“CENAP” VE “HAZRET” KELİMELERİNİN TÜRKÇEDEKİ KULLANIMINA BİR BAKIŞ

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
ÖZET
Arapça kökenli “cenap” ve “hazret” kelimeleri
Türkçede genellikle tamlamalarda; tamlamaların başında
veya sonunda kullanılır. Örnek: Cenab-ı Hak, Prens
cenapları; Hazret-i Ali, Sultan hazretleri… Ancak bu
kelimeler isim cinsinden olmalarına karşın “Cenab-ı Hak,
Hazret-i Ali” gibi tamlamalarda sıfat olarak
algılanmaktadır. Burada kelime türü bakımından bir
farklılaşma söz konusudur.
Anahtar Kelimeler: “Cenap” ve “hazret”
kelimeleri, tamlama türleri.
A LOOKING AT THE USING OF THE WORDS “CENAP”
AND “HAZRET” IN TURKISH LANGUAGE
ABSTRACT
The words “cenap” and “hazret”, which are from
Arabic, are used in Turkish language generally at the
word groups; either in front of the word groups or at the
back. Example: Cenab-ı Hak, Prens cenapları; Hazret-i Ali,
Sultan hazretleri… But even though these words are noun
origin in fact, they are thought as adjectives, such as
“Cenab-ı Hak, Hazret-i Ali” in noun groups. There is a
difference here about the word type.
Key Words: The words “cenap” and “hazret”, the
types of word groups.

 Yrd.Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, falkayis@adiyaman.edu.tr
464 M. Fatih ALKAYIŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
“Cenap” ve “hazret” kelimeleri Farsça kurala göre üretilmiĢ
tamlamalarda sıkça karĢımıza çıkmaktadır. Farsça isim ve sıfat
tamlamalarının kuruluĢu ile Türkçe isim ve sıfat tamlamalarının
kuruluĢu arasında bazı farklılıklar vardır.
Farsça isim tamlamalarında, Arapçada olduğu gibi muzaf
(tamlanan) önce, muzafün ileyh (tamlayıcı) sonra gelir: cam-ı cem
(Cem’in kadehi), nale-i mürg (kuĢun sesi)… Farsça sıfat
tamlamalarının kuruluĢu da isim tamlaması gibidir; Türkçedekinin
aksine önce isim, sonra sıfat gelir: duhter-i ziba (güzel kız), merd-i
kâmil (olgun insan)…1
“Cenap” ve “hazret” kelimelerinin Türkçede çeĢitli
kullanımları vardır. Bunlardan en yaygın olanı, yüce sayılan kiĢi ve
zatların isimlerinin baĢına getirilmesiyle elde edilen kullanımdır:
Cenab-ı Allah, Cenab-ı Peygamber; Hazret-i Ali, Hazret-i Yusuf…
Diğer bir kullanım ise bu kelimelerin kiĢi ve unvan adlarının sonuna
eklenmesiyle ortaya çıkmaktadır: Vali cenapları, Nazır cenapları,
Paşa hazretleri, Sinan hazretleri…
Her ikisi de Arapça olan bu iki kelime, sözlüklerde Ģu
Ģekilde tarif edilmiĢtir:
Cenap:
- ġeref, onur, saygınlık; erkek adı2
- Yan, yön, taraf, kat; bir saygı deyimi3
- Saygı, onur ve büyüklük anlamıyla kullanılan bir söz:
“Prens cenapları için oturacak yer arıyoruz”
4
- Allah, peygamber ve bazı tarikat büyüklerine ait isim
ve sıfatların baĢına getirilerek “hazret” manasında kullanılan saygı ve
tazim sözü: Cenab-ı Allah, Cenab-ı Bâri, Cenab-ı Halik, Cenab-ı
Mevla, Cenab-ı Peygamber, Cenab-ı Pir…
- Büyük mevkilerdeki kiĢiler hakkında bulundukları
makamdan dolayı kullanılan saygı sözü: Sefir cenapları, Vali
cenapları…

1 TĠMURTAġ, Faruk Kadri; Osmanlı Türkçesine GiriĢ, s.179–180, Ġstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul – 1991.
2
PARLATIR, Ġsmail; Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, s.244, Yargı Yayınevi,
Ankara–2006.
3 NĠġANYAN, Sevan; Sözlerin Soyağacı, s.65, Adam Yayınları, Ġstanbul –
2002.
4 Türkçe Sözlük, s.357, TDK Yayınları, Ankara – 2005.
“Cenap” ve “Hazret” Kelimelerinin... 465
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
- ġeref, haysiyet: “Bu muamele, kendisinin cenabına
dokunmuş”
5
Hazret:
- Ön, huzur, piĢgâh6
- Saygı duyulan kiĢilerin adlarını veya makamlarını
gösteren söze baĢka unvanlarla birlikte getirilen bir söz:7 Gazi Paşa
hazretleri, Padişah hazretleri8…
- ġahıs veya kutsal sayılan varlık isimlerinin baĢına
getirilip Farsça isim tamlaması Ģeklinde kullanılır ve saygı ifade eder:
Hazret-i Peygamber, Hazret-i Ali, Hazret-i Kur’an, Hazret-i İsa,
Hazret-i Rahman…
- Büyük bir zattan bahsedilirken isim yerine kullanılır:
“Dün gece Hazreti rüyasında görmüş”
- Kullanıldığı kimseye göre küçümseme ve alay ifade
eder: “Hazret yine nutuk çekiyor”
- Kat, huzur, nezd9
.
“Cenap” ve “hazret” kelimelerinin Türkçedeki
kullanımlarına baktığımızda her iki kelimenin de Ģekil ve anlam
yönünden farklılaĢarak bugünkü durumlarını kazandığını görürüz. Bu
farklılaĢma, söz konusu kelimelerin oluĢturduğu tamlamalarda ortaya
çıkmaktadır.
Türkçede “cenap” ve “hazret” kelimeleriyle kurulan iki çeĢit
tamlama vardır. Bunlardan birincisi “Cenab-ı Allah, Cenab-ı
Peygamber, Cenab-ı Mevla; Hazret-i Ali, Hazret-i Kur’an, Hazret-i
Yusuf…” gibi örneklerden oluĢan tamlama türü; ikincisi ise “Prens
cenapları, Vali cenapları; Paşa hazretleri, Yavuz Sultan Selim
hazretleri…” gibi örneklerden oluĢan tamlama türüdür.
Birinci tür tamlama örnekleri Ģekil bakımından Farsça isim
tamlaması yapısındadır. Bilindiği gibi Farsça isim tamlamalarında
tamlayan ile tamlananın sırası, Türkçe isim tamlamalarındaki sıranın
tam tersidir.

5 AYVERDĠ, Ġlhan; Misalli Büyük Türkçe Sözlük, cilt I, s.470, Kubbealtı
NeĢriyatı, Ġstanbul – 2005.
6
PARLATIR, Ġsmail; a.g.e., s.611.
7 Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, s.872, Ankara – 2005.
8
“hazretleri” kelimesinin ilk harfinin küçük yazılması, TDK Yazım Kılavuzu,
s.241, Ankara – 2008.
9 AYVERDĠ, Ġlhan; a.g.e., cilt II, s.1233.
466 M. Fatih ALKAYIŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Örnek:
Farsça: Cenab-ı Peygamber Türkçe: Peygamberin cenabı
(yanı, yönü)
Farsça: Hazret-i Ali Türkçe: Ali’nin hazreti
(huzuru)
Tamlamaların Türkçeye aktarımında dikkati çeken önemli
bir nokta vardır. “Cenap” ve “hazret” kelimeleri aslen isim türünden
olmalarına rağmen Türkçede sıfat gibi algılanmakta ve bu kelimelerle
kurulan tamlamalar sıfat tamlaması olarak düĢünülmektedir.
Makalemizin baĢında da belirttiğimiz gibi, kökeni Arapça olan cenap
kelimesi “yan, yön, taraf”; hazret kelimesi ise “huzur, kat, makam”
anlamlarına gelmektedir. Hâliyle isim tamlaması kurmasını
beklediğimiz bu iki kelime, Türkçede isim anlamlarından sıyrılıp
“yüce, ulvi, ulu, kutsal, büyük, sayın” gibi anlamlara bürünmüĢtür.
Yani bugün Türkçede Hazret-i Ali dendiğinde “Ali’nin huzuru” değil
de “Yüce Ali” Ģeklinde bir anlam ortaya çıkmaktadır. Aynı Ģekilde
Cenab-ı Allah dendiğinde “Allah’ın yanı, yönü, ciheti” yerine “Ulu,
Ulvi, Büyük Allah” anlamı akla gelmektedir. Öte yandan, benzer
Ģekilde “Cenab-ı Hak: Hakk’ın kendisi olan yüce Allah” olarak
açıklanmaktadır10
.
Bu tamlama türüne, içerisinde “cenap” ve “hazret”
kelimelerinin kullanıldığı birkaç örnek cümle verelim:
- Cenab-ı Allah böyle emretmemiş, yokluk içindeki
insana bir tekme de sen at dememiş.
11
- Cenab-ı Hakk’ın lütfuyla bu büyük badireden sağ çıktık.
12
- Dedim ki Hazret-i İsa da gençmiş o zaman.
- Ne ki mevcut ise âlemde güzel, doğru, iyi / Arayan
fikri, bulan ruhu, seven sevgiliyi / Bize bahşetmiş olan Hazret-i
Rahman’a şükür.
13
Ġkinci tür tamlama örnekleri ise “cenap” ve “hazret”
kelimeleri ile çokluk 3.Ģahıs iyelik ekinin (-ları / -leri) birleĢmesiyle
kurulan belirtisiz isim tamlamasıdır: Prens cenapları, Vali cenapları,
Paşa hazretleri, Efendi hazretleri… Bu iki kelime, örneklerde de

10 DOĞAN, Mehmet; Büyük Türkçe Sözlük, Pınar Yayınları, Ġstanbul – 2008.
11 TIETZE, Andreas; Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, cilt I,
s.428, Simurg Yayınları, Ġstanbul-Wien - 2002.
12 Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, s.357, Ankara – 2005.
13 AYVERDĠ, a.g.e., s.1233.
“Cenap” ve “Hazret” Kelimelerinin... 467
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
görüldüğü gibi sıfatlaĢmayıp, isim olarak kalmıĢtır; yani aslına uygun
kullanılmıĢtır.
Peki, birinci tür tamlama örneklerinde bu kelimeler niçin
sıfat olarak algılanmıĢtır? Bunun iki nedeni olduğunu düĢünüyoruz:
Birincisi Ģudur: Bilindiği gibi sıfatlar adlardan önce gelerek
onları niteleyen veya belirten sözlerdir14. Burada da “cenap” ve
“hazret” kelimeleri ismin önüne geldiği için, bir niteleme ya da
belirtme görevinde kullanıldıkları düĢünülerek sıfat gibi
değerlendirilmiĢtir.
Farsça kurala göre üretilmiĢ isim tamlamalarında kullanılan
“cenap” ve “hazret” kelimeleri, Türkçenin söz diziminin etkisiyle asıl
anlamlarından ayrılarak yan anlamları ile öne çıkmıĢ ve zamanla kalıp
ifadelere dönüĢmüĢ yapılar olarak kullanım sahasına girmiĢtir.
Ġkinci neden ise Ģudur: “Cenap” ve “hazret” kelimeleri
genellikle dini – tarihi Ģahsiyetler için kullanıldığından, bu kelimelere
bir yücelik, kutsallık iĢlevi yüklenmiĢtir. Zaten dinimizde ve
kültürümüzde manevi değeri bulunan kiĢileri yüceltme ve saygıyla
anma anlayıĢı mevcuttur.
Bizim dini algılayıĢ biçimimizin altında tasavvuf inancı
yatmaktadır. Tasavvufta üzerinde önemle durulan konulardan biri de
“hazarat”
15 kavramıdır. Bilindiği üzere Türkler Ġslamiyet ile tasavvuf
inancını bir arada yaĢamıĢlardır. Tasavvufun özünde saygı ve ahlak
kavramları bulunmaktadır. Tasavvuf; Allah’a, Peygambere, Kur’an’a
ve din büyüklerine hitap ederken saygıyı elden bırakmamayı öğütler.
Bu anlayıĢ doğrultusunda, aslen isim türünden olan ve isim tamlaması
oluĢturması beklenen “cenap” ve “hazret” kelimeleri Türkçede
sıfatlaĢmıĢ ve sıfat tamlaması kurmuĢtur.
Sonuç olarak, bu iki kelimenin Türkçede bir tür analoji
(benzetme, andırış16) yoluyla sıfatlaĢmıĢ ve bunlarla kurulan isim
tamlamalarının da sıfat tamlamasına dönüĢmüĢ olduğunu
söyleyebiliriz. Bu kelimeler Arapçada nasıl adlandırılırsa
adlandırılsın, Türkçede Türkçenin kuralına göre kullanılmaktadır.

14 KORKMAZ, Zeynep; Türkiye Türkçesi Grameri, s.333, TDK Yayınları,
Ankara – 2003.
15 Arapça “hazret”in çokluk eki almıĢ Ģekli; mertebeler. Mutasavvıflara göre
âlemin (tecellinin) beĢ derecesi vardır; buna “hazarat-ı hams” denir. (bk. AYVERDĠ,
a.g.e., s.1229).
16 Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, s.95, Ankara – 2005.
468 M. Fatih ALKAYIŞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
KAYNAKÇA
AYVERDĠ, Ġlhan; Misalli Büyük Türkçe Sözlük, I-III cilt, Kubbealtı
NeĢriyatı, Ġstanbul – 2005.
Derleme Sözlüğü, I-XII. cilt, TDK Yayınları, Ankara - 1993.
DEVELLĠOĞLU, Ferit; Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat,
Aydın Kitabevi, 22. Baskı, Ankara – 2005.
DOĞAN, Mehmet; Büyük Türkçe Sözlük, Pınar Yayınları, Ġstanbul –
2008.
ERGĠN, Muharrem; Türk Dil Bilgisi, Ġstanbul - 1992.
KORKMAZ, Zeynep; Türkiye Türkçesi Grameri, TDK Yayınları,
Ankara – 2003.
Mütercim Âsım Efendi; Burhân-ı Kâtı, Hazırlayanlar: Prof. Dr.
Mürsel Öztürk, Dr. Derya Örs, TDK Yayınları, Ankara –
2000.
NĠġANYAN, Sevan; Sözlerin Soyağacı, Adam Yayınları, Ġstanbul –
2002.
TĠMURTAġ, Faruk Kadri; Osmanlı Türkçesine GiriĢ, Ġstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul – 1991.
PARLATIR, Ġsmail; Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi,
Ankara–2006.
Tarama Sözlüğü, I-VIII cilt, TDK Yayınları, Ankara - 1996.
TIETZE, Andreas; Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, cilt
I, A-E, Simurg Yayınları, Ġstanbul-Wien - 2002.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara – 2005.
Yazım Kılavuzu, TDK Yayınları, Ankara – 2008.

Konular