ıabi'a fi frlin (Kahire 1987): Muhammed İkbal'in "İranda
Metafiziğin İnkişafı" adlı doktora tezinin, Fransızca'dan yapılan
tercümesidir.
el-Edebıı' l-İslônıi fişibhi 'l-karrati 'l-Hlndiyyeti' l-Pakisıaniyye (Kahire
1988): Graham Billy'nin "Urdu Literature" adlı eserinin, ilave ve
yorumlar/a el-Mısri tarafından yapılan tercümesidir.
37 Bkz. (Çevrimiçi) http://www.azaheer.coınlvb/showthread.php?t=16472.
38 Salah Tehani, a.g.m .. 5.28.
16 Ömer iSHAKOÖLU
el-İslôm beyne med ve cezir (Kahire 1990): Hindistanlı şair Eltaf
Hali'nin şiir divanıııın "Med ve Cezir Arasında İslam" adı altında
Urduca'dan yapılan tercümesidir.
er-Rihle il/ı Mısr ve's-Sudôn ve'l-Habeşe: Evliya Çelebi'nin. Mısır,
Sudan ve Habeşistan seyahatlerinin Türkçe'den yapılan tahkikli
tercümesidir".
İlını ve Edebi Şahsiyeti:
Hüseyin MUCıb el-Mısri''riin ilmi ve edebi hayatını incelediğimizde.
araştırmacı kişiliği. şairliği ve çevirmenliği olmak üzere üç önemli özelliğinin
öne çıktığını görürüz:
1- Araştırmacı kişiliği:
Hüseyin MUCıb el-Mısri'rıin küçüklüğünden beri dile olan yatkınlığı ve
merakı, birçok dili öğrenmesine vesile olmuş ve böylece bir araştırmacıda
olması gereken en önemli araca sahip olmuştur. Öğrendiği bu dillerin
arasından. özellikle Doğu dillerinin kültür ve edebiyatıııa hayran kalmış. bu
edebiyatıarı yakıııdan incelemiş ve hayatıııı buna vakfetmiştir. Doğu kültüründe
yetişmiş birisi olarak, kendi kültürünü keşfedebilmenin yolunun, diğer Doğu
milletlerinin kültür ve edebiyatıııı öğrenmekten geçtiğini savunan cl-Mısri,
bunsuz yapılacak araştırmaların eksik olacağını belirtir. Batı toplumlarında
araştırmacıya Latince öğrenmenin şart koşulması gibi, doğu toplumlarındaki
araştırmacıya da Arapçanın yanında Türkçe, Farsça ve Urduca öğrenmenin şart
koşulması gerektiğini savunur
40
.
0, yaptığı araştırmalarda Doğu milletlerinin ortak kültür mirasına sahip
olduğunu görmüş ve yazdığı kitaplarda bunu ortaya koymaya çalışmıştır.
Nitekim çalışmalarında ele aldığı konuların başlıkları bunu ispat etmektedir. Bu
çalışmalarının çoğu, Arap, Fars, Türk ve Urdu dil ve edebiyatıarındaki
konuların karşılaştırılması sonucu. bu edebiyatıarın ortak paydada
birleştiklerini göstermiştir. el-Mısri ortaya koyduğu çalışmaların yanı sıra.
araştırmacıları da yönlerıdirmeyi ihmal etmemiş ve nadir eserierden oluşan
39 Çeviri eserlerinin hepsi için bkz. a.g.m .. 5.28-29; http://www.azaheer.com/vb/showthrcad-
.php?t=16472.
40 Muhammed Habib, a.g.m., (Çevrimiçi) http://members.lycos.nl/kirkukjournallin_volla.html.
KARŞıLAŞTıRMALı EDEBiYATıN ÖNCÜSÜ HÜSEYiN MUCIB EL-MISRI l7
kütüphanesini herkese açrmştır'". Mısır'da Türkoloji sahasında ilk tezi yapan,
ilk Türk edebiyatı tarihini yazan ve ilk Türkçe divarıı bulunan Arap asıllı kişi
olarak, bu alanda büyük bir çığır açmış ve Türk dili ve edebiyatı
araştırmalarının yapılmasında öncü rolü oynamıştır.
Nitekim onun şu sözleri. idealini edindiği hayatı özetlernektedir:
"ilim kimsenin tekelinde değildir. bir yaşlının bilemeyeceğini bir genç
bilebilir."
"Yeni nesil, ecdadının çizdiği yolda ilerlernelidir."
"Öğretrnenin, elindeki bütün imkanlarla öğrenciye yardım etmesi
gerekir; bu, edindiği bilginin sadakasıdır'"."
2· Şairliği:
Hüseyin Mucib el-Mısri küçük yaştan itibaren şiir yazmaya başlamış ve
ilk şiirini ölen amcası kızının hatırasına "solgun gül" adıyla kaleme almıştır.
Edebiyara olan merakı onu klasik ve modern dönem şairlerinin divanlanııı
okumaya sevk etmiş ve özellikle Zuheyr b. Ebi Sulma ile Ahmed Şevki'den
ctkilenmiştir:'. Diğer edebiyatlardaki çalışmalarına yoğunlaştığı dönemlerde
ise, doktora konusu olarak ele aldığı Fuzüli'nin ve hakkında birçok kitap
yayınladığı Muhammed ikbaJ'in kendisi üzerinde büyük etkileri vardır. Hayatıııı
Fuzüli'nin hayatıyla özdeşleştiren el- Mısri, kendisinin de hayattayken Fuzüli
gibi yeterince anlaştlmadığını şu beyitlerle dile getirir:
l$.J-Ai ~ W~ 0--'> U
.;-sJ ~ J...a .;+.-b J
~i ~ J.......ı (':-".0 J
~l$.J.l.:l 0--'> CHl U.SJ J
~l$ ~ LS.J-:! 0--'> U.SJ J
~~~~UL
~ ~ tL....<, ~....i..C.
(IJ) U-:H ~~
.J.:iJI ~.J ı,?")L.S
.Ju)
~
:.
l$~.J
~i Hazirn Mahfüz, a.g.m., s. 40.
~~ Hüzirn Mahfüz. a.g.m .. s. 44.
~, Muhammed Habib. a.g.m., (Çevrirniçi) Iıııp://members.lycos.nl/kirkukjoumal/in_volla.lıtml.
IS Ömer iSHAKOCJLU
Gayretleri boşa çıkanım ben İşleri yolunda gitmeyen
Bir serveti m akınnda giden Bir kuşum yuvasını şaşıran
Ruhların arasından silinen Bir gözyaşı denizlere akan
Sözüm yankılanan akislenen Ancak nerede onu anlayan
Şiirim rahiyadır çiçeklerden Kimdir ona dönüp bakan
İkbill'e olan hayranlığını ise şöyle ifade eder4
-+:
Iy.ıj l~.ı LSJ.,1I ~ .ı.h:i
Iyj u~i ~ ~-.J
I~ J.;lllç.1-.Jj w~ .ıiğ
y...:; Jjill u,g wfol -cilil
Bir anıt ey İkbal senın şu hayatın
Her yıl baharda ortaya çıkan
Gizlense de kalpte karanlıklardan
Var mı senin gibi sözü anlaşılan
LSP".ıJ4§! ~ -illid.:i~
r..c ~ u"'" yı LA ~
r)l.b ~ ~ ~ U:J
~ lJ..o..ili ~ -.::.w i ~
İnsanlık tarihinde ebedi kalan
Bahçelerde çiçekler açtıran
Doğar şafak gecelerin ardından
Bu yüzden şiiri seçti n sanatlardan
Türk ve Fars şiirinden etkilenen el-Mısri, bu edebiyatıarda bulunan bazı
nazım şekillerini de kullanmıştır. Örneğin Terci-i bendi kullandığı şu mısralan
buna örnektir:
Nağmedir sesi dalgaların rwi ~i yy..
Rüyadır ışığı Ayın )l".i r
-.J~I JyJ
Gülücüktür oyuğu bardağın r~ v,J..gı .:.
Y-'J
44 Tamamı 29 beyinen oluşan bu kasidesini. ı976 yılının Aralık ayında 'Ayrıuş-şcms
üniversitesinde yapılan ikbaı ile ilgili anma toplantısında okumuştur, bkz. Hüseyin Mucib clMrsri,
Sevk ve rikrô, Kahire. Mektebetu'{EncloI-Mtsriyyc. 1981, s. 174-180.
KARŞıLAŞTıRMALı EDEBİYATIN ÖNCÜSÜ HÜSEYiN MUCIB EL-MISRI 19
Acıdır uzunluğu ayrılığın i'ili ~i J.,bJ
Ah nerede o arzuladığım ıS-'"
jA 0:i fiJ
Özlemdir gecenin meltemi JIY:; Jılll ~
Atar durmadan kalbin ritmi Jlb.. YLLLL I~J
Gecenin yıldızları gibi gözleri Jl....i J;lll I'~
Doludur gözyaşlarıyla içleri JI..;!.J ~.lll lt:ı3J
Ah nerede o arzuladığım ıS-'"
L,)A 0:i fiJ
Türkçe ve Farsça yazdığı şiirlerin Arapça tercümelerini de aynı
kitaplarda, bir sayfada Türkçesi diğer sayfasında Arapçası şeklinde yayınlamış
ve böylece şiirin diğer bir dile aktarırnındaki ustalığını göstererek okuyucuya
örnek bir karşılaştırma imkanı sunmuştur.
Türkçe kaleme aldığı şiirlerde, Türk edebiyatındaki yoğun kullanımından
dolayı mesnevi tarzını benimsemiştir. Buna örnek olarak hece veznindeki "Türk
Kardeşlerirnize" adlı şiirinin birkaç mısrasını verebiliriz45
:
Bir öz olduk iki tende
Sevda gözde sevda dilde
Ayrı düştük? Kim söyledi
Sevişmedik kim zannettİ
Koku gülden hiç ayrılmaz
Mehtap A.bla nasılolmaz!
45 Tamamı 28 beyit ve iki bölümden oluşan bu Türkçe kasidesini. i974 ve i976 yıllarında
'Aynu'ş-şerns Üniversitesi'nde yapılan 'Türk-Arap Kardeşliği Haftası" etkinliklerinde
okumuştur. Bu kaside. cl-Mısri'rıin Türkçe divanı yayınlanmadan önce, "Şevk ve rikrô " adlı
Arapça divanın sonunda Arapça tercümesi ilc birlikte yayınlanmıştır, bkz. Hüseyin Mucib elMısri.
"Şevk ve zikrô", Kahire, Mektebetul-Enclol-Mısriyye. 1981, s. 247-259.
20 Ömer iSHAKOGLU
Dinimiz bir kıblemiz bir
Ümidimiz yalnız birdir
Hep beraber kardeş idik
Müdafaa dinden ettik
Bunu bütün dünya bilsin
Düşmanımız bir işitsin
3- Çevirmenliği:
Doğu edebiyatıarının tek kaynaktan beslendiklerini fark eden ve bunu
ortaya çıkarmak ve tanıtmak için elinden geleni yapan Hüseyin MUCıb el-Mısri,
telif eserler vermesinin yanında Arapçanın dışındaki diğer Doğu dillerinden
tercüme faaliyetlerini de ihmal etmemiştir. Gerek nesir ve gerekse şiir olarak
birçok eserler tercüme etmiştir. Bu tercüme faaliyetlerinde şüphesiz en büyük
payı Muhammed İkbal almıştır. İkbal'in fikir ve edebiyat dünyasında yoğrulan
el-Mısri, İkbiil ile adeta özdeşleşerek onun Arap dünyasında tanınmasını
sağlarmştır'". Batı dillerinden yaptığı tercümelerle de kendini ispat eden elMısri,
bildiği bütün yabancı dillerdeki çalışmaları eserlerinde kaynak olarak
kullanmış ve bir bibliyografya zenginliği ortaya koymuştur.
el-Mısri, tercüme ettiği kitapların sayısının çokluğuyla dikkatleri çekmiş
ve Arap dünyasında tercüme hareketlerinin hızlanmasına katkıda bulunmuştur.
Nitekim bugün Mısır'da. devletin aldığı karar gereği milli bir tercüme faaliyeti
başlamıştır. el- Mısri, Türkçeden yaptığı tercümelerle Arap okuyucusunu Türk
edebiyatçılarını tanıtmış ve iki toplum arasında birçok ortak noktanın
bulunmasına ışık tutmuştur. el- Mısri'nin Türkoloji sahasında Mısır' da açtığı
çığır sayesinde bugün Türkiye ve Mısır arasındaki eğitim iş birliği anlaşmaları
giderek artmış ve karşılıklı öğretim üyesi ve öğrenci mübadelesinde olumlu
neticeler alınmıştır.
Sonuç olarak; hayatını Doğu dillerinin yeniden doğuşuna ve gelişmesine
adayan Hüseyin MUCıb el-Mısri'nin. örnek hayatı, ilmi şahsiyeti ve şarkiyat
sahasında yaptığı hizmetler, bu sahanın yolcularına büyük ilhamlar
46 Bkz. hıtp://www.azalıeer.com/vb/slıowthread.php?t=l6472.
KARŞıLAŞTıRMALı EDEBİYATIN ÖNCÜSÜ HÜSEYİN MucİB EL-MISRİ 21
vermektedir. Eserlerinin ayrıntılı bir incelemesinin yapılması, yeni ufuklara ve
çalışmalara zemin hazırlayacaktır.
Yapılacak karşılaştırmalı çalışmaların, Türk ve Arap kültürleri arasında
birçok benzerlikler bulunması dolayısıyla, her iki kültüre çok şeyler
kazandıracağı inancında yım.