Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
ÖZET
Sözlükbilim başlı başına bir bilim dalıdır ve her
bilim dalında olduğu gibi sözlükbiliminin de kendine göre
bir disiplini, bir metodu vardır.
Türkçede sözlükleri işledikleri ürünlerin kayıt
durumuna, oluşturulduğu ortama ve yazılış biçimlerine
bağlı olarak farklı şekillerde sınıflandırmak mümkündür.
Anahtar Kelimeler: Sözlük, sözlükbilimi, sözlük
çeşitleri.
THE PRINIPLES, TYPES AND FEATURES OF
DİCTIONARY MAKING
ABSTRACT
Lexicography is a branch of science on its own
and it has a discipline and a method itself like other
branches of science.
In Turkish it is possible to classify the
dictionaries according to the conditions of the products
they treat, the environment where they are formed and in
which format they are written.
Key Words: dictionary, lexicography, the types
of dictionaries.

Yrd. Doç. Dr., Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, nadirilhan@hotmail.com
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 535
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Giriş
Ġnsanoğlu, „söz uçar yazı kalır‟ mantığıyla edindiği bilgiyi,
unutulmaması gereken Ģeyleri bazen duygu ve heyecanlarını çeĢitli
Ģekillerde maddîleĢtirme, kaydetme yoluna gitmiĢtir. Bu iĢlemi
yaparken de bazen mimari bir yapıtı, bir resmi veya farklı iĢaretleri
olsa da yazıyı kullanma ihtiyacı duymuĢtur.
Bir toplumun millet olmasını sağlayan unsurlardan biri belki
de birincisi dildir. Dilin kelimelerini muhafaza eden sözlükler aynı
zamanda milletlerin kültür seviyelerini ve yaĢayıĢ Ģekillerini yansıtan
önemli eserlerdir. Çünkü sözlükler meydana getirilirken ait olduğu
milletin, sosyal ve kültürel yaĢantıya bağlı ve onun dildeki ifadesi
olarak kullandığı bütün kelime, kelime grupları ve bunların
cümlelerde kullanımlarını da örneklerle göz önüne sermektedir. Bu
yüzden sözlükler, diller için kültürel mirasın en iyi Ģekilde korunduğu
ve gelecek nesillere aktarıldığı hazineler değerindedir.
Ġnsanların kabileler, boylar ve milletlere doğru devam eden
sosyal geliĢimleriyle bir birlerinden farklılaĢmaları neticesinde değiĢik
özellikler taĢıyan dünya dilleri ortaya çıkmıĢtır. Zamanla bu farklı
dünya dillerini konuĢan insanlar arasında anlaĢma güçlükleri ortaya
çıkmıĢ ve bundan sonra da yabancı dil öğrenme çabası baĢlamıĢtır. Bu
olaya bağlı olarak da sözlükler meydana getirilmeye baĢlanılmıĢtır. Ġlk
örnekleri belki günümüze ulaĢmamakla birlikte, dilin ve de
sözlükçülüğün geçmiĢi eski çağlara kadar uzanmaktadır.
Eski çağlara kadar uzanan ve insanlık için çok önemli olan
bu tür eserler için, eserlerin özellikleri göz önünde bulundurularak pek
çok tarif yapılmıĢtır. Daha önce yapılan tarifler de göz önünde
bulundurularak, bu tür eserler için bir tarif de eserimizde Ģöyle ortaya
koymuĢtuk.
"Sözlük bir veya birden fazla dilin kelimelerinin
bütününü veya bir bölümünü, genel amaçlı veya özel
amaçlı olarak içeren, anlam, aç ıklama ve örnekleriyle
ortaya koyan ve daha çok alfabetik olarak düzenlenmiş
eserlerin genel adıdır." 1

1 Nadir İlhan, age., 2007, s.15.
536 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
1. Sözlüklerin Hazırlanmasında Uyulması Gereken İlkeler :
Sözlüklerin medana getiriliĢi sırasında göz önünde
bulundurulması gereken bazı ilkelerin, uyulması gereken bir takım
kuralların olması gerekir. Zira sözlükbilim (lexiographie) baĢlı baĢına
bir bilim dalıdır ve her bilim dalında olduğu gibi sözlükbiliminin de
kendine göre bir disiplini, bir metodu vardır. Bu sebeple sözlüklerin
hazırlanmasında uyulması gereken kuralların , ilkelerin var olması
gerekir. Bu ilkeleri de Ģu Ģekilde sıralayabiliriz :
1. Tarihi kaynaklara, halk söyleyiĢine bağlılık : Dilin
kelimelerinin tarihi geliĢimlerini ve halk ağzındaki yaĢayıĢ Ģekillerini
verebilmek için bu iki kaynağa bağlı kalmak gerekmektedir. Bir dilin
kelimelerinin yaĢama gücü ve ihtiyaçlara göre kendisini yenileyerek
devamlılığı tarihi eserler ve halk söyleyiĢlerinde takip ve tesbit
edilebilmektedir. Bu sebeple sözlükler hazırlanırken bu iki kaynaktan
mutlaka faydalanılmalıdır.
2. Dil ve gramer açısından kelimelerin doğru kullanımı : Bir
dilin yapısını bozmamak, dilin sistemini doğru bir Ģekilde ortaya
koyabilmek için dil ve gramer kurallarına bağlı kalınmalıdır. Dilin
devamlılığı içerisinde meydana gelen gramer farklılaĢmaları ve ses
farklılıklarının sistemli bir Ģekilde gösterilmesi meydana getirilecek
sözlüklerin daha sağlam ve kullanıĢlı olmasını sağlayacaktır. Bu
sebeple bu ilkenin de göz önünde bulundurulması gereklidir.
3. Amaca uygunluk esası : Sözlüklerin ortaya konuĢ
amaçlarına uygun olarak düzenlenmeleri gerekmektedir. Örneğin bir
dil sözlüğü ortaya konurken o dilin bütün lehçe, Ģive ve ağızları göz
önünde bulundurularak dilin bütün kelimelerinin tespit edilmesi
sağlanmalıdır.
4. Madde baĢlarının düzenlenmesinin doğru ve düzenli
tarzda yapılması : Madde baĢı olacak öğeler, ev, güneĢ, ben, çam, su
gibi değiĢik nitelikteki bağımsız biçimbirimlerdir. Bunların dilde
kesinleĢmiĢ yazım biçimlerine uygun olarak sözcük türleri açısından
dildeki yerleri (isim, fiil, ünlem gibi) gösterilerek sözlükte yer
almalıdır.
5. Madde baĢı olan kelimelerin anlamlarının doğru olarak
verilmesi : Madde baĢı olan kelimelerin öncelikle asıl anlamı tesbit
edilerek verilmeli, daha sonra kelimelerin yan anlamları
sıralanmalıdır.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 537
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
2. Sözlük Çeşitleri ve Özellikleri
Türkçede sözlükleri iĢledikleri ürünlerin kayıt durumuna,
oluĢturulduğu ortama ve yazılıĢ biçimlerine bağlı olarak farklı
Ģekillerde sınıflandırmak mümkündür.
Sözlükler hazırlanıĢ amaçları, kullanım gayeleri ve
taĢıdıkları özelliklere göre birbirinden ayrılan çeĢitli gruplar meydana
getirirler. Bu konuda Kocaman “Sözlükbilimde sözlükler konu ve
yöntemlerine göre değiĢik biçimde sınıflandırılabilirler; en yaygın
kümelendirmelerden birisi Ģöyledir:
a) betimlemeli / kuralcı sözlükler
b) eĢzamanlı / artzamanlı sözlükler
c) genel / teknik sözlükler
d) genel kullanım / öğrenim amaçlı sözlükler
e) tek dilli / iki ya da çok dilli sözlükler”2
Ģeklinde bir tasnif
ortaya koymaktadır.
Doğan Aksanın hazırlanıĢ amaçları, kullanım gayeleri ve
taĢıdıkları özelliklere göre birbirinden ayrılan sözlükler konusundaki
tasnifi de Ģöyledir:
“1. Bir ya da birden çok dilin söz varlığını iĢleme
bakımından :
a) Tek dilli sözlükler,
b) Çok dilli sözlükler.
2. Abece (Alfabe) sırasının esas alınıp alınmamıĢ olmasına
göre:
a) Abecesel sözlükler,
b) Kavram Sözlükleri.
3. Ele alınan söz varlığının niteliğine göre :
a) Genel Sözlükler (ortak dil, yazı dili sözlükleri),
b) Lehçebilim sözlükleri,
c) EĢ anlamlı, eĢ adlı, ters anlamlı öğeler sözlükleri,
ç) Yabancı öğeler sözlükleri,

2 Ahmet Kocaman, “Dilbilim, Sözlük, Sözlükçülük” Kebikeç, Yıl 3, sayı 6,
Ankara 1998, s.111
538 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
d) Tarihsel sözlükler,
e) Köken bilgisi sözlükleri (etimoloji sözlükleri),
f) Uzmanlık alanı sözlükleri (terim sözlükleri),
g) Argo sözlükleri,
ğ) Deyim ve atasözleri sözlükleri,
h) Anlambilim sözlükleri,
ı) Sanatçı ve metin sözlükleri,
i) YanlıĢ yerleĢmiĢ öğe sözlükleri,
j) Tersine sözlükler.” 3
Kocaman ve Aksan‟ın ortaya koydukları sözlük tasnifleri
dıĢında baĢka çalıĢmalarda da sözlükler çeĢitli yönleriyle ele
alınmakta, farklı tasnifleri yapılabilmektedir. Biz de sözlükleri,
iĢledikleri ürünler, malzemenin kaydedildiği ortam ve yazılıĢ biçimleri
açısından üç temel noktada sınıflandırmaya tabi tutarak aĢağıdaki
tasnif Ģeklini ve bu türlerde meydana getirilen sözlüklerin oluĢturulma
Ģekilleri ve özelliklerini ortaya koyduk.
2.1. İşledikleri ürünler açısından sözlükler
2.1.1. Yazı dili sözlükleri,
2.1.2. Ağız sözlükleridir
2.2. Malzemenin kaydedildiği ortam açısından sözlükler:
2.2.1. Basılı / kitabi sözlükler
2.2.2. Elektronik sözlükler
2.3 Yazılış biçimleri açısında sözlükler
2.3.1. Manzum sözlükler
2.3.2. Mensur sözlükler
2.1. İşledikleri Ürünler Açısından Sözlükler :
ĠĢledikleri ürünler açısından sözlüklere bakıldığında
karĢımıza iki tür malzeme çıkmaktadır. Birincisi yazıya aktarılmak
suretiyle korunan metinler ve bunlara bağlı olarak oluĢturulan yazı dili
sözlükleri, ikincisi herhangi bir yazı dilini esas almayan, halkın sözlü

3. Doğan AKSAN'ın Her Yönüyle Dil, Ana Çizgiliriyle Dilbilim C.3,
s.77-85.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 539
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
geleneğine bağlı olarak ortaya konulan kullanımları esas alan ağız
sözlükleridir.
2.1.1. Yazı dili sözlükleri:
Dilleri konuĢma dili ve yazı dili olarak ikiye ayırmak
mümkündür. Çünkü insanların günlük hayatlarında, aile çevrelerinde
kullandıkları konuĢma dili zaman zaman standart dilden farklılıklar
gösterebilmektedir. Gruplara, coğrafi ve bölgesel etkilere bağlı olarak
farklı Ģekillerde kullanılabilmektedir. Bir ülke içerisinde farklı
konuĢma dilleri ve ağızlar bulunabilmektedir.
Yazı dili ise, toplumun ortak iletiĢim ve etkileĢim aracı
olarak kullanılan, kuralları bölge veya gruplara göre değiĢmeyen,
standart özellikleri dolayısıyla daha tutucu olan, bir devletin resmi
sınırları içerisinde her türlü iletiĢim, haberleĢme, eğitim ve kayıt
iĢlemlerinde kullanılan dildir. Yazı dilleri temelde ilim, edebiyat ve
sanat açısından geliĢen, kültür merkezi olan bir ağıza dayanmakta ve
zamanla temel dil özelliğini kazanmaktadır. Türkçenin yazı dilleri
günümüzde bağımsız Türk cumhuriyetleri yanında federatif, otonom
ve muhtar cumhuriyetler Ģeklindeki yönetim biçimlerinde de
kullanılmaktadır.
Yazı dili, bir milletin yazılı belgelerini ortaya koyarken
kullandığı dildir. Yazı dili medeniyet dili olduğu için ancak belli bir
medeniyet seviyesine ulaĢan, kendine özgü edebiyatı, sanatı olan
milletlerin yazı dilleri de oluĢmaktadır.
Yazı dili sözlükleri, yazı dillerine ve onların yazılı ürünlerine
dayalı olarak ortaya konulan sözlüklerdir. Bu tür sözlüklerin
Türkçedeki en eski ürünlerine, Orta Türkçe denilen dönem ürünleriyle
birlikte 11. yüzyıldan itibaren rastlanmaktadır. Türkçede Divanu
Lugati‟t-Türk‟le baĢlayan sözlükçülük geleneği, Türkçenin
konuĢulduğu, kullanıldığı geniĢ coğrafyada, köklü bir tarihi geçmiĢe
bağlı olarak varlığını devam ettirmiĢ ve pekçok önemli ürününü ortaya
koymuĢtur.
Yazı dili sözlükleri, ağız sözlüklerinin dıĢındaki sözlüklerin
tamamını içine almaktadır. Manzum ve mensur sözlükler ile, basılı ve
elektronik sözlüklerin bir bölümü de yazı dili sözlük türleri olarak
görülmektedirler.
Bu tür sözlükler ile ilgili olarak birkaç eser künyesi de Ģöyle
sıralanabilir:
Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü Türk Dil
Kurumu. Yay., sayı: 260, Ġstanbul 1968. s.XV+320.
540 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Toparlı, Recep - Çöğenli, Sadi; Yanık, Nevzat H., El -
Kavaninü’l - Külliye li - Zabti’l - Lugâti't - Türkiyye, Türk Dil
Kurumu Yay., Ankara 1999.
Benzing, J., Das chwaresmische sprachmeterial einer
Handschrift der "Mukaddimet al - Adab" von ZamexĢari I. text,
Wiesbaden 1968.
Choi, Han-Woo, Korece - Türkçe - İngilizce Sözlük : Korean
- Turkish - Engilish Dictionary, .. 1992, 545 s.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im
neupersischen I-IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 1975.
Ceylan, Emine, Çuvaş atasözleri ve deyimleri Çuvaşça -
Türkçe, Türkçe - Çuvaşça sözlük, Simurg yay., Ankara 1996.
XXII+197 s.
Tavkul, Ufuk, Karaçay - Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil
Kurumu Yay., Ankara 2000. VII+510 s.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü c. I - VIII., Türk Dil Kurumu.
Yay., Ankara, 1964-1977.
Hatiboğlu, Vecihe, Dilbilgisi Terimleri Sozlüğü, Türk Dil
Kurumu Yay., Ankara 1969, 4. baski, Dil ve Tarih-Cografya Fakultesi
Basımevi, Ankara, 1982, 177 s.
Toledo, ġimon - Namer, Yaakov, İbranice - Türkçe Sözlük,
[yayl.y.], Kudüs 1978. 114 s.
Ahundov, R., Russko - Tyurkskiy Slovar', I-II, Azgiz, Bakü
1928, s.320; II, 1929, 825 s.
2.1.2. Ağız sözlükleri: Bütün yazı dilleri içerisinde,
bölgelere ve yazı dilini kullanan gruplara özgü söyleyiĢ farklılıkları da
görülmektedir. Ağız denilen bu konuĢma ve söyleyiĢ biçimini
Efrasiyab Gemalmaz; “1. Bir dilbilim terimi olarak “ağız (Fr. Parler /
Alm. Mundart / Ġng. Language / Ġta.parlata)” genel anlamda “bir dilin
(language) veya lehçesinin (dialecte)sınırları içinde belli bölge veya
topluluklara özgü sözlü anlatım yollarının bütünü” diye
tanımlanabilir.”4
Ģeklinde tarif etmektedir.
Nurettin Demir de yazı dilinden farklılıklar gösteren ağız
için oldukça ayrıntılı bir tarif ortaya koymuĢtur. Demir‟e göre
“Ağızlar, aynı kökenden geldiği üst sistem durumundaki bir üst dile

4 Efrasiyab Gemalmaz, “Ağız Bilimi Araştırmaları Üzerine
Genellemeler” Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK Yay., Ankara 1999,
s.4.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 541
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
bağlı, doğal olarak ortaya çıkmıĢ; aile ve dost çevresinde, iĢ
yerlerinde, okur yazarlığı az, bulunduğu bölgeden uzun süre ayrı
kalmamıĢ insanlarca, sözlü iletiĢimde dilin baĢka türleriyle karĢı
karĢıya gelme oranına göre değiĢen biçimde kullanılan, resmi
ortamlarda kullanılmasından kaçınılan, doğal olmakla birlikte yazılı
bir gelenek oluĢturamamıĢ, iletiĢim alanı sınırlı, bağlı olduğu üst
sistemden dilin her alanında karĢılıklı anlaĢmanın korunacağı oranda
ayrılabilen, prestiji standart dile göre daha az, okullarda öğretilmeyen
yerel konuĢma biçimleridir.”5
Ağızlarla ilgili Türkiyede pekçok çalıĢma yapılmıĢtır ve gün
geçtikçe yenileri de eklenmektedir. 1900‟lü yılların baĢında batılı
araĢtırıcılarca Anadoluda baĢlatılan ağız çalıĢmaları, 1950‟li yıllarda
yerli araĢtırmacıların özellikle de Ahmet Caferoğlu‟nun derlemeleriyle
istikamet kazanmıĢtır. Günümüzde ise özellikle üniversitelerimizin
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümlerinde akademisyenlerin yaptıkları ağız
araĢtırmaları ile lisans, yüksek lisans ve doktora tezi düzeyinde
yapılan çalıĢmalar ağız araĢtırmaları konusunda, malzemenin
derlenmesi ve değerlendirilmesi açısından çok önemlidir.
Üniversitelerde yapılan ağız araĢtırmalarında çalıĢmanın bir
bölümünü, bölgeden derlenen metinler ve bu metinler üzerine yapılan
gramer incelemeleri oluĢtururken, bir bölümünü de bölge ağızlarından
derlenen metinlerin söz varlığının ortaya konulduğu sözlükler
oluĢturmaktadır. Ne yazık ki ağız araĢtırmaları ve ağız sözlükçülüğü
konusunda ülkemizde bütün bölgeleri, ağızları içeren çalıĢmalar
tamamlanabilmiĢ değildir. Hatta ülkemizde ağız sözlükçülüğü
konusunda Derleme Sözlüğü ile beraber birkaç müstakil çalıĢma
dıĢında sözlük çalıĢması da yoktur.
Bu konudaki eksiklik Demir tarafından, “Ancak DS gibi bir
eser ortaya konulmasına, amatör ruhla hazırlanan ağız sözlüklerinin
sayısındaki artıĢa rağmen ağız sözlükçülüğünün teorisi, metotları,
sorunları gibi hususlarla, Türkiye Türkçesinden hareketle pek
ilgilenilmediğini; monografiler veya metin yayınlarının sonunda ya da
zaman zaman popüler bilim dergilerinde yer alan kısa listeler
Ģeklindeki DS‟ne katkıları bir kenara bırakırsak, ağız sözlükçülüğünün
dil uzmanlarının pek de ilgisini çekmediğini görürüz.”6
Ģeklinde dile
getirilmektedir. Ancak son iki yıldır Türk Dil Kurumunun ortaklığıyla
düzenlenen ağız çalıĢtayları pek çok akademisyeni bu alanda
çalıĢmalar yapmaya yönlendirmekte; önemli tespit ve çalıĢmalar bu

5 Nurettin Demir, “Ağız Terimi Üzerine” Türkbilig 4, H. Üniv.
Yay., Ankara 2002, s.105-116.
6 Nurettin Demir, “ Ağız Sözlükçülüğü” Kebikeç Yıl 4- Sayı 7-8,
Ankara 1999, s. 68.
542 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
çalıĢtaylarda tartıĢılmakta, böylece ağız araĢtırmalarına önemli
katkılar sağlanmaktadır.
Ağız sözlükçülüğü konusunda Türkiyede yapılan ilk çalıĢma
12 Temmuz 1932‟de Türk Dili Tedkik Cemiyetinin kurulmasından
sonra, Bakanlar Kurulunca 21 Kasım 1932 tarihinde kabul edilen
13507 sayılı Söz Derleme Talimatnâmesi ve ardından da 1933 yılı
baharında yayımlanan beyannamelerle, 1933-34 yılları arasında
yaptırılan derlemeyle 153.000 fiĢe ulaĢan malzemenin
değerlendirilmesiyle 1939-1951 yıllarında yayımlanan 4 ciltlk Söz
Derleme Dergisi‟dir. Türk Dili Tetkik Cemiyetinin adı Üçüncü Türk
Dil Kurultayında Türk Dil Kurumu‟na çevrilmiĢtir. TDK 1952-1959
yılları arasında 917 derleyicinin katıldığı derlemeler sonunda 450.000
fiĢ daha toplamıĢ, daha öncekilerle beraber 600.000 fiĢe dayalı
olarak, 1962 - 1979 yılları arasında XI ciltlik Derleme Sözlüğü‟nü
yayımlamıĢtır. Kurum 1982 yılında XI cildin basılmasndan sonra
kuruma gelen fiĢler değerlendirilerek XII. Cilt (ek cilt)
yayımlanmıĢtır.
Yazı dili sözlüklerinde olduğu gibi ağız sözlüklerini de
iĢlediği malzeme, sözlüğe giren kelimelerin sıralanıĢ Ģekilleri ve
malzemenin derlendiği alan açılarından da çeĢitli Ģekillerde
sınıflandırmak mümkündür. Ağız sözlüklerinin sınıflandırılması
konusunda coğrafi ölçütler ve içindeki malzemeyi esas alan Nurettin
Demir de tasnifle ilgili Ģu bilgileri vermektedir:
“Ağız sözlüklerini değiĢik ölçütlere göre sınıflandırmak
mümkündür. En basit ölçütlerden birisi malzeme alınan bölgenin
sınırlarıdır. Buna göre ağız sözlüklerini, ağız sınıflandırmalarında da
esas alınan coğrafi ölçütler yardımıyla üç ana grupta toplayabiliriz:
Bunlardan birincisi DS ve Zanaat Terimleri sözlüğü gibi …
bölgeler üstü veya genel ağız sözlükleri diyebileceğimiz sözlüklerdir.
Ġkincisi ise buna göre daha dar bir bölgeden, mesela belli bir
ağız grubundan veya bir coğrafik bölgedeki malzemeye yer veren
geniĢ bölge ağzı sözlükleridir.
Üçüncü türü ise, il, ilçe, köy gibi daha küçük bir bölgede
konuĢulan, oldukça homojen bir ağzın veya ağız grubunun söz
dağarcığının tespit edildiği dar bölge ağzı sözlükleri oluĢturur.
Ağız sözlüklerini içerisindeki malzemeye göre ağzın kelime
dağarcığına ait genel ağız sözlükleri, atasözleri ve deyimler, dualar-
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 543
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
beddualar veya belli bir sahayla ilgili kelimeleri içine alan özel
sözlükler gibi türlere ayırabiliriz.”7
Ağız sözlükleriyle ilgili olarak Türkiye Türkçesi ağızlarında
olduğu gibi Türkçenin diğer lehçe ve Ģivelerinde de pek çok sözlük
çalıĢması meydana getirilmiĢtir. Örnek olması açısından Türkiye
Türkçesi ve diğer Türk lehçe/Ģive sözlüklerinden birkaçının
bibliyografik künyeleri aĢağıda verilmekle yetinilecektir.
Aksoy, Ömer Asım, Bölge Ağızlarında Atasözleri ve
Deyimler, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1969. 406 s.
Bayazitova, F. S.- Ramazanova, D. B .- Sadiykova, Z. R.-
Heyretdinova, T. H., Tatar Telenen Dialektologik Süzlege, Kazan,
1993, 459 s.
Borhanova, N., Mahmutova, L., Sadiykova, Z. R, Yakupova,
G., Tatar telenen dialektologik süzlege, Kazan, 1969, 643 s. (14 000
söz).
Bozyiğit, A. Esat, Ankara İli Ağzı Sözlüğü, Kültür Bakanlığı
Yayını, Ankara 1998.
Buran, Ahmet- Ġlhan, Nadir, Elazığ Yöresi Söz Varlığı, Türk
Dil Kurumu Yay., Ankara 2008, XXXII+234 s.
Doerfer, Gerhard – Tezcan, Semih, Wörterbuch des
chaladsch dialekt von charrab, Budapest Akademiai Kiado, 1980. 231
s.; 24 cm. (Halaç Türkçesi- Harar Ağzı)
Haydar, Çoban Hidir, Irak Türkmen Ağızları, Dok. Tezi,
Ġstanbul 1979.
Ryumina-SırkaĢeva, L. T., Lyudmila Timofeyevna -
KuçigaĢeva, Nadejda Aleksandrovna, Teleüt Ağzı Sözlüğü (çev.:
Akalın, ġükrü Halûk - Turgunbayev, CaĢtegin), Türk Dil Kurumu
Yay., Ankara 2000, X+113 s.:
Sergeyev, L. P., Dialektologiçeskiy Slovar Çuvaşskago
Yazika, Çeboksari 1968
Tor, Gülseren, Mersin Ağzı Sözlüğü, Türk Dilleri
AraĢtırmaları Serisi 38, Ġstanbul 2004, 407 s.
Türkmen Dilinin Gisgaça Dialektologik Sözlügi, AĢgabat
1977, 113 s.

7 Demir, a.g.m. 1999, s.68-69.
544 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Voskresenskiy, A. A., Urisçadan tatarçaga küçerelgen
süzler çıyını, Kazan, 1894, 374+VII s. (KreĢin Tatarları ağız sözlüğü)
Yedekçioğlu, Kazım, Kayseri Ağzı I Deyimler, II Sözcükler,
Kayseri 1989-1992.
2.2. Malzemenin Kaydedildiği Ortam Açısından Sözlükler:
“Söz uçar yazı kalır” düĢüncesiyle insanoğlu elde ettiği
bilgiyi, sahip olduğu dilinin imkanları ölçüsünde çeĢitli Ģekillerde
kaydetmeye çalıĢmıĢtır. Ġnsanoğlu yaratılıĢının gereği olarak kendisine
verilen akıl yeteneğiyle birçok yazı dilleri ve sistemleri oluĢturmuĢ,
kendini en iyi ifade edebileceği Ģekilleri ortaya çıkarmıĢtır. Belki
mağaralardaki duvar resimleri de sanat kaygısıyla belki de sanat
kaygısından ziyade kendini ifade amacıyla çizmiĢtir.
Ġnsanoğlu tarih boyunca bilgisini, görgüsünü, unutmaması
gereken Ģeyleri veya kendinden sonrakilere aktarmak istediklerini
sahip olduğu olanaklar çerçevesinde kayıt altına almıĢtır.
GeçmiĢte belgelerin kaydının yazıyla yapılmasına bağlı
olarak basılı / kitabi sözlükler ortaya konulmasına karĢılık,
günümüzde teknolojik ilerlemelere bağlı olarak elektronik sözlükler de
hızla yaygınlaĢmakta, günlük hayatımızdaki yerini almaktadırlar
2.2.1. Basılı-el yazması / kitabî sözlükler : Basılı sözlükler
daha çok malzemesi farklı da olsa kitap Ģeklinde düzenlenen ve
toplumun ihtiyaçlarına göre hazırlanan sözlüklerdir. Bu tür eserler
geçmiĢte el yazısı ile hazırlanırken teknolojik geliĢmelere
makinalaĢmaya bağlı olarak, matbaanın icadıyla makinalarla
basılmıĢlardır. Matbaanın olmadığı dönemlerde el yazısıyla hazırlanan
eserlerin ve sözlüklerin bir kaç nüshası ancak çıkarılabilirken,
günümüzde matbaayla bir eserin binlerce nüshası birden
basılabilmektedir. Mesela Türkçenin en eski sözlüğü 1072 yılında
yazılmaya baĢlanıp 1077 Ocağında bitirilen Divanu Lugati‟t-Türk‟ün
tek yazması, Çağatay sahası sözlüklerinden Hulasa-i Abbas‟ın üç
nüshası, Senglâh Lugati‟nin 6 nüshası varken, Türkçe Sözlük‟ün 10.
baskısı 100.000 adet basılmıĢtır.
Elektronik sözlükler / e-sözlükler dıĢındaki bütün sözlükler
basılı veya kitabi sözlük türündedir. AĢağıya alınan birkaç sözlük de
Türkçenin farklı türde, farklı dönem ve sahalarında hazırlanan basılı
sözlüklere örnektir.
Demirci, Muharrem, Konji Japonca - Türkçe Sözlük, 1.baskı
Ġstanbul, Abc Kitabevi, 1989, XV, 49 s., 24 cm.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 545
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
El - Kavanin li - Külliye li - Zabti Lugâti't - Türkiyye
(XV.yüzyıl, Mısır-Kıpçak).
Ergenç, Ġclal, Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü
Bir Deneme, Simurg Kitapcılık ve Yayıncılık Ltd ġti, Ankara 1995,
415 s.
Hengirmen, Mehmet, Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri
Sözlüğü, Engin Yay., Ankara1999, 448 s.
Nadelyayev, V.M, Nasilov, D.M, TeniĢev, E.R, ġçerbak,
A.M, Drevnetyurkskiy Slovar’, Izdatel'stvo Nauka Leningradskoe
Otdelenie, Leningrad 1969. XXXVIII, 676 s.
Pulyevski, Corce M, Reçnik od Çetiri Yezika (Dört Dilden
Sözlük) I. Srpsko - Albanski, II. Arbanski - Arnautski III. Turcki, IV.
Grçki, (Sırpça - Makedonca, Türkçe, Arnavutça, Yunanca dilleri) N.
Stefanoviç Yayınevi, Belgrad 1873.
2.2.2. Elektronik sözlükler / e –sözlükler: Çağımız, uzay
teknolojilerindeki yenilikler, elektronik sahadaki hızlı geliĢim ve
değiĢimle birlikte insan hayatında ve yaĢadığı çevrede de büyük
değiĢikliklere sebep olmuĢtur. Zaman zaman insan hayatını karartsa
da teknolojik geliĢmeler insana büyük kolaylıklar da sağlamaktadır.
Ġnternet ve elektronik cihazlar sayesinde dünyanın öbür
ucundaki insanlarla anında iletiĢim kurulabilmekte, dünyanın çok uzak
bir bölgesindeki olaylardan anında haberdar olabilmekteyiz.
Bilginin elektronik araçlar vasıtasıyla çabuk ve kolayca
aktarılabilmesi, her sahada olduğu gibi eğitim alanında da bir kısım
yenilikleri de beraberinde getirmiĢtir. Bilgisayarlar, hafıza kartları,
dvd, cd gibi geniĢ kapasiteli bilgi depolama araçlarının
geliĢtirilmesiyle, özellikle de bilgisayar ve internetin yaygınlaĢmasıyla
elektronik kitaplar, dergiler, ansiklopediler ve sözlükler de günlük
hayatımızın vazgeçilmezleri arasındaki yerlerini almıĢlardır. Bunlara
bir örnek :
Redhouse tek tuş cd sözlük: İngilizce - Türkçe Türkçe -
İngilizce [Bilgisayar diski].--[y.y.]: SEV Matbaacılık ve Yayıncılık,
2001.
Dil öğrenimi için gerekli görülen, kolayca kelime
ezberlemeye yardımcı olacağı düĢünülen elektronik sözlüklerin
piyasada farklı model ve kapasitelerde pek çok örneğini bulmak da
mümkündür. Örnek olması açısından bir elektronik sözlük ve
özellikleri de aĢağıya alınmıĢtır.
546 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Vocal 205 : Ürün Açıklaması: Sözlük bölümünde 200,000
sözcüğün ve 23,000 yararlı gezi konuĢmaları cümlelerinin 10 dilde
karĢılıklarını içerir. Ġnsan sesi özelliği ile Ġngilizce, Almanca,
Fransızca, Ġspanyolca, Ġtalyanca, Rusça, Macarca, Yunanca, Türkçe ve
Arapça tüm verileri anında telaffuz. ĠĢ Çevreleri için 23,000 ticari gezi
konuĢması, Rusça, Yunanca ve Arapça dillerinde orijinal karakterler,
32 K databank özelliği sayesinde isimler, telefon numaraları ve kısa
notlar kaydedilebilir. 10 dilde de veri girme ve kaydetme imkanı
vardır.
Ġnternette basit bir taramayla yüzlerce sitede elektronik
sözlüklere / e-sözlüklere ulaĢılabilmektedir. Ancak bunlar içerisinde
Türk Dil Kurumu‟nun, çeĢitli üniversitelerin ve bilim adamlarının
hazırladıkları ilmi, akademik ve eğitim amaçlı elektronik sözlükler
yanında, bazı amatör kiĢilerce hazırlanan bir kısım eksiklik ve
hataları olabilen elektronik sözlükler de yer almaktadır. Türk Dil
Kurumu son yıllarda bazı önemli çalıĢmaları sayısal ortama aktararak
yoğun disk ve internet aracılığıyla araĢtırıcıların kullanımına
sunmaktadır. Bu çalıĢmaların önemli bir bölümünü de sözlükler
üzerine yapılan çalıĢmalar oluĢturmaktadır. Bilimsel verilerle
hazırlanan bu sözlükler, elektronik ortamda eriĢim kolaylığı
dolayısıyla çok kiĢi tarafından kullanılmakta dilin kelimelerinin
dolayısıyla dilin doğru kullanımına katkı sağlamaktadır.
Elektronik sözlüklere ulaĢılabilecek birkaç adres ile bu
adreslerde yer alan Türkçe ve baĢka dillerde hazırlanmıĢ olan, bazı
elektronik sözlük / e-sözlüklerin adresleri aĢağıda verilmiĢtir.
http://www.tdk.gov.tr/tdksozluk/sozara.htm Güncel Türkçe
Sözlük
http://tdkterim.gov.tr/ttas/ Türkiye Türkçesi Ağızları
Sözlüğü
http://www.tdk.org.tr/lehceler/ Türk Lehçeleri Sözlüğü
Seslisözlük.com Ġngilizce-Türkçe Türkçe-Ġngilizce Sözlük
http://www.seslisozluk.com/
Papatya.com Ġngilizce -> Türkçe - Türkçe -> Ġngilizce
http://www.papatyacumhuriyeti.com/
http://www.ripe.net/home/engin/italyan.html
ES YazılımĠngilizce-Türkçe Sözlük http://software.estr.com/
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 547
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
http://www.freetranslation.com/
http://www.worldlanguage.com/
Langtolang.com Ġngilizce, Fransızca, Rusça, Ġtalyanca,
Almanca, Türkçe, Ġspanyolca dillerinde çeviri yapabileceğiniz bir site
http://www.langtolang.com/
Bilişim Terimleri Sözlüğü : Bu sözlük, üç bini aĢkın terim ve
sözcüğün Türkçe karĢılıklarından oluĢmaktaydı. TBD Web sayfasının
açılmasıyla, Mart 1999'dan itibaren, BiliĢim Terimleri Sözlüğü artık
Ġnternet'ten de eriĢilebilmektedir
Business American Dictionary : A‟ dan Z‟ ye alfabetik
olarak iĢ dünyası ile ilgili terimleri açıklayan bir sitedir.
http://www.yapimedya.com/sozluk.asp?turkce=xxxxxx
Türkçeden Ġngilizceye, Alamancaya kelime çevir.
http://huzurpinari.sitemynet.com/huzur/id6.htm Sözlükler.
* Dînî terimler. * Esmâ-ül hüsnâ. Ef‟âl-i mükellefin
http://www.bigglook.com/biggtravel/sehirler/Tokyo/linkler
.asp Bağlantılar - Kaynaklar. Japonca - Ġngilizce Online Sözlükler
http://www.sahafium.com/goster/kategori.asp?CAT=
140&SID=316654596107 A Dictionary of Modern Written Arabic /
Arabic-English
2.3. Yazılış Biçimleri Açısında Sözlükler :
YazılıĢ biçimleri açısında sözlüklere bakıldığında, malzemeyi
manzum olarak / Ģiirsel unsurlarla iĢleyen manzum sözlükler ve
malzemeyi düz yazıyla nesirle iĢleyen mensur sözlükler Ģeklinde iki
gruba ayırabiliriz :
2.3.1. Manzum sözlükler : Kelimelerin anlamlarını Ģiir
kalıpları içerisinde veren sözlük çeĢitleridir. Bu tür sözlükler özellikle
Ģairler tarafından kaleme alınmıĢlardır. Bu sözlükler Ģiir
ezberlenmenin daha kolay olması düĢüncesinden hareketle
oluĢturulmuĢlardır. ġiir ezberleme yoluyla kelimelerin daha kolay
kavratılacağı ve dil öğretiminde daha etkili bir öğretim sağlanacağı
düĢünülmüĢtür. Manzum sözlüklerde kelimelerin kolay ezberlenmesi
düĢüncesi yanında sanatlı söyleyiĢler de esas olmuĢtur.
Ahmet Hilmi Ġmamoğlu da, A. Remzi Akyürek‟in Tuhfe-i
Remzi adlı eserinin ön sözünde manzum sözlüklerin önemi ve
manzum metinle kelime öğretmenin kolaylığını Ģu sözlerle dile
getirdiğini bildirmiĢtir. “… vezinli lugat yazmayı geriye dönmek
sananlar, boĢ bir düĢünce sayanlar bulunacaktır. Ben ise baĢka türlü
548 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
düĢünüyorum. “Ecdād-ı izam eslāf-ı kirām” dediğimiz büyük
dedelerimiz, ulularımız insanı pek güzel anlamıĢlar, bir çocuğu bilgili
uslu adam etmek için ne grekli ise ona göre davranmıĢlardır. Gençlik
ve kocalık çağlarında vezinli, makamlı herhangi bir ses iĢiten
ademoğulları kulak veriyorlar, istekle dinliyorlar. Çocuk beĢikte ninni
istiyor. … Ninniden uzaklaĢacak bir çocuğa öğretilecek Ģeyleri
kolaylıkla okutmak ve unutturmamak için ninniye benzeyen sözlerle
öğretmeyi bulmuĢlar ve pek çok faydasını görmüĢlerdir.”8 Yukarıdaki
sözler de, dil öğrenmede kelime ezberlemenin, kelime ezberklemek
için de Ģiir kalıpları içerisinde düzenlenen metinlerin daha etkili
olduğu görüĢünü desteklemektedir.
Manzum sözlüklerin özellikle kelime ezberleme konusunda
çocuklara yönelik olduğunu ifade eden Atabey Kılıç, Manzum
sözlüklerin yazılıĢ amaçlarıyla ilgili olarak “… Ezber yoluyla önemli
miktarda kelime ve bir kısım gramer kurallarının öğrenilmesini temin
eden manzum sözlükler aynı zamanda bu seviyedeki çocuklar için
kültür, edebiyat ve aruz bilgileri de ihtiva etmeleri bakımından önem
taĢımaktadırlar. Bu yolla Ģiire ve Ģâirliğe meyilli olan küçük
çocukların bu kabiliyetlerinin de ortaya çıkarılması ve geliĢtirilmesi
amaçlanmıĢtır.”9 Demek suretiyle manzum sözlüklerin kelime
ezberletme dıĢında gramer bilgisi, kültür ve edebiyar bilgilerinin de
arttırılması gibi baĢka fonksiyonlarının olduğunu da dile getirmiĢtir.
Bu tip sözlükler Fars ve Arap dilleri ile, Türk dilinin
Osmanlı Türkçesi dediğimiz tarihi döneminde görülmektedir.
Kaynaklardan yer alan bilgilere göre ilk manzum sözlük Ġranlı Ģair
ReĢidüddin Vatvat (öl. M.1182)‟ındır. Araplardan Ġbn-i Malik (öl.
M.1274)‟in Arap grameri ile ilgili 1000 beyitlik Kitâbü‟l-Elifiye‟si ve
Ebu Nasr-ı Ferâhânî (öl. M.1221)‟nin Nisâbu‟s-Sibyân adlı ArapçaFarsça
sözlüğü bilinen en eski manzum sözlüklerdendir.
Atabey Kılıç, “Anadolu sahasında yazılmıĢ ilk Farsça -
Türkçe manzum lugat, Hüsam b. Hasan el-Konevî (öl.1399)
tarafından kaleme alınmıĢ olan Tuhfe-i Hüsâmî‟dir”10 demektedir.
Osmanlı Türkçesi denilen tarihi döneminde Divan Ģairleri
tarafından meydana getirilen bu sözlükler daha çok Türkçe - Arapça
veya Farsça meydana getirilmiĢlerdir. Arapça ve Farsça dıĢında

8. A. Hilmi İmamoğlu, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i
Şâhidî Farsça - Türkçe Manzum Sözlük, Muğla Üniv. Yay., Muğla
2005, s.2.
9. Atabey Kılıç, “Manzum Sözlüklerimizden “Manzûme-i
Keskin”” , Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-
13 Nisan 2001) Bildiriler, 1. Cilt Kayseri 2001, s.442.
10. Atabey Kılıç, a.g.m., s.441.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 549
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Fransızca, Rumca ve Ermenice ile meydana getirilmiĢ manzum
sözlükler de vardır. Bu sözlüklerden bazıları :11
Türkçe - Arapça veya Farsça olanlar;
Ahmed Dai'nin Ukudu'l-Cevahir'i,
Mustafa Hakkı'nın Nizamu'l-Cevahir'i,
ġahidi'nin Lugat-ı ġahidi (Farsca-Türkçe)'i
Sünbülzade Vehbi'nin Nuhbe-i Vehbi (Türkçe-Farsça)'si,
Fransızca - Türkçe;
Yusuf Halis'in Miftah-ı Lisan'ı,
Rumca - Türkçe;
Fevzi'nin Tuhfetü'l - UĢĢak'ı
Ermenice - Türkçe;
Kalayi Refi, v.b. gibileridir.
Türk dili tarihinde manzum sözlükler sadece Osmanlı
dönemi Divan Ģairlerinde görülmekte olup sayıca çok fazla bir yekün
tutmamaktadır. Farsça - Türkçe manzum sözlükler ve ġâhidî‟nin
Sözlüğü üzerine doktora çalıĢması yapan Dr. A. Hilmi Ġmamoğlu
çalıĢmasında 63 manzum sözlük tespit ettiğini belirtmektedir.
Bunlardan 55 tanesi Türkçe ve bir yabancı dille hazırlanmıĢ manzum
sözlüklerdir. Geriye kalan 8 manzum lügat Türkçe dıĢındaki dillerle
hazırlanmıĢtır. 12
Manzum sözlüklerin genellikle mesnevi tarzında
düzenlendikleri bilinmektedir. Bu konuda Kılıç “Manzum sözlükler
çoğunlukla mesnevi nazım Ģekliyle yazılmıĢ bir giriĢ, yani mukaddime
ile baĢlar. Asıl kısım olan sözlük bölümü ve nihayet yine mesnevî
tarzında yazılmıĢ olan bir son, yani hatime ile sona erer. Bu tür
sözlüklerin giriĢ kısımlarında klâsik bir divan tertibini andıran
hamdele ve salveleden sonra, eserin telif sebebinin anlatıldığı bir
küçük bölüm de yer alır. Sebeb-i telif kısmında eserin hangi sebeple
ve amaçla yazıldığı da ayrıca belirtilir, eserin ismi verilir, ayrıca dil
öğrenmenin faydaları hususnda müellifin görüĢleri ile de bu bölümde
karĢılaĢılır.”13 demektedir.

11. Agah Sırrı Levend, Divan Edebiyatı, İstanbul 1980.
12. A. Hilmi İmamoğlu, a.g.e, s.3-10.
13. Atabey Kılıç, a.g.m., s.442.
550 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Bu sözlükler, hazırlanıĢ Ģekillerinin farklı olmasıyla diğer
sözlüklerden ayrılmaktadır. Türkçenin tarihi seyrinde sadece Osmanlı
sahasında, dar bir zaman dilimi içerisinde meydana getirilmiĢlerdir.
Kaynaklardan tespit edebildiğimiz manzum sözlükler (lügatler) bu
bölümde diğer sözlüklerden ayrı olarak, Türk dili sözlükleriyle ilgili
çalıĢmamızda listelenmiĢtir. Bu tür sözlüklere örnek olmak üzere
aĢağıya bu tür eserlerden bir bölümünün künyesi de alınmıĢtır.
Ferheng-i Fārisî Be - Türkî - yi Manzum (Hüsam-ı
ġahidizade, H.957/M.1550)
Lügāt-i Abdü’l - Kerîm (Süleymaniye 1014/3, Milli
Kütüphane Yz. A. 2267/1)
Nisâb-ı Türkî Farisî Cani b. MelikĢâh-ı Horasanî (965-
970/1558-1563)
Nisâb-ı Türkî Farisî Abdullah-ı Türkistanî (H.1092/M.1681)
Tuhfetü’l - Mülūk (Telif 1063 H.) Kuddusî, Abdu‟r-Rahman b.
Abdullah Manisalı (öl.1080 H.), RaĢit Ef. 595, yk.134, st.23, 117x130
mm. “ġāhidî (875-957 H.)nin Tuhfe-i ġāhidî adlı Farsça Türkçe
manzum lugatının tercümesi ve Ģerhi”14
Tuhfe-i Şāhîdî (telif H.920) ġahidi Ġbrahim Dede b. Salih
Muğlalı (875-957 H.- 1550 M.), RaĢit Ef. 594. yk. 18, st.15, stn 2,
202x135 (140x78) mm, H.1172, RaĢit Efendi nr.979. Eserin Rasim
Deniz özel kitaplığında dört nüshası bulunmaktadır.15
Menāzimü’l-Cevāhir, Tireli Mustafa Haki Efendi (H.1042
/M.1632) “Tireli Mustafa Hâki‟nin 1632 (1042) de yazdığı TürkçeArapça-Farsça
manzum sözlüktür.16
Ucubetü’l - Garâyib fi Nazmi’l - Cevâhir’l - ‘Acâyib,
Bahaüddin ibn Abdurrahmân-ı Magalkaravi, H.827/M.1424‟de telif
edilen, Anadolu sahasında yazılan ilk Arapça-Farsça-Türkçe
sözlüktür.17
Cevâhirü’l - Kelimât ġemsi, RaĢit Ef. Kütüphanesi Kayseri,
RaĢit Ef. eki 1065/3, yk. 100b-120a, st. 17, 210x150 mm., Fatih Millet
Kütüphanesi Lgt. 132, Diyarbakır Kütüphanesi 23949.

14 Ali Rıza Karabulut, Kayseri Raşit Efendi Eski Eserler
Kütüphanesindeki Farsça Arapça Türkçe Yazmalar Katoloğu, Mektebe
Yayınları No:12, Ankara 1995, s.129.
15 Cihan Okuyucu, “Rasim Deniz Yazmaları Kataloğu” Kayseri
ve Yöresi Kültür Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-13 Nisan 2001)
Bildiriler, 2 Cilt, Kayseri 2001, s.582.
16 Tarama Sözlüğü, C.1, s.L.
17 Atabey Kılıç, a.g.m., s.443.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 551
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Nazmü’l - Le‘âl (telif.H.1051/M.1641) Antepli ġeyh Ahmet,
“Mütercim Asım‟ın altı göbek öncesi dedesi Antep‟li (Çarpın köylü)
ġeyh Ahmed‟in yazdığı Arapça-Türkçe manzum sözlüktür. …”18
Sübha-i Sıbyân Abdullah b. Muhammed (1294 H.) (ArapçaTürkçe
Manzum Lûgat), RaĢit Ef. Kütüphanesi Kayseri, RaĢit Ef. eki
26133/3. yk. 83b-107b., 210x160 mm. Harekeli nesih.19
Makbûl-i Ārif Üsküfi, Bosnalı (öl. 1040 H.‟den sonra) (telif :
H. 1040) RaĢit Ef. Eki 1065/4, yk. 125 b.-134b., st. 19, 208x150 mm.
“Eserin bir beyti Bosnaca, bir beyti de onun tercümesi olarak
Türkçe‟dir.”20
Manzum Lügāt-i Ermeniyye Refi Kalayi (öl.1821), (Milli
Kütüphane Yz.F.B.165)
Nisāb-i Şeş Zebān Yusuf H.1248/M.1832 (Türkçe Arapça
Farsça Afganca Hintçe manzum sözlük)21
2.3.2. Mensur sözlükler: Mensur sözlükler, Türk dilinin
bütün dönemlerinde ve dünya dillerinin bütününde görülen sözlük
türüdür. Bu sözlükler kelimelerin anlamlarını her hangi bir sanat
düĢüncesi olmadan düz yazılı metinlerle veren sözlük çeĢididir. Bu tür
sözlükler her toplumda, her devirde kullanılmıĢtır.
Sözlük bir veya birden fazla dilin kelimelerinin bütününü
veya bir bölümünü, genel amaçlı veya özel amaçlı olarak içeren,
anlam, açıklama ve örnekleriyle ortaya koyan ve daha çok alfabetik
olarak düzenlenmiĢ eserlerin genel adı olmasına karĢılık, sistem olarak
sözlük tarzında hazırlanan dizinler de vardır.
Dizin, “1. Bir kitabın veya derginin kişi, konu, yer adı vb.
bakımından içindekileri yer numarasıyla belirten ve eserin arkasında
yer alan alfabetik liste, indeks, fihrist. 2. Belli bir konuda çıkan kitap
ve dergilerdeki yazılarla ilişkiyi sağlayan ve ayrı bir kitap veya süreli
yayın biçiminde çıkan eser. 3. Kitaplık, belge vb. için düzenlenen belli
bir bilginin veya belgenin bulunduğu yeri gösteren düzenli liste.”22
Ģeklinde tarif edilmektedir.
Yukarıdaki tariflerde de görüldüğü gibi sistemi aynı olmakla
birlikte kullanım gayesi farklı olan dizinler sözlük değildirler. Onlar

18 Tarama Sözlüğü, s.LVIII.
19 Ali Rıza Karabulut, a.g.e., s.119
20. Ali Rıza Karabulut, a.g.e., s..98
21. Adnan Karaismailoğlu, “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i
Remzi”, Milli Kültür, Temmuz 1990, S.74, s.60.
22. Türkçe Sözlük, 10. baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara 2005,
s.546.
552 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
ancak eserlerde yer alan bir takım unsurları harf sırasıyla veren
çalıĢmalardır.
Bazı çalıĢmaların sonlarında bir takım sözlük veya dizinsözlük
bölümleri de bulunmaktadır. Bu sözlükler belli bir çalıĢmayla
sınırlı kaldığı için genellikle sözlükler kadar iĢlek ve yaygın kullanıma
sahip değildirler. Bu sebeple dizin-sözlükler tek baĢına sözlük niteliği
taĢıyan eserler gibi değerlendirilmemektedir.
Mensur sözlükler, Türk dilinin bütün dönemlerinde ve dünya
dillerinin bütününde görülen sözlük türüdür. AĢağıda verilen
sınıflamada yer alan sözlüklerin bütünü mensur sözlük türündedir.
Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre -
Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972, 1036 s.
Grönbech, Kaare, "Komanisches Wörterbuch" Türkischer
Wortindex Cumanicus, Kopenhagen 1942.
KaĢgarlı Mahmud, Divânu Lugâti't - Türk (H.464 - 466 /
M.1068 - 1072) (Karahanlı).
Pulyevski, Corce M., Reçnik od Çetiri Yezika (Dört Dilden
Sözlük) I. Srpsko - Albanski, II. Albanski - Arnautski III. Turcki, IV.
Greçki, (Sırpça - Makedonca, Türkçe, Arnavutça, Yunanca dilleri) N.
Stefanoviç Yayınevi, Belgrad 1873.
Eren, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bulak
NeĢriyat Yay., Ankara 1999, XXIX+512 s.
Ercilasun, Ahmet B. ve diğerleri, Karşılaştırmalı Türk
Lehçeleri Sözlüğü I (Klavuz Kitap) II(Dizin) KB. Yay., Ankara 1992.
Egorov, Vasiliy Georgieviç, Etimologiçeskiy Slovar
Çuvaşskogo Yazıka, (ÇuvaĢ Dilinin Etimoloji Sözlügü), ÇuvaĢskoe
Knijnoe Izdatel'stvo, Çeboksarı 1964, 355 s.
Ceylan, Emine Çuvaş Atasözleri ve Deyimleri Çuvaşça -
Türkçe, Türkçe - Çuvaşça Sözlük, Simurg yay., Ankara 1996.
XXII+197 s.
Karayel, Bekir, Esperanto - Türkçe Sözlük = Esperanto -
Turko Vortaro, Aslımlar Ofset - Tips Matbaacılık, Ankara ..tarih?, 224
s.
Khloros, J., Leksikon Turko - Hellenikon, I - II, Ġstanbul
1899.
Vardar, Berke ve baĢk., Açıklamalı Dilbilim Terimleri
Sözlüğü, ABC Kitabevi A.ġ., Ġstanbul 1988, 295 s.
Sözlük Hazırlama İlkeleri... 553
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Sonuç
Sözlükler, iĢledikleri ürünler, malzemenin kaydedildiği
ortam ve yazılıĢ biçimleri açısından üç temel noktada sınıflandırmaya
tabi tutulabilmektedir. Buna bağlı olarak da, işledikleri ürünler
açısından sözlükler: Yazı dili sözlükleri, Ağız sözlükleri: malzemenin
kaydedildiği ortam açısından sözlükler: Basılı / kitabi sözlükler
Elektronik sözlükler ve yazılış biçimleri açısında sözlükler: Manzum
sözlükler, Mensur sözlükler adlarıyla gruplara ayrılabilmektedir.
Ayrıca bir sözlük, yukarıdaki tasnifte yer alan gruplardan
birden fazlasının özelliğini taĢıyarak hem yazı dili sözlüğü hem basılı
sözlük hem de mensur sözlük olabilmektedir.
KAYNAKÇA
AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, C.3,
s.71-90, TDK. Yay., Ankara 1982.
DEMIR, Nurettin, “Ağız Sözlükçülüğü” Kebikeç, Yıl 4, Sayı 7-8,
Ankara 1999, s.67-75.
DEMIR, Nurettin, “Ağız Terimi Üzerine” Türkbilig 4, H. Üniv. Yay.,
Ankara 2002, s.105-116.
GEMALMAZ, Efrasiyab, “Ağız Bilimi AraĢtırmaları Üzerine
Genellemeler” Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK Yay.,
Ankara 1999, s.413
ĠLHAN, Nadir, Geçmişten Günümüze Sözlükçülük Geleneği ve Türk
Dili Sözlükleri, Manas Yay. Elazığ 2007.
ĠMAMOĞLU, Ahmet Hilmi, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i
Şâhidî Farsça - Türkçe Manzum Sözlük, Muğla Üniv. Yay.,
Muğla 2005
KARABULUT, Ali Rıza, Kayseri Raşit Efendi Eski Eserler
Kütüphanesindeki Farsça Arapça Türkçe Yazmalar
Kataloğu I - II (Türkish Manuscripts) A Catalogue Turkish,
Persian, Arabic Manuscripts in Kayseri Râşid Efendi
Library, Mektebe Yayınları No:12, Ankara 1995
KARAISMAILOĞLU, Dr. Adnan, “Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i
Remzi”, Milli Kültür, Temmuz 1990, S.74, s.60-61.
554 Nadir İLHAN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
KILIÇ, Atabey, “Manzum Sözlüklerimizden “Manzûme-i Keskin””,
Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-
13 Nisan 2001) Bildiriler, 1. Cilt Kayseri 2001, s.441-447
KOCAMAN, Ahmet, “Dilbilim, Sözlük, Sözlükçülük” Kebikeç, Yıl 3,
sayı 6, Ankara 1998, s.111-113.
LEVEND, Agah Sırrı, Divan Edebiyatı, Ġstanbul 1980.
OKUYUCU, Cihan, “Rasim Deniz Yazmaları Kataloğu” , Kayseri ve
Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-13 Nisan
2001) Bildiriler, 2. Cilt Kayseri 2001, s.511-591
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü c. I - VIII., Türk Dil Kurumu. Yay.,
Ankara, 1964-1977.
Türkçe Sözlük, 10. baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara 2005, s.546.