YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM*

193
PERSIAN LINGUISTICS IN TWENTIETH CENTURY
Azita H. TALEGHANİ**
*
Özet
Bu makale, dilbilgisi ve morfolojiye vurgu yapmakla birlikte genel olarak
yirminci yüzyıldaki Farsça dilbilim çalışmalarına odaklanmaktadır.
Bu yazıda İran gramer çalışmaları tarihine genel bir bakıştan sonra, diakronik
ve senkronik dilbilimdeki son yaklaşımları tartışılmıştır.
Genel/diakronik Farsça dilbiliminde daha çok eski metinlerin okunup
çözülmesine odaklanıldığı görülmektedir. Senkronik çalışmalarda ise üç
ana yapı var: 1) geleneksel dilbilim, 2) yapısal dilbilim ve 3) kuralcı veya
üretimci dilbilim. Makalede, bu aşamalardan hangisinin yirminci yüzyıl
Fars dilbilimi üzerinde etkili olduğu gösterilmektedir. Sonuç olarak makalemi
Fars dilbiliminin hali hazırdaki durumunu gözden geçirilerek gelece-
ğe ilişkin öngörüler belirtilecektir.
Anahtar Kelimeler: Farsça, Dilbilim
Abstract
This article focuses on Persian linguistics with the emphasis on grammar
and word formation in the twentieth century.
After presenting a brief overview of the history of the study of grammar
in Iran, I discuss the recent trends in linguistics from diachronic to
synchronic aspects.
In Persian diachronic linguistics, we will see that most works focus on
the reading, and deciphering of the old texts.
In synchronic studies, there are three main stages: 1) traditional linguistics,
2) structural linguistics, and 3) generative or formal linguistics. I show
how each one of these stages affects Persian linguistics in the twentieth
century. Finally, I conclude the article by looking at the current state of
Persian linguistics and the future prospects for the field.
Keywords: Persian, Linguistics.
* Makalenin “Persian Linguistics in Twentieth Century” başlıklı orijinali, Iranian Studies dergisinde (sayı 42,
2 Nisan 2009, s. 275-284) yayınlanmıştır.
** Prof. Dr., Toronto Üniversitesi Yakın ve Orta Doğu Uygarlıkları Bölümü. *** Arş. Gör., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı ABD.(kadirturgut@gmail.com)
194 YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM
A. Giriş
Dilbilim, dili konu alan bilimsel çalışmalar disiplinidir. Bu çalışmalar
yalnızca ses sistemini ve kelime yapısını değil, grameri ve dilin anlamını
da kapsar.
Son otuz yılda dil araştırmaları, dilin içyapısının ötesine geçip nöroloji,
psikoloji, bilgisayar, sosyoloji gibi bilimlerle örtüşmüş, nörolinguistik,
psikolinguistik, bilgisayarlı dilbilim, sosyal dilbilim gibi yeni disiplinler
arası alanlar oluşturmuştur.
Dilbilimin yeni bir bilim dalı olarak kabul edilişinin üzerinden yüz yıl
bile geçmemesine rağmen, gelişimi çok hızlı ve dikkat çekici olmuştur.
Hint-Avrupa dilleri ve başka diller üzerine yapılan araştırma ve incelemeler,
bu yeni alanların gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Farsça, farklı
yönleriyle dilbilim üzerine çalışanların ilgisini çeken Hint-Avrupa dillerinden
biridir. Farsça dilbilim araştırmaları, gramer çalışmaları ve gramer
kitapları yazımı ile başlamıştır. Daha sonra bu çalışmalar sözlükbilime
doğru genişlemiş, tek ve çift dilli sözlükler hazırlanmıştır.
Bu makalede, dilbilgisi ve morfoloji üzerinde durulmakta ve yirminci
yüzyıldaki Farsça dilbilim çalışmalarına odaklanılmaktadır. Bu çalışmada,
önce genel olarak İran’daki gramer çalışmaları tarihine bakılacak, daha
sonra artzamanlı (diachronic) ve eşzamanlı (synchronic)1
dilbilimdeki son
yaklaşımlar ele alınacaktır. Makalede son olarak, Farsça dilbilgisi çalışmalarının
günümüzdeki durumu ve bu alanın geleceğine dair temenniler yer
alacaktır.
İran’da Dilbilim Çalışmalarının Tarihi
Orta Farsçadan (X. yüzyıl) doğup gelişen Yeni Farsça, bir doğu İran
dili olup, İran’da Farsça, Afganistan’da Derice ve Tacikistan’da da Tacikçe
olarak bilinir ve konuşulur.
İran’da dilbilgisi çalışmalarının Sâsânî Hanedanlığı dönemine (MS
224-651) kadar uzandığı ispatlanmıştır. O zaman dahi kutsal Zerdüşt me-
1 [Artzamanlı (diyakronik) dilbilimle kastedilen, bir dilin tarihi süreç içerisinde geçirdiği evrelerle birlikte ele
alınması, eşzamanlı (senkronik) dilbilimle kastedilen ise bir dilin belli bir zaman dilimindeki durumunun ele
alınması çalışmalarıdır. Çevirmenin Notu]
Azita H. TALEGHANİ/Çev. Kadir TURGUT 195
tinlerini korumak ve anlamak için Fonetik (sesbilim), morfoloji (kelime
bilgisi) ve leksikoloji (sözlükbilim, bir dilin doğal kullanıcılarının zihninde
var olan anlamlar) üzerine çalışılıyordu. İslami dönemde de İranlılar,
Arapça gramer yazımına öncülük etmişlerdir.2
B. VII. Yüzyıldan IX. Yüzyıla Kadar Dilbilim Çalışmaları
Arapların İran’ı ele geçirmesinden sonraki ilk yüzyıllarda gramercilerin
yöntemleri kuralcıydı. Temel olarak benzer yapılar için ele alınacak
genel model yerine, kelime ve cümle yapısı üzerinde durulmaktaydı. Müslümanlar
Yunan mantığını ve Yunanlılar için yazılmış gramerleri öğrenince
yöntemleri değişti. Bundan sonra gramerciler sınıflandırma yapmaya
ve genel modeller formüle etmeye başladılar. Arapların İran’ı ele geçirmesinden
sonraki ilk yüz yıllarda İranlılarca yazılan en önemli dilbilgisi
kitapları Arapçaydı. Halîl Saman’ın Linguistics in the Middle Ages (Orta
Çağda Dilbilim) adlı kitabında söylediği gibi3
“Arap dili üzerine yapılan
elimizdeki ilk tam analiz klasik Arap dilbiliminin kurucusu Sibeveyh’e
aittir.” El-Kitâb, Sibeveyh’in Arap fonetiğini toplu olarak verdiği meşhur
kitabının adıdır. Aynı zamanda seslerin çıkış yerleri ve şekilleri üzerinde
de durmaktadır.
İkinci İranlı gramerci olan Zemahşerî’nin Arapça gramer kurallarına
dair eseri el-Mufassal’dır. El-Mufassal’ın fonetikle ilgili kısımları elKitâb’ın
fonetik kısmına çok benzer. Ancak Zemahşerî, gramer kurallarını
selefinden daha detaylı irdeler.
Farsçanın gramerini ilk olarak İbni Sinâ, Dânişnâme-i Âlâî adlı eserinde
irdelemiştir. İbni Sinâ dilin evrenselliğini ve zorunlu mantık hiyerarşisinin
nasıl işlediğini göstermeye çalışmıştır. Onun gramere yaklaşımı, Arap
dilini inceleyen yararcı kuralcı/tanımcı (pragmatic descriptive/prescriptive)
bakış açısının ötesinde ve yapısalcı dilbilime (structural linguistics)
yakındır.4
2 G. L. Windfur, Trends in Linguistics: Persian Grammar: History and State of its Study (New York,
1979), 10.
3 K. Saman, Linguistics in the Middle Ages (Leiden, 1968), 40.
4 Yapısal ve tanımlayıcı dilbilim okulu yirminci yüzyılın başında ortaya çıkmıştır. Bu ekol dili tarihsel gelişim
süreci (diyakronik) yerine belli bir zaman kesitinde (senkronik) ele alır. Modern yapısal dilbilimin babası Ferdi-
196 YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM
Yeni Farsça gramer ve sözlük çalışmaları on birinci yüzyılda İranlı dilbilimciler
tarafından başlatılmış, daha sonra Türk, Hintli ve diğer Müslüman
bilim adamları, son olarak da on yedinci yüzyılda batılı bilim adamları bu
çalışmalara katılmıştır.5
Farsça gramer çalışmalarındaki batılı yaklaşımlar
şöyle sınıflandırılabilir:
1- Kuralcı-tanımcı Latin grameri (descriptive-prescriptive Latin grammar)

2- Karşılaştırmalı-diyakronik gramer (comparative-diachronic grammer)

3- Açıklayıcı-eşzamanlı ve yapısalcı gramer (descriptive-synchronic
and structural grammar)
4- Üretimci gramer (generative grammar).
Farsça morfoloji ya da kelime bilgisi alanındaki ilk çalışma on üçüncü
yüzyılda Şems-i Kays-i Râzî tarafından yapılmıştır. Râzî, Farsça kelime
bilgisinin bazı kurallarını inceler ve oldukça gelişmiş bir morfoloji terminolojisi
kullanır.6
C. Son Dönem Dilbilim Yaklaşımları
Son yüzyılda Farsça dilbilim radikal biçimde değişmiştir. Bu değişim
diakronik ve senkronik dilbilim açılarından görülebilir.
I. Diakronik Dilbilim
Eski İran dilleri -Eski Farsça ve Orta Farsçanın çeşitli lehçeleri- yirminci
yüzyılda dilbilimin başlıca araştırma konularından biri olmuştu. Diyakronik
dilbilim çalışmalarının çoğu, verilen belli bir tarihi gelişim noktasında
senkronik açıklama da yapılarak, eski metinlerin okunup deşifre
edilmesine odaklanmıştır. Eski Doğu İran dilleri üzerine araştırma yürü-
ten İranlılar arasında Purdâvûd ve Tefazzulî vardır. Purdâvûd, Avesta’nın
önemli bölümlerini Yeni Farsçaya çevirmiştir. Tefazzulî’nin çalışmaları ise
yalnız Avesta üzerine yoğunlaşmamış, aynı zamanda Orta Farsçanın doğu
nand de Saussure, dilin ses ve düşünce arasında ilişkiyi sağlayan sistematik bir yapı olduğuna inanırdı.
5 Windfur, Trends in Linguistics, 9.
6 S. Karimi, “A History of Linguistics in Iran”, Yayınlanmamış Tebliğ (University of Washington, 1983), 5.
Azita H. TALEGHANİ/Çev. Kadir TURGUT 197
ve güney lehçeleri üzerinde de eleştirel incelemeler yapmıştır. Çalışmaları
Orta Farsçaya dair çeviri ve sözlükleri kapsar.7
Orta Farsçanın çeşitli lehçeleri üzerinde çalışan bilim insanları arasında
Bedruzzemân Garîb ve Jâle Âmûzgâr’ı sayabiliriz. Bedruzzemân Garîb,
Sogdca üzerine çalışan ilk diyakronik dilbilimcidir. Çalışması, Soğdca fiillere
dair bir yapı analizi ile üç dilli (İngilizce, Farsça ve Soğdca) sözlükten
oluşur. Tahran Üniversitesi Eski İran Kültürü ve Dilleri Bölümü öğretim
üyesi Jâle Âmûzgâr, tarihi İran dilleri konusunda tanınmış bir bilim insanıdır.
Âmûzgâr, merhum Ahmed Tefazzulî ile işbirliği içinde antik İran çalışmalarına
ve antik İran edebiyatı tarihine önemli katkılarda bulunmuştur.
Farsçanın gelişimini tarihi olarak açıklayan ilk kişi Muhsin Ebulkâsımî’dir.
Târih-i Zebân-i Fârsî (Fars Dili Tarihi) 8
adlı eserinde Ebulkâsimî, Eski
Farsçadan Yeni Farsçaya dek Fars dillerinin ses sistemini, kelime yapma
kurallarını ve dilbilgisini ayrıntılı olarak ele almaktadır.
İranlı olmayan Eski Farsça ve Orta Farsça araştırmacılarından biri,
Grammar of Gatha-Avestan (Gata-Avesta Grameri) adlı eseri Eski Farsça
gramerler arasında tanınmış olan Robert Stephen Beekes’tir.9
Roland Kent
de detaylı bir Eski Farsça sözlük, metin ve dilbilgisi çalışması hazırlamıştır.10
Orta Farsça üzerine çalışan İranlı olmayan iki bilim insanı da Orta Farsçanın
batı lehçelerinin sentaksı üzerine çalışan Christopher Brunner11 ve bir
Soğdca grameri hazırlayan Ilya Gershevitch’tir.12
Yeni Farsçanın gelişim aşamaları üzerine ilk sistematik calışma Behâr
tarafından yapılmıştır. Üç ciltlik Sebkşinâsî (Üslup Bilgisi) adlı eseri, Yeni
Farsçanın gramatik, retorik ve poetik yönlerini irdeler.13
Farsça dilbilimin diyakronik yönleri üzerine katkılar yapan tanınmış
akademisyenlere ilave olarak Farsça diyakronik ve senkronik dilbilim konusunda
önemli rolü olan bazı resmi kurumlar da vardır. Bu kurumlardan
biri Ferhengistân-i İran’dır (İran Dil Kurumu). Ferhengistân-i İran, yeni
7 Karimi, “A History of Linguistics in Iran,” 8-10.
8 M. Ebulkâsımî, Târih-i Zebân-i Fârsî, (Tehran, 1994).
9 R. S. P. Beekes, A Grammar of Gatha-Avestan, (Leiden, 1988).
10 R. G. Kent, Old Persian: Grammar, Text, Lexicon (New Haven, 1953).
11 C. J. Brunner, A Syntax of Western Middle Iranian (New York, 1977).
12 I. Gershevitch, A Grammar of Manichean Sogdian (Oxford, 1954).
13 Karimi, “A History of Linguistics in Iran,” 9
198 YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM
kavramlara yeni kelimeler bulmak konusunda Farsçanın öz gücünü canlandırmak
için çok çaba sarf etmiştir. Bu çabalar Ferhengistân-i Zebân u
Edeb-i Farsî (Fars Dili ve Edebiyatı Kurumu) tarafından devam ettirilmiştir.
Kurumun asıl amacı arkaik kelimeleri canlandırarak yeni kelimeler
oluşturmak yahut kelime türetim süreçlerini canlandırmaktı.14 Bu alanda
çalışanlar arasında Kesrevî, Mukaddem, Hanlerî, Bâtinî ve Mîlâniyan sayılabilir.

II. Senkronik Dilbilim
Farsça senkronik dilbilim çalışmaları üç ana sınıfa ayrılabilir:
1- Geneleneksel kuralcı dilbilim, (prescriptive linguistics)
2- Yapısalcı dilbilim (structural linguistics)
3- Üretimci veya kuralcı dilbilim (generative or formal linguistics)
Bu ana grupların her birinin Farsça dilbilim araştırma ve incelemelerini
nasıl etkilediğini göreceğiz.
a. Geleneksel kuralcı dilbilim
Geleneksel dilbilgisinde sözcükler, isim, fiil ve edat olarak sınıflandırılmış
ve bunlardan her biri daha küçük gruplara ayrılmıştır. Bu dilbilimin temel
mantıksal öğeleri de özne ve yüklemdir. Farsça dilbilgisi kitaplarında
eylem bildiren fiil cümleleri, durum bildiren isim cümlelerinden ve tahmin
yahut soru içeren fiil cümlelerinden ayrılır.
Müstakil ilk Farsça grameri, Arapça gramere dayanarak Talegânî tarafından
yazılmıştır. Bu gramer kitabında, Arapçada olduğu gibi, geçmiş zaman,
mastardan; gelecek zaman da geçmiş zamandan oluşturulmaktadır.
15
İlk modern Farsça grameri ise Mirzâ Habîb Isfahânî tarafından yazılmıştır.
Mirzâ Habîb Isfahânî, gramer karşılığında Farsça ‘destûr’ kelimesini
kullanan ilk kişidir.16 Isfahânî’nin gramer kitabında birkaç Farsça-
14 Persian Academy of Language and Literature: http://www.persianacademy.net.
15 M. R. Bâtinî, Nigâhî-i Tâze be Destûr-i Zebân (Tehran, 1977).
16 [Yazarın bahsettiği Mîrzâ Habîb Isfahânî İstanbul’da yaşayan İranlılardan olup kitaplarını da burada yazıp
yayınlamıştır. Isfahânî’nin adında ‘destûr’ kelimesini kullandığı iki eseri de İstanbul’da birkaç kez basılmıştır.
Bkz. Mîrzâ Habîb Isfahânî, Destûr-i Suḥen der Zebân-i Fârsî (İstanbul 1287/1870; İstanbul 1289/1872). Aynı
Azita H. TALEGHANİ/Çev. Kadir TURGUT 199
Almanca karşılaştırmalı tablo da bulunmaktadır. Isfahânî, aynı zamanda
Avrupa tarzı grameri benimseyen ve kelimeleri alt gruplarına ayıran ilk
gramercidir.17
İlk Farsça dilbilgisi ders kitabı, Mirzâ Karîb ile birlikte Tahran
Üniversitesi’nin dört seçkin öğretim üyesi, Bahâr, Humâî, Furuzanfer ve
Yâsemî tarafından hazırlanmıştır. (1911) Bir başka değerli araştırmacı Muhammed
Muîn, biçim-sözdizimsel (morphosyntactic) alanları da kapsayan
en gelişmiş Farsça dilbilim incelemelerini yapmıştır. Yukarıdaki gramerlerin
tümünün, Farsçanın nasıl doğru konuşulup yazılacağına odaklandığı
dikkat çekmektedir.
Geleneksel gramerde en önemli değişikliği yapan kişi Hânlerî’dir. O,
dilbilgisi kitabında yeni terminoloji kullanmış ve cümleyi özne ve yüklem
olarak ikiye bölmekle işe başlamıştır. Ayrıca bu iki bölümde yer alabilecek
ögeleri açıklamaktadır. Hânlerî’nin gramerinin en önemli sorunu anlam
bilim (semantics) ve cümle bilgisi (syntax) tariflerinde kafa karışıklığına
neden olmasıdır.18
b. Yapısal Dilbilim
İran’da yapısal dilbilim, Bâtinî’nin Tavsîf-i Sâtimân-i Destûr-i Zebân-i
Fârsî (Farsça Dilbilgisinin Yapısal Analizi) adlı kitabıyla başlamıştır.19
1967’de yayınlanan bu kitap İran dil çevrelerine yepyeni bir dilbilim yaklaşımı
penceresi açmıştır. Bâtinî, yapısal dilbilim hakkındaki kitabında
Farsça cümle, söz öbeği ve kelime yapılarına ilişkin basit örnekler sunmaktadır.
Yapısal dilbilim yaklaşımı üzerine bir diğer Farsça gramer kitabı,
Milâyân tarafından on yıl boyunca dilbilime giriş derslerinde ders
kitabı olarak okutulan Martinet’nin Eléments de linguistique Général adlı
eseridir.20
Farsça dilbilgisini yapısal dilbilim çerçevesinde sunan İranlı olmayan
yazar, Destûrçe (İstanbul 1293/1876; İstanbul; 13000/1883; İstanbul 1303/1886; İstanbul 1313/1895). Çevirmenin
Notu]
17 M. R. Bâtini, a.g.e., (Tahran, 1977).
18 P. N. Khânlerî, Destûr-i Zebân-i Fârsî (Tehran, 1976).
19 M. R. Bâtini, Tovsîf-i Sâḥtmân-i Destûr-i Zebân-i Fârsî (Tehran, 1967).
20 Karimi, “A History of Linguistics in Iran,” 13, 16.
200 YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM
diğer iki akademisyen Lambton (1953’de)21 ve Lazard’dır (1992’de)22. Yapısal
dilbilimin Farsça fonetik ve ses sistemi üzerindeki etkisi gözlemlenmektedir.
Farsça fonetik hakkında ilk kitap Hakşinâs tarafından 1977’de
yazılmıştır.23 Hakşinâs, eserinde Farsçanın artikülasyon (boğumlanma)
sistemini tanımlayıcı bir analiz yapmıştır. Semere, 1978’de yayınlanan
Tavsîf-i Âvâyî-i Zebân-i Fârsî (Farsçanın Fonetik Açıklaması) adlı eserinde,
Farsçanın fonetik kuralları ile hece yapısı konusunda Hakşinâs’ın
açıklamalarını detaylandırmıştır.24
c. Üretimci veya şekilci dilbilim
1970’lerin ortalarında Farsça dilbilim Amerikan üretimci veya şekilci
dilbilimine doğru yönelmiştir.25 Bâtinî, İranlı dilibilimcileri Chomsky’nin
Syntactic Structure (1957)26 ve Aspects of the Theory of Syntax (1965)27
gibi kitaplarıyla tanıştıran ilk kişidir. Bâtinî, New Approach to the American
Grammar of Language adlı kitabını 1977’de yayınlamıştır. Bu kitapta
Bâtinî, dönüşümcü-üretimci dilbilim (transformational generative linguistics)
yanında Amerikan yapısal dilbilimini de tanıtmıştır.28
Şekilci yahut üretimci dilbilim birçok İranlının Amerikan üniversitelerinde
öğrenim görmeye başlamasıyla daha popüler olmuştur. Üretimci
gramer çerçevesinde yazılan ilk tipolojik gramer, Şerhrzâd Mâhûtiyân’ın
Destûr-i Zebân-i Fârsî ez Dîdgâh-i Radişinâsî (Farsça Gramer: Tipolojik
21 A. K. S. Lambton, Persian Grammar (Cambridge, 1953).
22 G. Lazard, A Grammar of Contemporary Persian (California, 1992).
23 M. A. Hakşinâs, Âvâşinâsî (Tehran, 1977).
24 Y. Semere, Tovsîf-i Âvâ-yi Zebân-i Fârsî (Tehran, 1978).
25 Dönüşümcü-üretimci dilbilim (transformational generative linguistics) olarak bilinen dilbilim ekolü,
1950’lerde Noam Chomsky’nin çalışmalarıyla geniş ilgi gördü. Chomsky, derin yapı olarak adlandırdığı dilin
sözdizimsel yapısının, dilin altyapısını oluşturan -belki evrensel- biz dizi kuralının ve ayrıca daha karmaşık
cümleleri oluşturmaya yarayan dönüşümler (transformations) şeklinde adlandırdığı kurallarının olduğunu ileri
sürmektedir. Dönüşümcü-üretimci dilbilimin sonucu, sözcük ve ifadelerin katılmasından sonra dilin temel cümle
yapısıyla aynı olan yüzeysel yapıdır.
26 N. Chomsky, Syntactic Structure (Berlin, 1957).
27 N. Chomsky, Aspects of the Theory of Syntax (Cambridge, 1965).
28 Karimi, “A History of Linguistics in Iran,” 17.
Azita H. TALEGHANİ/Çev. Kadir TURGUT 201
Bir Yaklaşım) (1999) adlı eserdir.29 Bu gramer, eğitimli insanların konuş-
tuğu Tahran ağzını esas alan senkronik bir gramer olup üç bölümden oluş-
maktadır:
1- Morfoloji ve kelime yapısı,
2- Sentaks/cümle bilgisi,
3- Ses ve ses yapısı.
Bu tipolojik gramer, bazı Farsça gramer özelliklerini başka dillerle kar-
şılaştırmaktadır.
Dönüşümcü gramer çerçevesinde yazılan ilk Farsça gramerler arasında
Moyne (1974)30, Mar’aşî (1970), ve Beşîrî’nin (1972)31 yazdığı eserler
gelir. Bu çalışmaların en önemli rolü, Farsça gramer çalışmaları alanında
bir devrim yaratmaları ve yirminci yüzyılda Farsça dilbilim çalışmaları
alanına teorik dilbilimin girişini müjdelemeleriydi. Bu yazarlar, şekilci
gramer çerçevesinde Farsça gramerin çeşitli yönlerini analiz etmeye çalış-
tı. Bunlar arasında, 1976’daki çalışmasıyla Farsçada isim-deyim öbekleri
konusuna odaklanan Suheylî32 ve Farsçada geçişsiz fiiller, nesne ve ‘râ’
belirteci konusunda çalışan Hâcetî’yi33 de sayabiliriz.
Şekilci dilbilim teorisi Chomsky ve başkaları tarafından geliştirilince,
İran içinden ve dışından İranlı dilbilimciler bu alandaki yeni eğilimleri
takip ederek Farsça dilbilim perspektifini değiştirmişlerdir. Bu nedenle,
son yirmi yılda Farsça dilbiliminde sentaks bakımından birçok gelişme
yaşandığını görmekteyiz. Farsça sentaks konusunda büyük bir ilerleme
kaydettiren dilbilimciler arasında Samiiyân, Hâşimpûr, Debîrmukaddem
ve Kerîmî de vardır. Sâmiiyân, Farsça isim öbekleri ve tamlama yapısı
üzerine inceleme yapan ilk dilbilimcidir.34 Hâşimpûr’un çalışması Farsça
fiillerin özel tasnifine odaklanırken35, Debîrmukaddem, Farsçada ettirgen
29 S. Mahutiyan, Destûr-i Zebân-i Fârsî ez Dîdgâh-i Radişinâsî (Tehran, 1999).
30 J. Moyne, “The Structure of Verbal Constructions in Persian” (Doktora Tezi, Harvard University, 1974).
31 Karimi, “A History of Linguistics in Iran,” 17.
32 A. I. Soheili, “Noun phrase complementation in Persian” (Doktora Tezi, University of Illinois, 1976).
33 A. Hajati, “Ke Construction in Persian: Descriptive and Theoretical Aspects” (Doktora Tezi, University of
Illinois, 1977).
34 V. Samiian, “Origins of Phrasal Categories in Persian, an X bar Analysis” (Doktora Tezi, UCLA, 1983).
35 P. Hashimipour, “Pronominalization and Control in Persian” (Doktora Tezi, University of California,
1989).
202 YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM
yapılar konusuyla ilgilenmiştir.36 1980 ve 1990’lı yıllar boyunca Farsça
üzerine eğilen dilbilimciler arasında çalışması kelime ve cümle yapısı
alanlarında geniş kapsamlı olan tek kişi Kerîmî’dir. Kerîmî, çalışmasına
1989’da Farsçada özgüllük ve belirlilik konusuyla başlamış,37 daha sonra
1996’da nesne ve ‘râ’ belirteci konularında ayrıntılı bir inceleme yapmıştır.38
Kerîmî, çalışmalarını 1995 ve 2005’te Farsça karmaşık önermeler, 2001
ve 2005’te Farsçada sıfat cümlecikleri ve Farsça cümle yapısı konusunda
birçok makaleyle sürdürmüştür.39 Farsça cümle yapısı konusundaki kitabı,
şekilci dilbilim alanındaki yeni teorilerle yazılan ilk kitaptır.40 Kerîmî’nin
Farsça dilbilimine katkıları araştırmalarıyla sınırlı kalmamıştır. Kerîmî
aynı zamanda Vidâ Samiiyân ve Don Stilo ile birlikte İran dilbilimi alanındaki
iki çalıştayı organize eden ilk İranlı dilbilimcidir. 2008’de, içinde
2005’te Leipzig’de yapılan konferansta sunulan tebliğlerin bir kısmının da
yer aldığı bir makaleler kitabı yayınlamıştır. Bu konferanslar farklı Fars-
ça dilbilim yaklaşımları üzerine çalışan akademisyenlerin araştırmalarını
paylaşmaları için iyi bir fırsat olmuştur.
Farsça dilbilim araştırmaları alanında, dilbilimsel bakışla İran dillerine
odaklanan akademik dergi platformuna ihtiyaç duyulmaktadır. İran dilleri
üzerine yapılan çalışmalar bu kadar hızla geliştiğinden, araştırmaların yayınlanmasını
amaçlayan bir dergi teori ve fikirlerin paylaşılması için çok
önemlidir. 2008 yazında Almanya’da yapılan ikinci İran dilbilim çalıştayında
Kerîmî, bir İran dilbilimi dergisi yayınlamak için çalışmayı önermiştir.

D. Farsça Dilbilimin Şu Anki Durumu
Farsça dilbilimde 19801990-’larda yaşanan gelişmeleri müteakiben,
Farsça dilbilimcileri, İran üniversitelerinden, Avrupa, Amerika ve Ku-
36 M. DabirMoghadam, “Syntax and Semantics of Causative Constructions in Persian” (Doktora Tezi,
University of Illinois, 1982).
37 S. Karimi, “Aspects of Persian Syntax, Specificity, and the Theory of Grammar” (Doktora Tezi, University
of Washington, 1989).
38 S. Karimi, “Case and Specificity: Persian râ Revisited,” Linguistic Analysis, 26, no. 3/4 (1996): 173-194.
39 S. Karimi ve Azita Taleghani, “Wh-Movement, Interpretation, and Optionality,” Phrasal and Clausal Ar -
hitecture: Syntactic Derivation and Interpretation (Amsterdam, 2007), 9: 167-187.
40 S. Karimi, A Minimalist Approach to Scrambling: Evidence from Persian, (Berlin, 2005).
Azita H. TALEGHANİ/Çev. Kadir TURGUT 203
zey Amerika üniversitelerine kadar, İran ve İran dışında dilbilimin birçok
alanında çalışmalarına devam etmişlerdir. Farsça dilbilim alanı, Kuzey
Amerika’da Manitoba Üniversitesi’nde Jila Ghomeshi tarafından temsil
edilmektedir. Ghomeshi, Toronto Üniversitesi Dilbilim Bölümünden 1997
yılında mezun olmuştur. Dilbilim araştırmalarında en önemli ilgi alanı
Farsça sözdizimidir. Ghomeshi, Canadian Journal of Linguistics adlı dergide
“The Syntax of Iranian Languages” (İran Dillerinin Sözdizimi) konusunu
işleyen bir sayının41 editörlüğünü yürütmüş ve Farsça dilbilim çalışmalarına
“Plural Marking, Indefiniteness, and the Noun Phrase” (Çoğul
Yapım Şekilleri, Belirsizlikler ve İsim Tamlaması)42 ile “Non-projecting
Nouns and the Ezafe Construction in Persian” (Farsçada Yansıtılamayan
İsimler ve Tamlama Yapısı)43 makaleleri dâhil birçok konudaki araştırmalarıyla
katkıda bulunmuştur.
İranlı yeni nesil dilbilimciler arasında şekilci dilbilim üzerine çalışanlar
Arsalan Kahnamuyipour, Karine Megerdoomian ve bu satırların yazarıdır
(Azita Taleghani). Toronto Üniversitesi Dilbilim Bölümünden 2004
yılında mezun olan Arsalan Kahnemuyipour’un çalışmaları, kesinlik vurgusunun
cümledeki yeri konusunda yoğunlaşmaktadır.44 Southern California
Üniversitesi Dilbilim Bölümünden 2003 yılında mezun olan Karine
Megerdoomian’in ana çalışması Farsça karmaşık yüklemler üzerine
odaklanmıştır.45 Farsçada modalite, yön, zaman ve olumsuzluk konularına
yoğunlaşan bu satırların yazarı da Arizona Üniversitesi Dilbilim Bölü-
münden 2004 yılında mezun olmuştur.46 Birçok İranlı genç araştırmacının
ABD, Kanada, Avrupa ve İran’da bu alanda çalışması kayda değer bir gelişmedir.

İran’da çeşitli eğitim kurumlarında dilbilime değerli katkılar sağlanmaktadır.
Bunlar arasında Fars Dili ve Edebiyatı Akademisi (Academy
of Persian Language and Literature), İran Kültürel Miras Örgütü (Iranian
41 Canadian Journal of Linguistics: The Syntax of Iranian Languages, 46, no. 1/2 (2001).
42 J. Ghomeshi, “Plural Marking, Indefiniteness, and the Noun Phrase,” Studia Linguistica, 57 (2003): 47-74.
43 J. Ghomeshi, “Non-projecting Nouns and the Ezâfe Construction in Persian,” Natural Language and Lin -
uistic Theory, 15 (1997): 729-788.
44 A. Kahnemuyipour, “The Syntax of Sentential Stress” (Doktora Tezi, University of Toronto, 2004).
45 K. Megerdoomian, “Beyond Words and Phrases: A Unified Theory of Predicate Composition” (Doktora
Tezi, University of Southern California, 2003).
46 A. Taleghani, Modality, Aspect and Negation in Persian (Amsterdam, 2008).
204 YİRMİNCİ YÜZYILDA FARSÇA DİLBİLİM
Cultural Heritage Organization), İranoloji Kurumu (Iranology Foundation)
ve Eğitim Bakanlığı’nı (Educational Ministry) sayabiliriz. Fars Dili
ve Edebiyatı Akademisi, devrimden bu yana 28 yıl içinde İran dilleri üzerine
diyakronik çalışmalardan, etimolojik buluşlara ve sözlükçülüğe kadar
kat ettiği yolla İran’da dilbilim konusunda en önemli kurumlardan biri olmuştur.
Bu kurumun ana çalışma alanı yabancı terimlere Farsça karşılıklar
türetmek ve onaylamak olmuştur. Kurum aynı zamanda Destûr-i Ḥatt-i
Fârsî (Farsça Yazım Kılavuzu) adıyla bir resmi yazım kılavuzu da çıkardı.
Kurum Fars dili ve edebiyatı, diğer İran dilleri, İran’ın kültür mirası, İranoloji
ve İran kültürü konularındaki çalışmaları da teşvik etmektedir.
Fars Dili ve Edebiyatı Akademisi’nin kelime türetme komisyonu,
1970’lerdeki eski kelimelere yeni karşılıklar bulma eğilimlerini takip ederek
Farsça morfoloji kurallarına uygun olarak çeşitli alanlarda kullanılacak
birçok yeni terim türetmek için farklı bilim dallarındaki bilim adamlarıyla
işbirliği yapmıştır. Kurumun bu araştırma birimi 30’dan fazla bilim dalı
için türettiği yeni terimlerle son 15 yılda oldukça verimli olmuştur. Fars
Dili ve Edebiyatı Akademisi’ndeki dilbilimcilerin ilgi alanı, kelimelere
yeni karşılıklar bulmak ve resmi imla kılavuzu hazırlamakla sınırlı kalmamıştır;
aynı zamanda ayrıntılı bir Farsça grameri de hazırlanmaktadır.
İran Kültür Mirası Örgütü, devrimden sonra etnoloji ve antropoloji
araştırmaları yanında diyakronik İran dilbilim çalışmalarında önemli rol
oynayan bir başka kurumdur. İran Eğitim Bakanlığı, son on yılda İranlı dilbilimcilerle
işbirliği yaparak dilbilgisi ve edebiyat ders kitaplarını değiştirme
konusunda adımlar atmıştır. Son zamanlarda Eğitim Bakanlığı ‘Farsça
Temel Kelimeler’ (Basic Words of Persian) adlı bir proje başlatmıştır. Bu
önemli projenin sonuçları, uygulamalı dilbilim, ilk ve ikinci dil edinimi ve
eğitimi konularındaki araştırmalarda faydalı olacaktır.
Farsça dilbilime etki eden yalnız devlet kuruluşları değildir. Ferheng-i
Muâsir gibi bazı özel yayınevleri de dilbilimci ve uzman sözlükçülerle
işbirliği yaparak sözlükler, ansiklopediler yayınlamış ve İran’da sözlük çalışmalarında
önemli rol oynamışlardır.
Yirminci yüzyılda Farsça dilbilimin gelişimi, dilbilim ya da ilgili alanlarda,
özellikle son on yılda çok sayıda organizasyonun kuruluşunda gö-
rülebilir. Bunlar arasında bazı İranlı dilbilimciler ve dilbilim öğrencileri-
Azita H. TALEGHANİ/Çev. Kadir TURGUT 205
nin çabalarıyla 2004 yılında İran’da kurulan İran Dilbilimciler Derneği’ni
(Iranian Linguistics Association) sayabiliriz. Bundan başka İran’da 1998
yılında psikoloji ve bilişsel bilimler akademisyenleri tarafından kurulan
Bilişsel Bilim Çalışmaları Enstitüsü (Institute for Cognitive Science Studies)
de vardır.
E. Farsça Dilbiliminin Geleceği Hakkında Beklentiler
Bütün çabalara rağmen Farsça dilbilimin aşması gereken uzun bir yol
vardır. Hâlâ Farsça gramer alanında, açık ve standart bir metne ihtiyaç
duyulmaktadır. Fars Dili ve Edebiyatı Akademisi’nin dilbilgisi bölümüyle
işbirliği yapmak ve buraya destek verip bu projeyi bitirmek, dilbilimcilerin
görevlerinin bir parçasıdır.
Farsça öğretenler, organize olmaya ve Farsça öğretebilmek için farklı
düzeylerde iyi hazırlanmış kitaplara ihtiyaç duymaktadırlar. Farsça öğretenlerin
de yardımıyla uygulamalı ve teorik dilbilimcilerimiz, ikinci dil
olarak Farsça öğrenenlerin ihtiyaç duyduğu her şeyle donanımlı bir ders
kitabı hazırlayabilirler. Farsçanın birçok lehçesi vardır. Bu lehçelerin incelenmesi,
sosyal, dilbilimsel ve teorik bakımdan önemlidir.
Bunlar, yalnız muhtemel araştırma ve inceleme örnekleridir. İranlı
dilbilimciler İran çalışmalarıyla işbirliği yapıp İran hakkındaki bilimsel
çalışmaların işlendiği çalıştay, konferans ve seminerlerde daha aktif rol
almadan başarılamayacaktır.
Açıklama
Bu yazı, 9-10 Ekim 2007’de Toronto Üniversitesi’ndeki İran ve İran
Çalışmaları konulu konferansta sunulan bildirinin düzenlenmiş halidir.

Konular