Selçuk Ünlversitesi/Seljuk University
Fen-Edebiyat Fak(i/tesi/Faculty of Arts and Sciences
Edebiyat Dergisi/Joumal of Social Sciences
Yıl/ Year: 2007, Sayı/Number: 18, 1-11
Özet
Selçuk üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
ahseugi@selcuk.edu.tr
Bu makalemizde 14. yüzyılın ikinci yarısıyla 15. yüzyılın ilk
· çeyreğinde yaşamış olan Ahmed-i Dai'nin bilinmeyen manzum bir
eserını sunuyoruz. "İlm-i Aruz11
adındaki bu eserde Ahmed-i Dai
aruzun 29 farklı kalıbını birer dörtlükle açıklamaktadır. Bizim
tahminimize göre "İlm-i Aruz'' Anadolu'da yazılan ilk manzum
Türkçe aruz risalesidir.
Anahtar · Kelimeler: •Ahmed-i Daı, İlm-i Aruz, · vezin;~ -
Reştdüddtn-i Vatvat.
AN UNKNOWN WORK BY AHMED-İ DAİ: İLM-İ ARUZ
Abstract
in this essay we present an unknown work which is written in
verse form by Ahmed-i Dai who lived in between the periods of the
second half of the 141
h and the first quarter of the 151
h century. in
each stanza of İlm-i Aruz, Ahmed-i Dai explains to 29 different
pattern of meter. Regarding our study İlm-i Aruz stands out to be the
first Türkish pamphlet inscribed in verse form in Anatolia.
Key Words: Ahmed-i Dat, İlm-i Aruz, meter, Reşıdüddtn-i
Vatvat.
Ahmed-i Dat 14. yüzyılın ikinci yarısıyla 15. yüzyılın ilk çeyreğinde
yaşamıştır. Anadolu' da hüsniyat -şiirinin kurucuları arasında yer alan bu velut
şairimizin edebiyat tarihinde hak ettiği yeri almış olduğu söylenemez.
Kanaatimizce bunda, tezkirelerde Ahmed-i Daı ile ilgili verilen yetersiz bilgilerin
yanında, eserlerinin derli toplu ortaya çıkarılamamış olmasının da rolü vardır.
Son dönemlerde özellikle Ahmet Ateş, İsmail Hikmet Ertaylan, Tunca
Kortantamer1 gibi araştırmacıların çalışmalarıyla Ahmed-i Dai'nin eserleri gün
ışığına çıkmaya başlamıştır. Bugün elimizde Daı nin manzum ve mensur 20'ye
yakın eseri bulunmaktadır.2 Biz bu makalemizde onun aruza dair bilinmeyen
manzum bir eserini ilim alemine sunmak istiyoruz.
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi'nde 5128 numaralı mecmuanın
l6b-ı9a varakları arasında yer alan söz konusu eser "İlm-i Aruz Ahmed-i Da'ı
Fermayed" başlığını taşımaktadır. "İlm-i Aruz" üç risaleden oluşan mecmuanın
ikinci risalesidir. Diğer iki risale ((1 b_15a); (21 b_55a)] Farsçadır ve yine aruzla
ilgilidir.
Klasik Türk edebiyatında "Daı" mahlasını kullanan 9 şair tespit edilmiştir. 3
Ancak, "Ahmed-i Daı" olarak meşhur olan şair, Genniyanlı "Çengname" müellifi
"Dfü" dir. Üzerinde durduğumuz risale "İlm-i Aruz Ahmed-i Daı Fermayed"
şeklinde açıkça Ahmed-i Dfü'ye izafe edildiğine göre büyük ihtimalle bu eser il.
Murafa şehzadeliği sırasında Farsça ve aruz hocalığı yapan Ahmed-i Daı'ye
aittir.
Bilindiği üzere Ahm~d~i Daı, Reşıdüddın-i Vatvat'ın (öl. 1177) "NukQdü)z--
zevahir"ini "UkCıdü'l-cevahir" adıyla tercüme ederek şehzade Murat'ın
istifadesine sunmuştu.4 Anlaşılan o ki Ahmed-i Dar yine Reşıdüddin-i Vavat'ın
"Muhtasar Aruz Risalesr'ni5 örnek alarak İlm-i ArGz"u vücuda getirmiştir. . .
Aşağıda sunulan metinden de anlaşılacağı üzere Ahmed-i Dar bu küçük
risalesinde aruzun 29 farklı kalıbını birer dörtlükle açıklamıştır. Daı, örnek aldığını
tahmin ettiğimiz R.Vatvat'ın "Muhtasar Aruz Risalesi"nde olduğu gibi önce
bahrin adını başlık halinde vermiş, sonra da üçüncü mısrada -6. kalıpta
dördüncü mısrada- bahrin cüzlerini zikretmiştir.
1 Bilgi için bkz.
a) Ahmed Ateş, "Burdur-Antalya ve Havalisi Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe,
Arapça ve Farsça Bazı Mühim Eserler", TDED II 3-4 (1948), s. 171-191.
b) İsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed-1 Dar, Hayatı ue Eserleri, İst., 1952.
c) Tunca Kortantamer, "Ahmed-i Daı ile İlgili Yeni Bilgiler", TD, VII (1977), s.103-
138.
2 Bkz:. Abdülbaki Çetin, "Ahmed-i Daı'nin Farsça Öğretmek Amacıyla Yazdığı Bir Eser:
Müfredat", S.Ü. Türkiyat Araştınnaları Dergisi, Sayı: 20, (2006), s. 113-128.
3 BlAnkara, 2001, c. 1, s. 268-269. 4 Günay Kut, "Ahıned-i Dat" mad. DİA, c. 2, s. 57.
5 Reşıdüddın-i Vatvat, Muhtasarı Der-İlm-i Aruz, nşr. Ahmed Ate!j-Abdülvehh&b Tarzi (Farsça
Grameri içinde) st. 1962, s. 252-262.
Ahmed-i Daf'nin Bilinmeyen Bir Eseri: İLM-İ ARÔZ ______________ 3 ·
Biz risalenin metnini hazırlarken Ali-Şır Nevayı'nin "Mızanu'l
evzanı"6ndan kontrol ederek bahirlerin adlarında gördüğümüz eksiklik ve
yanlışlıkları düzeltmeye çalıştık. Metin ve başlıklarda tarafımızdan yapılan ilaveler
köşeli parantez [ J içine alınmış, çıkarmalar da dipnotlarda belirtilmiştir. Ayrıca
aruz bahirlerini öğrenmek isteyenlere kolaylık sağlamak amacıyla başlıklan
numaralandırdık. Şimdi Anadolu'da yazılan ilk Türkçe manzum aruz
risalelerinden biri olanx bu mühim eserin metnini sunuyoruz ...
'İLM-İ ARÜZ AHMED-İ DA 'i FERMA YED
1) Der-bahr-i hezec-i müsemmen-i salim.
Hezec çünkim müsemmendür dahı salimdür iy dil-ber
Anun veznini gönlünde mukarrer eylegil ezber
Mefa'ilün mefa'ilün mefa'ilün mefa'ilün
Yüzün güldür saçufi sünbül hatun misk ü befiüfi fülfül.
2) Der-bahr-i hezec-i müsemmen-i ahreb[-i mekfuf-ı mahzCıf] .
•
Çün bahr-i hezec ola müsemmen dahı ahreb
Gayetde selıs olur [u] mevzun [u] müretteb
Mef'ôlü mefa'ilü mefiı'ilü fe'fılün
İy seıv-i semen-gabgab u v' ey mah-ı şeker-leb.
3) Der-bahr-i hezec-i müsemmen-i ahreb nev' -i dfger.
Bahr-i hezec-i ahreb vezni ki müsemmendür
Pes ka 'idesi anufi bu resme mukannendür
Mef'ulü mefa'ilün mef'ulü mefa'ilün
Falufı hoş [ u] ferhunde hem tali 'üfi eymendür.
6 Alt-Şır NevtıyT, Mfzanu'l euzeın, (Hazırlayan : Prof. Dr. Kemal Eraslan), Ankara, 1993.
• Mutahhar b. Ebi Talib-i Larendi'nin Ravzatü'l-evzan (Süleymaniye Ktp., Şaşelt, nr. 147, v.
182-184) adlı Türkçe manzum aruz risalesi de bu dönemde yazılmı tır. ( Bkz. DİA, c. 3, s.433)
4) Der-bahr-i hezec-i müsemmen-i mekfQf [-ı sadr u ibtidd mahzuf ı aruz
u darb].
Hezec bahri çü mekfCıf ola aslı nedendür
Diyem safia mufassal kim ol başı bu fendür
Mefa'ilü fe'ıilün mefa'ilü fe'ıilün
Lebüfı gonca yüzün gül tenüfı berg-i semendür.
5) Der-bahri hezec-i ahreb ki bahr-i rubô'f guyend. ·
Çün bahr-i hezec müsemmen ü ahrebdür
Ol bahr-i ruba'i kamudan agrebdür
Mef'ulü mefa'ilün mefa'ilün fa'
Hatun zır u lebüfi ana meşrebdür.
6) Der-bahr-i ruba'f-i dfger guyend .
•
İy hal ü hatun fatiha-i levh-i ezel
Hüsnün sıfatı cami 'a-i medh ü gazel
Bir fer'i dahı [bahr-i] ruba 'inüfi olur
Mef'ulü mefa'ilü mefa'ilü fe'ıil.
7) Der-bahr-i hezec-i müseddes[-i mahzQf].
Hezec bahri kaçan olsa müseddes
Anufı vezni aya rCıh ı mukaddes
Mefa'ilün mefa'ilün fe'ıilün
Kaba-yı bahtufi olsun çarh ı atlas.
Ahmed-i Dôt'nin Bilinmeyen Bir Eseri: İLM-İ ARÜZ ______________ 5
8) Der-bahr-i hezec-i müseddes-i ahreb[-i makbQz-ı mahzCıf].
Ahreb ola çün hezec müseddes
Mizanı anufı bu resmedür pes
Mef'ulü mefa'ilün fe'fılün
İy kirpigi ok kaşı mukawes.
9) Der-bahr-i remel-i müsemmen-i [mahzuf]·
Çün remel bahri müsemmen ola vü salim yakın
Vezni gayetde selis olur sakametden sakın•
Fa'ilatün fa'ilatün fa'ilatün fa'ilün
Ay u gün görmek [dilersen] ayene al u yakın.
10) Der-bahr-i reme/-i [müserrımen-i] mahbCın .
•
Çün remel ola müsemmen dahı mahbCın sanma
Tab'-ı mevzuna virür hasıyeti neşv ü nema
Fe'ilatün fe'ilatün fe'ilatün fe'ilatün
İy yüzün 'aksi durur ayine-i ruh- nüma.
11) Der-bahr-i remel-i müseddes-i [müreffel]"
Çün remel ola müseddes iy tabıb
Her tabı'atda olur andan nasıb
Fa'ilatün fa'ilatün fa'ilat
Leblerüfı can derdine hazık tabıb.
• 9) Metinde " ... müsemmen-i salim" .
• 9/2 Metinde "Vezni olur ... ''
"11) Metinde " ... müseddes-i sd/im".
6 Ahmet SEVGİ --- -
12) Der-bahr-i remel-i müseddes-i mahbun[-ı mahzuf].
Çün müseddes ola mahbCın-ı remel
'İlm-i sin bilicifıüz ide 'amel
Fe'ilatün fe'ilatün fe'ilün
Saçlarufı kıssasıdur tCıl-ı emel.
13) Der-bahr-i remel-i[müsemmen-i] meşkul.
Çü remel olursa meşkCıl [ digil] ana gel terazCı
Okıma rekik şi 'ri yazıcak dürüst yazu
Fe'ilatü fa'ilatün fe'ilatü fa'ilatün
Zar olur devası ışkufı anı sanma zôr yazu.
14) Der-bahr-i[serf'-i} murabba'-ı matuf .
•
Bahr-i murabba' okımak can-ı inen
Taze olur bagda gül ü yasemen
Müfte'ilün müfte'ilün fa'ilün
La'lüiiedü r teşne 'akik- i Yemen.
15) Der-bahr-i recez-i müsemmen-i salim.
Çünkim müsemmendür recez eczası hep salim gerek
Anı mufassal bilmege key şa 'ir ü 'alim gerek
Müstef'ilün müstef'ilün müstef'ilün müstef'ilün
Sakı güzel 'adil ola hwanı gözi zalim gerek.
Ahmed-i Dôf'nin Bilinmeyen Bir Eseri: İLM-İ ARÜZ ~~~~~~~~~~~~~
7
darb].
16) Der-bahr-i recez-i müseddes-i matvı[-i mahbun].
Çün recezüıi tay idesin müseddesin
Nazın idesin veznde incü şeddesin
Müfte'ilün müfte'ilün mefa'ilün
Lutfdasın rCıh gibi ceseddesin.
17) Der-bahr-i hafif-i müseddes[-i mahbCın salim-i sadr u maktu'-, aruzu
Ne güzel bahr olur şu bahr-i hafif
Veznini ideyüm sana ta'rıf
Fiı'iliıtün mefiı'ilün fe'ilün
Çün latıfüfı olur kelamı latif.
18) Der-bahr-i münserih-i müsemmen-i [matvf-i mekşufr
- S&lfrn olup münserih olsa müsemmen gerek
Ka 'idesi veznile hCıb u mukannen gerek
Müfte'ilün fa'ilün müfte'ilün fa'ilün
'Aşık- ı didar olan dide- i ruşen gerek.
19) Der-bahr-i münserih-i müreffel nev'-i ahar.
Çünkim ola bahr-ı münserihde müreffel
Veznini bilsen [gerek] 'aruzda ewel
Müfte'ilün fa'ilatü müfte'ilün fa'
Sakı-i meclis gerek nedım ü müşekkel.
• 18) Metinde " ... müsemmen-i sd/im".
20) Der-bahr-i muzari'-i müsemmen-i ahreb.
Bahr- i muzari' olsa ahreb dahı müsemmen
Vezn- i 'aruz içinde bu resmedür mu'ayyen
Mef 'ôlü fa 'ilatün mef'ulü fa'ilatün
Gülşen yüzün gülinden cennet bagı müzeyyen.
21) Der-bahr-i muzôri'-i müsemmen-i ahreb [-i mekfCıf i mahzQf]
Bahr-i muzari'-i ahreb olsa misalini
Veznile gösterem bilesin vasf-ı halini
Mef'ulü fa'ilatü mefa'ilü fa'ilün
Ya Rab hemışe taze tut ol serv dalını.
22} Der-bahr-i müctess-i müsemmen-i mahbun
Çü bahr-i müctes~i mahbun müsemmen ola tamamı
'Aceb [mi] şa 'irüfi anda selis olursa kelamı
Mefa'ilün fe'ilatün mefa'ilün fe'ilatün
Bu resme 'ıkd-ı cevahir dize r mi nazm-ı Nizamı.
23) Der-bahr-i müctess-i müsemmen-i mahbun nev'-i dfger
Çü bahr-ı müctes-i mahbun müsemmen-i mahzuf
Olursa · veznesi anun bu resmedür ma 'ruf
Mefa'ilün · fe'ilatün mefa'ilün fe'ilat
Cemalüfi[üfi] güneşi görmesün zev&l- i küsOf.
Ahmed-i Dôı'nin Bilinmeyen Bir Eseri: İLM-İ ARÜZ ______________ 9
24) Der-bahr-i basıt-i mahbCın nev'-i dfger
Bahr-i basitken kaçan selıs olur u hub·
La-siyyema kim Arab katındadur mergCıb
Müstef'ilün fa'ilün mefa'ilün fa'lün
Alemde yokdur bu gün senüfı bigi mahbub.
25) Der-bahr-i mütekdrib-i müsemmen[-i salimr
Kaçan mütekaribdür aslı müsemmen
Olur vezni dil-keş dahı nazmı ruşen
Fe'ôlün fe'ulün fe'ôlün fe'ôlün•
Boyun servine kuldur azade- sCısen.
26) Der-bahr-i mütekdrib-i [müsemmen-il mahzuf .
•
Kaçan mütekaribde mahzOf ola
Söz ol vezn içinde selamet bula
Fe'ôlün fe'ôlün fe'ôlün fe'ôl
Şeha çok yaşagıl sa'adet bula.
27) Der-bahr-i medıd-i müseddes-i salim·
Çün müseddesdür medid-i salim anı
Şerh ideyüm dinlegil bu dasıtanı
Fa'ilatün fa'ilatün fa'ilatün
Gül yüzün cetınet[-vcş] olmış gül-sitanı.
• 24/1 Metinde " ... kaçan şi'r ... ıı
• 25) Metinde" ... mütekarib-i müsemmen nev'-i diger".
• 25/3 Metinde "Fe'ilatün mef&'ilün fe'ilün".
• 27) Kaynaklarda bu vezin "Bahr-i remel-i müseddes-i salim" olarak geçmektedir.
28) Der-bahr-i medfd-i mahzuf nev'-i dfger
Çünki mahzOf ola bahr-i medıdi
İşbu nazmı vezn ider nev-neşidi
Fa'ilatün fa'ilün fa'ilatün
Rahmetüne dutmışam ben ümtdi.
29) Der-bahr-i tavfl nev'-i dfger
Çü bahr-i tavılüfi şerh idem veznini sana
Ki şi'r-i Arabda nicedür kalasın tana
Fe'ulün mefa'ilün fe'ulün mefa'ilün
Gerekmez sen olmasan bu can u cihan bana.
TEMMET KİT ABU'L-'ARUZ
.. Ecza-yı 'Aruz kim şi'r andan mürekkebdür
Vezni budur nazar ideler göreler.
Ahmed-i Dtit'nin Btllnmeyen Bir Eseri: İLM-İ ARÜZ _______________ 11
Ahmed-i Dai'nin İlm-i Aruz adlı eserinin ilk sayfası. ( KBYE Ktp. No: 5128)