Pers mitolojisi
Pers mitolojisi, İran platosu ve onun sınır bölgeleri ile Karadeniz’den Hoten’e kadar uzanan Orta Asya bölgelerinde yaşamış ve birbirleriyle kültürel ve dilsel olarak ilişkili olan eski halkların inanç ve ibadet uygulamalarının bütününe verilen isimdir.

Dini Arka plan

Pers mitolojisindeki karakterler güçlü bir biçimde ikiye ayrılmıştır: İyi olanlar ve kötü olanlar. Bu ikici iyi-kötü anlayışı Pers mitolojisindeki hikâye, figür ve çeşitli motiflere de yansır. Bu anlayışın kökeni Zerdüştlük’teki Ahura Mazda’nın (Avestaca, daha sonraları Farsça’da Hürmüz) iki emanasyonu anlayışı üzerine kurulmuştur. Spenta Mainyu yapıcı enerjinin kaynağı, Angra Mainyu ise karanlık, yıkım ve ölümün kaynağıdır.

Pers mitolojisinde büyük sayılarda bulunan daeva (Avestaca, Farsça: div) yani ‘ilahi’ veya ‘parlak’ isminde varlıklar da bulunmaktadır. Bunlara Zerdüşt Mazdaizmi’nden önceki zamanlarda tapılmaktaydı ve Vedik dinlerdeki gibi bu Zerdüşt öncesi Mazdaizm biçiminin bağlıları daeva`nın kutsal varlıklar olduğuna inanmaktaydı. Fakat, Zerdüşt’ün dini reformlarından sonra terim cinlerle özdeşleştirilmiştir. Yine de Hazar Denizi’nin güneyinde yaşayan İranlılar daeva tapımını sürdürdüler ve Zerdüştlüğü kabul etmemekte direndiler ve böylece de daeva`yı içinde barındıran bazı efsaneler bugüne kadar ulaşabilmiştir. Örnek olarak GHOT İRAN isimli efsane verilebilir.

Ayrıca, Zerdüşt şeytan epitomisi, Angra Mainyu veya Farsça Ehrimen, daha sonraki dönemlerde İran edebiyatında Zerdüştçü/Mazdaist kimliğini kayberedek bir div olarak tasvir edilmiştir. İslam’ın bölgeyi fethinden sonraki dönemlerde Ehrimen noktalı vücuda ve iki boynuza sahip bir adam olarak tasvir edilmiştir. Zaman zaman İslam’daki şeytan kavramı ile de bütünleşmiştir.

İyi ve Kötü

Pers mitoloji ve destanlarındaki en ünlü karakter Rüstem’dir. Bir başka ünlü figür de despotizmin sembolü olan Zahhak’tır. Zahhak sonunda Demirci Kaveh tarafından yenilgiye uğratılır. Zahhak ile ilgili ilginç ve bilgi verici bir nokta da Zahhak’ın omuzlarından çıkan ve onu koruyan iki engerek yılanıdır. Zira yılan çoğu Doğu mitolojisi gibi Pers mitolojisinde de kötülüğün sembolüdür. Pers mitolojisinde birçok farklı hayvan bulunur, bir kısmı iyiliği bir kısmı ise kötülüğü sembolize eder. İyiliği sembolize eden ve hiç kuşkusuz Pers mitoloji ve destanlarında büyük önem atfedilen hayvan kuştur. Bu kuşların en ünlüleri, büyük, bilge ve güzel olan Simurg ve kraliyet kuşu olan Huma’dır.

Pari (Avestaca: Pairika) veya Türkçe’de kullanılan şekliyle peri erken dönem Pers mitolojisinde güzel fakat kötü (şeytani) bir kadın olarak tanımlanırdı. İslam’ın gelişinden sonra niyet ve doğasına dair bu görüş değişime uğramış, zamanla kötülüğünü yitirmiş fakat güzelliği artmıştır ve sonunda çok güzel, kesinlikle kötü olmayan bir kadın olarak tasvir edilmiştir ve güzelliğin sembolü haline gelmiştir ki bu anlamda İslam’daki cennet inancında var olan huri kavramıyla ilişkilendirilmiş olduğu söylenebilir. Fakat yine de köken olarak pariye bağlanabilecek bir kötü (şeytani) kadın tiplemesi, Patiareh, hâlâ varlığını sürdürmektedir ve fahişeleri sembolize etmektedir.

Tanrı ve Tanrıçalar

Aesma Daeva: Daeva’lardan biri.Şehvet ve öfkenin, gazap ve intikamın iblisi. Şiddet ve savaşın insanlaşmış hali.

Agas: Hastalığın iblisi (kadın). Gözler tarafından yapılmış kötülüğün insanlaşmış hali. Adı, “kötü göz” anlamına geliyor.

Ahura Mazda: Bilgeliğin Tanrısı, yüce bir Tanrı olarak geçer. Dünyayı ve cennetleri yarattı ayrıca Zurvan’ın oğluydu.

Ahurani: Antik Pers mitolojisinde Su Tanrıçası olarak geçer ve isminin anlamı “Ahura’ya ait olan”dır. Ahura Mazda’nın ya eşi ya da kızı olduğu tahmin ediliyor.

Aka Manah: Daevalar’dan biri. Peygamber Zarathustra’yı baştan çıkarmak için Ahriman tarafından gönderilmiş arzunun insanlaşmış hali.

Allatum: İlk zamanlardaki Pers mitolojisindeki yeraltı kraliçesi.

Ameretat: Amesha Spentalar’dan biri. İsminin anlamı “ölmeyen, yaşamaya devam eden”dir. Bitkilerin koruyucusu ve ölümsüzlüğün insan halidir. (Ayrıca bkn: Harut ve marut)

Amesha Spentalar: Ahura Mazda beraberindeki yedi ilahi varlıkların ismi. İsmin anlamı “hayırlı ölümsüzler”dir. Tanrıların hiyerarşisi olarak Ahura Mazda’nın arkasından gelirler. Birlikte adalet ve doğruluk için savaşırlar.

Anahita: Bereket, savaş ve su tanrıçasıdır. Kadınların koruyucusudur.

Angra Mainyu: Karanlığın tanrısı. İyiliğin ebedi yok edicisi, kötülüğün yaratıcısı ve insanlaşmış hali.

Apam-natat: Suda bulunmuş olan tanrı. İnsanlara su verir. Vouru-kasa’nın (Su tanrısı) oğlu, askeri yönüde var, isyanı engeller.

Apaosa: Kuraklık getiren iblis.

Arishtat: Dürüstlüğün Tanrısı.

Armaiti: Amesha Spentalar’dan biri. Özverinin insanlaşmış hali. Yaratıcının kızı ve doğru itaati temsil eder. Doğurganlığın ve ölünün tanrıçası.

Asha Vahishta: İsmi “mükemmel emir” anlamına gelir. Gerçeğin insanlaşmış hali, dünyadaki fiziksel ve ahlaki düzeni sağlar.

Asman: Gökyüzü tanrısı.

Asto Vidatu: Kimsenin kaçamayacağı ölüm iblisi.

Atar: Ahura Mazda’nın oğlu, ateşin ve masumluğun tanrısı.

Baga: Refahın ve sağlığın tanrısı.

Bahram: Gezegenlerin ve zaferin tanrısı.

Burijas: İran Kasitleri’nin savaş tanrısı.

Bushyasta: Tembelliğin sarı iblisi. İnsanların fazla uyuyup ibadetlerini ihmal etmelerini sağlar.

Buyasta: Daevalar’dan biri, insanları işlerinden alıkoymaya çalışan tembellik iblisi.

Daena: Ahura Mazda’nın kızı, din ile bağdaştırılır. Yazatalar’dan biri.

Daevalar: Belalara ve hastalıklara yol açan, her türlü dine karşı savaşan Angra Mainyu’nun takipçileri. Kadın olanlarına “Druglar” denilir. Ahura Mazda’ya karşı savaşırlar.

Dahaka (Dahhak): Ölümün antik Pers tanrısı, yalancılığın ve aldatmanın iblisi.

Dena: Ahura Mazda’nın kızı olan Pers bir tanrıça.

Dev: Kocaman bir güce sahip olan bir iblis, acımasız ve ahlaksız bir savaş tanrısı.

Drug: Yalanı temsil eden antik İran iblisi (kadın).

Drvaspa: Büyükbaşları, çocukları ve arkadaşlıkları koruyan tanrıça.

Fravashis: Zerdüştlük dinine göre koruyucu melekler.

Ganderwa: İyilikleri mahvetmeye çalışan su iblisi.

Geus-Tasan: Büyükbaşların ilahi yaratıcısı.

Geus-Urvan: Eski İranlı büyükbaşların koruyucusu.

Haoma: Anestetik etkileri olan bitki.

Haurvalat: Amesha Spentalar’dan biri. Mükemmelliğin insanlık hali ve ahret ile özdeşleştirilir.

Hvar: Güneş tanrısı.

Havrekhshaeta: Çok atlı güneş tanrısı.

Indar: Savaşın, cesaretin tanrısı.

Indra: Daevalar’dan biri, dinden döndürmenin insanlaşmış hali.

Izha: Fedakarlık tanrıçası.

Khshathra vairya: Bölgesel arzunun insanlık hali, metal ile bağdaştırılır. Fakirlerin koruyucusu olmasına rağmen kraliyeti savunmayı tercih eder.

Mah: Yazatalar’dan biri olan ay tanrısı. Eski İran mitolojisinde önemli rolü olan inek ile bağdaştırılır.

Mao: Pers ay tanrısı.

Mithra: Kontratların, ışığın ve arkadaşlığın tanrısı. Yazatalar’ın başkanı.

Nairyosangha: Ateş tanrısı ve tanrılar arası elçi.

Nanghaithya: Daevalar’dan biri, hoşnutsuzluğun insanlaşmış hali.

Neriosang: Antik Pers’te elçi-tanrı.

Peris: İnsanların vadedilmiş topraklara ulaşmasına yardımcı olan mükemmel güzelliğin ruhları.( Peri)

Rapithwin: Gün ortası tanrısı ve kuzeyi, yazı koruyan tanrı.

Rashnu: Adalet, son yargılamanın, doğruluğun meleği.

Saurva: Daevalar’dan biri.

Spenta Mainyu: Yaşam tanrısı, iyiliğin ve ışığın temsilcisi.

Sraosa: Amesha Spentalar’dan biri. İtaati temsil eder ve Ahura Mazda’nın elçisidir. Ayrıca sonraki yaşamda insanlara yardım eder.

Srosh: Tanrıların elçisi.

Vanant: Ahura Mazda için savaşan dört yıldızların liderlerinden biri. Batıda kötülüğü yenen koruyucu yıldız.

Vata: Rüzgar tanrısı ve Yazatalar’dan biri.

Verethragna: Zafer tanrısı, agresifliği temsil eder. En kutsal ateş olan Vrahran Ateşi’nin tanrısı.

Vohu Manah: Amesha Spentalar’dan biri. Bilgeliği temsil eder. Hayvanların koruyucusu.

Vouruskasha: Dünyanın su kaynağı olan ve ortasında Yaşam Ağacı olan göl.

Yazata: Ahura Mazda’nın elçilerinin koruyucuları. Başkanları Mithra ve diğerleri de Daena, Mah, Rashnu, Vata ve Zam’dır.

Zam: Dünyayı ilahlaştıran Yazatalar’dan biri.

Zam-Armatay: Dünyanın tanrıçası.

Zarich: Daevalar’dan biri, yaşlanma ile bağdaştırılır.

Zurvan: Sonsuz zaman ve uzayın tanrısı. Ahura Mazda ve Angra Mainyu’nun babası. İki tarafı temsil eden çocukları olduğu için nötr bir tanrı olmayı tercih etmiştir. Kaderin, ışığın ve karanlığın tanrısı.