Özet: Anadolu sahasında, XIII. yüzyıldan itibaren, Türkçeyi kullanarak or­taya Türkçe şiir divânları koyan Türk şairler, aldıkları medrese eğitimi ve içerisinde bulundukları kültür atmosferi neticesinde Fars dili ve edebiyatı şairleri ve bunların edebî eserleriyle tanışma fırsatı bulmaktaydılar. Fars dili ve kültürünün etkisinde kalan Türk şairler, Fars dilini şiir yazacak kadar güzel öğrenmişler, hatta şiir yazmaktan da öte bu dilde divân ve divânçeler oluşturmuşlardır. Biz bu çalışmamızda, Anadolu sahasında, divân oluştura­cak kadar Farsça şiir yazmış şairleri tespit ederek onların divânlarının nüs­halarının hangi kütüphanelerde olduğunu kaydettik.
Anahtar Kelimeler: Farsça, Farsça divân, Türk Edebiyatı, Fars Edebiyatı, Osmanlı edebiyatı.
Persian Diwan and Diwanches in Turkish Literature
Summary: Turkish literature, especially after the Saljukids, has greatly been influenced by the Persian culture and civilization. It is for this reason that the works in Turkish literature have many similarities with the Persian literary works. In this context, it would not be wrong to say that the similar­ity between the two nations in the literal patterns and in the poem structures is mainly due to the interactions between the two nations. Furthermore, among the Turkish poets who wrote Diwans in Turkish, there were many who knew Persian language very well. These poets wrote poems in Persian language not only to show up their literal abilities, but also to prove that they could make use of Persian at least the Persian poets could use. These poets compiled their poems in Persian Diwans and Diwanches.
Keywords: Persian, Persian Diwan, Turkish Literature, Persian Literature.
Türk Edebiyatı, özellikle Selçuklulardan itibaren Fars kültür ve medeni­yetinden büyük ölçüde etkilenmiştir. Bu sebeple Türk Edebiyatı mahsulleri Fars Edebiyatı mahsulleri ile benzerlik arz eder. O halde, bu iki milletin ede­biyatlarında bulunan üslup ve şiir yapılarındaki benzerliği bu medeniyet et­kileşiminin bir ürünü saymamız mümkündür.
Bugünkü bilgimize göre, Müslüman olan Türklerin yavaş yavaş İslâm kültürüne girmesinde Araplardan çok İranlıların etkisi olmuştur. Başka bir deyişle, İslâm kültürü, ortak İslâm Edebiyatı’nın şekil ve tekniği, zevki, hayat görüşü, temaları, motifleri, Türklerden önce Müslüman olarak bir İslâmî Edebiyat geliştiren İranlıların aracılığı ile Türk Edebiyatına girmiştir. Müs­lüman İran şiiri nasıl Arap şiirini örnek almış ve türlü katkılarla gelişmişse Türk divân şiiri de İslâm’dan sonraki İran şiirini örnek alarak gelişmiştir.
Bununla birlikte Türk dilini kullanarak ortaya Türkçe divânlar koyan Türk şairler arasında Farsça’yı çok iyi bilenler de bulunmaktadır. Bu şairler hem maharetlerini göstermek hem de bu dili en az Fars şairleri kadar iyi kul­landıklarını ispat etmek için Farsça şiirler kaleme almışlardır. Bu şiirler bir divân veya divânçe oluşturmayacak kadar az ise bunları kendi Türkçe divân­larına serpiştirmişlerdir. Eğer yazdıkları şiirler fazla ise bunları Farsça divân veya divânçelerinde müstakil olarak toplamayı yeğlemişlerdir.
Çalışmamızın amacı olan Anadolu Selçukluları ve Osmanlı Toprakla­rında Farsça divân ve divânçelerin tespiti ve incelenmesi ciddi bir kaynak ve kütüphane taraması neticesinde sonuca ulaşmıştır. Yapmış olduğumuz araş­tırma ve incelemeler neticesinde bu sahada 18 kadar Farsça divân ve 13 kadar da Farsça divânçe olduğunu tespit ettik. Çalışmamıza göre XIII. yüz­yılda 1, XIV. yüzyılda 2, XV. yüzyılda 8, XVI. yüzyılda 7, XVII. yüzyılda 3, XVIII. yüzyılda 3, XIX. yüzyılda 5, XX. yüzyılda 2 kadar Farsça divân ve divânçe bulunmaktadır.
XIII. yüzyılda Farsça divân sahibi bulunan tek şair Mevlâna Celâleddin-i Rumî’dir. Mevlâna, Moğol baskısı sonucu Fars coğrafyasından Anadolu’ya ulaşmıştır. Fars kültürü ile yetişmiş, yaşadığı topraklarda konuşulan resmî dil ve edebiyat dili Farsça, okuduğu kaynaklar Farsça olduğu için eserlerini Fars diliyle vermesi gayet doğaldır. Mevlâna’nın Farsça divânı yaygın olarak bilinen diğer adı Divân-ı Kebir’dir. Diğer eserlerine göre lirizm yanı ağır basan Divân’daki manzumelerinde, Mevlâna, daha çok tasavvufî aşkı işle­miştir. Divân’da Şems’in etkisi belirgindir. Eserde yer alan bir çok şiirde Şems, mahlas yerine kullanılmış ve eserin bu özelliğinden dolayı Mevlâna Divânı, Divân-ı Şems-i Tebriz ve Şemsü’l-Hakayık adları ile de anılmıştır. Eserin Türkiye kütüphanelerinde 12 kadar nüshası bulun­maktadır. Bu nüs­halar sırasıyla: Konya Mevlâna Müzesi nr. 2105, Konya Mevlâna Müzesi nr. 2016, Konya Mevlâna Müzesi nr. 2017, Konya Mevlâna Müzesi nr. 2018, Konya Mevlâna Müzesi nr. 7750, İstanbul Ün. Ktp. Farsça Yazmalar nr. 82, İstanbul Ün. Ktp. Farsça Yazmalar nr. 724, İstanbul Ün. Ktp. Farsça Yazma­lar nr. 1234, İstanbul Ün. Ktp. Farsça Yazmalar nr. 334, İstanbul Ün. Ktp. Farsça Yazmalar nr. 589, İstanbul Ün. Ktp. Farsça Yaz­malar nr. 1409, Nuruosmaniye Ktp. vr. 2545.
XIV. yüzyılda da 2 şair bulunmaktadır. Bunlar Sultan Veled ile Ulu Arif Çelebi’dir. Her ikisi de Mevlâna ekolünün devamı niteliğindedirler. Sultan Veled’in gazel ve rubailerden oluşan bu hacimli Farsça divânının gazeller kısmında Türkçe-Farsça yazılmış şiirlere rastlandığı gibi Türkçe-Farsça- Rumca olanları da bulunmaktadır. Divândaki toplam Türkçe beyit sayısı 129’dur. Divânın Türkiye kütüphanelerinde tespit edebildiğimiz altı nüshası bulunmaktadır. Divânda toplam 455 rubai ve 925 gazel vardır. Feri­dun Nafiz Uzluk eser üzerinde çalışarak yayına hazırlamıştır. Türkiye Kütüp­hanelerinde eserin 6 nüshası bulunmaktadır: Süleymaniye Ktp. Halet Efendi İlavesi nr. 139, Süleymaniye Ktp. Halet Efendi Bölümü nr. 328, Konya Mevlâna Mü­zesi Kitaplığı nr. 2136, Konya Mevlâna Müzesi Kitaplığı nr. 1728, Konya Mevlâna Müzesi Kitaplığı nr. 4696, Topkapı Sa­rayı Müzesi, Medine’den Gelen Kitaplar nr. 540.
Ulu Arif Çelebi’nin Farsça divânının Türkiye kütüp­hanelerinde ulaşabildiğimiz iki nüshası bulunmakta­dır. Konya Mevlâna Mü­zesi Kitaplığı nr. 2600. Bu nüshada toplam 126 ga­zel, 80 rubai bulunmakta­dır. Derviş Ahmed Mevlevî tarafından h. 1119’da istinsah edilmiştir. İkinci nüsha, Millet Ktp. Pertev Paşa Kitaplığı, nr. 157’de bulunmaktadır.
XV. yüzyıla geldiğimizde karşımıza çıkan manzara hayli ilginçtir. Çünkü bu asırda Farsça divân yazan şair sayısında önemli bir artış gözlenmektedir. Bu şairler; Ahmed-i Dâî, Mevlâna Hamidî, Nesimî, Cem Sultan, Adnî Mah­mut Paşa, Kabulî, Molla İlâhî, Gülşen-i Saruhanî’den ibarettir. Bu şairlerin en belirgin özellikleri şunlardır: Öncelikle, bu şairler arasında Osmanlı toprakla­rında yetişenlerin çok iyi eğitim aldıkları, kendilerini özellikle edebiyat ala­nında geliştirdikleri ve Fars şairleri gibi Farsça yazabilme cesaretini kendile­rinde buldukları gözlenmektedir. İkincisi ise bunlardan bazılarının, o asırda yükselen Osmanlı Devleti’ne Fars coğrafyasından göç ederek katılmaları ve zamanla devletin çeşitli kademelerinde yer alarak Osmanlı edebiyatının ve kültürünün bir parçası olmalarıdır.
Ahmed-i Dâî, Farsça divânını 1413’de yazmıştır. Sadrazam Hacı Halil Bey’e ithaf etmiştir. 10 kaside, 24 gazelden ve bazı tamamlanmamış şiir parçaların­dan oluşmuştur. Eser üzerine, Tulga Ocak bir doktora tezi hazırlamıştır. Kendi el yazısı ile bilinen tek nüshası Bursa, Orhan Gazi Ktp. 1196 numarada kayıtlıdır. 58 varak, 11 satır, talik yazıyla h. 816’da ya­zılmıştır.
Mevlana Hamidî’nin kendi el yazısıyla Fatih’e sunduğu eserin bir nüshası ele geçmiş olup, İsmail H. Ertaylan tarafından Külliyat-ı Divân-ı Mevlâna Hamidî adıyla tıpkı basım olarak yayınlanmıştır. Divân, hasb-i hâl (mesnevi), kasideler, tarihler, gazeller, rubailer, muvaşşahlar, muammalar ve kıtalardan oluşmaktadır. Türkiye Kütüphanele­rinde bulunan tek nüshası, Türk Tarih Kurumu Ktp. nr. 68’dedir. Müellif tarafından h. 882’de telif edilmiştir.
Seyyid Nesimi’nin basılı Farsça divânında, 170 gazel, 1 mesnevi, 2 terci-i bend, 4 rubai bulunmaktadır. İstan­bul kütüphanele­rinde tespit edebildiğimiz 4 nüshası bulunmaktadır. Eser, Hamid Mehemmedzâde tarafından neşredilmiştir. Nüshaları: Süleymaniye Ktp. Yazma Bağışlar nr. 4309, Süleymaniye Ktp. Ayasofya Bölümü nr. 0.3977, Konya Mevlâna Müzesi Kitaplığı nr. 2416, Süleymaniye Ktp. Kadızade Mehmet Kitaplığı nr. 395’de bulunmaktadır. Cem Sultan’ın Farsça divânının iki nüshası bulunmaktadır. Abdurrahman Naci Tokmak, eser üzerine bir doktora tezi hazırlamıştır. Bu iki nüsha Bursa Orhan Haraçcı Ktp. nr. 891.5-913/1, Süleymaniye Ktp. Fatih Kitaplığı nr. 3794/1’de kayıtlıdır.
Adnî Mahmud Paşa’ya ait iki yazma divân mevcut­tur. Birincisi Üniversite Ktp. 1962 numarada kayıtlıdır. Diğeri Millet Ktp. kitapları arasında 278 nu­maradadır.
Kabulî’nin Farsça divânının tek nüshası bulunmaktadır. Bu nüsha Süleymaniye Ktp. Ayasofya Kitaplığı nr. 3958 numarada kayıtlıdır. Kabulî’nin divânı Külliyat-ı Divân-ı Kabulî adlı bir ciltten ibaret bir eserdir. Bu eser Fatih Sultan Mehmet adına tedvin edilmiştir.
Molla İlâhî’nin hiçbir kaynakta sarih olarak adına ve varlı­ğına rastlanılmayan Farsça divânı, Bursa Orhan Gazi Ktp. nr. 93’te Divân-ı İlâhî adıyla kayıtlıdır. Eser baştan ve son­dan eksiktir.
Gülşen-i Saruhanî’nin Farsça divânının Türkiye kütüphanele­rinde tek nüshası bu­lunmaktadır, bu nüsha Bayezid Devlet Ktp. nr. 5820’de kayıtlıdır. Râz-nâme adlı eserle birlikte İbrahim Ferzan tarafından hazırlan­mıştır.
XVI. yüzyıl şairlerine baktığımızda sayının biraz azaldığını görürüz. Bu­nun sebebi bu dönemde Fars coğrafyasından Osmanlı topraklarına gelenlerin fazla olmaması ve Türk edebiyatının ciddi bir yükselme göstermesi ve kendi­sini kendi diliyle ifade etmeye çalışması sayılabilir. Bu asır şairlerinin öne çıkan diğer önemli bir özelliği de aralarında 3 hükümdar ve 1 şehzâde bulun­durmalarıdır. Selimî mahlaslı Yavuz Sultan Selim, Muhibbî mahlaslı Kanunî Sultan Süleyman, Muradî mahlaslı III. Murad ve Şâhî mahlaslı Şehzâde Bayezid, yazdıkları divân ve divânçelerle Türk edebiyatında değişik bir rüz­gar estir­mişlerdir. Özellikle Sultan Yavuz’un Türkçe bir divân yazan Hatâyî mahlaslı Şah İsmail karşısında oldukça hacimli bir Farsça divân yazması çok ilginçtir.
Bu asır şairi İbrahim Gülşenî’nin Farsça divânının Türkiye kütüpha­nelerinde ulaşabildiğimiz 6 yazması bulunmaktadır. Bunlar: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Kitaplığı nr. 3866, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ktp. M. Ozak I Kitaplığı nr. 1235, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ktp. M. Ozak I Kitaplığı nr. 1317, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ktp. İs­mail Saib Kitaplığı nr. 4436, Bayezid Devlet Ktp. nr. 5820, Millet Ktp. Farsça Eserler nr. 418.
Basirî’nin Farsça divânının tek nüshası Süleymaniye Ktp. Aşir Efendi, nr. 292’de bulunan kendi hattıyla tertip ettiği bir mecmuanın ikinci bölümündedir (229b-281a).
Selimî’nin (Yavuz Sultan Selim) Farsça divânının tespit edilen 16 nüshası bulunmaktadır. Divânda 2 münacat, 1 nat, 333 gazel bulunmaktadır. Yavuz Sultan Selim’in bu divânı Ali Nihat Tarlan tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Divân nüshaları şu kütüphanelerde bulunmaktadır; Süleymaniye Ktp. Fatih Kitaplığı nr. 3830, Süleymaniye Ktp. Lala İsmail Kitaplığı nr. 449, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi Kitaplığı nr. 3422/1, Süleymaniye Ktp. Reşit Paşa Kitaplığı nr. 762, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı nr. 3630, Süleymaniye Ktp. Halet Efendi İlavesi nr. 154, Süleymaniye Ktp. Zühdü Bey Kitaplığı nr. 2141, Nuru Osmaniye Ktp. nr. 3827, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Revan Kitaplığı nr. 737, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Revan Kitaplığı nr. 738, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Revan Kitaplığı nr. 507, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 1016, Halis Efendi 8413, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 1607, İstanbul Üniver­sitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 929, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 1331, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 1330, Halis Efendi 6438.
Muhibbî’nin (Kanuni Sultan Süleyman) Farsça divânının tespit edilen dört nüshası bulunmaktadır. Bunlar: Topkapı Sarayı Ktp. Revan nr. 738, Ali Emiri Ktp. nr. 322, Ali Emiri nr. 323, Üniversite Ktp. Türkçe yazmalar nr. 5477.
Şâhî’nin (Şeh­zade Bayezid) Farsça divânının tespit edilebilen iki nüshası vardır. Bu nüs­halar; Millet Ktp. Ali Emiri Kit. (Farsça) nr. 330, Millet Ktp. Ali Emiri Kit. (manzum) nr. 225.
Fuzulî’nin Farsça divânı, 3 münacat, 1 nat, 49 kaside, 410 gazel, 1 terkib, 2 musammat, 46 kıta, 106 rubai, 1 müsebba, 1 müseddesi içeren hacimli bir divân­dır. Divân, tıpkı basım olarak yayınlanmış, ayrıca tercümesi de yapılmıştır. Ulaşabildiğimiz 5 nüshası bulunmaktadır: Süleymaniye Ktp. Laleli kısmı nr. 1912, Millet Ktp. Carullah Efendi Kısmı nr. 1670, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 883, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Ktp. İ. Saib Efendi kısmı nr. 4123-1, Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Ktp. Müteferrik II, Tasnif dışı.
Muradî’nin (Sultan III. Murad) Farsça gazellerin­den oluşan divâ­nında 39 gazel ve 2 mesnevi bulunmaktadır. Divânda bulunan bu iki mes­nevi, Fütühât-ı Ramazan adlı eserinde de mevcuttur. Divânın bili­nen iki nüs­hası vardır: Ali Emiri Ktp. nr. 329, Türk İslam Eserleri Müzesi nr.1901’de kayıtlıdır. Eser üzerine Kamil Yaşar Uyar çalışmıştır.
XVII. yüzyıla baktığımızda Türk edebiyatının iki büyük üstadı olan Urfalı Nâbî ve Erzurumlu Ömer Nef’î’nin yanında, Fasih Ahmed Dede’yi görürüz. En az bir Fars şairi kadar, Fars dilini iyi kullanan bu iki büyük usta, verdikleri örneklerle kendilerini Farsça’yı kullanmak adına ispat etmişlerdir. Bu iki büyük şair, Farsça’yı kendi ana dilleri gibi Fars şairlerini kıskandıra­cak şekilde kullanabilmişlerdir.
Nâbî’nin Farsça divânçesi, bütün yazma nüshalarda Türkçe Divân’ın içinde bulunmaktadır. Nüshaları: Süleymaniye Ktp. Hamidiye Bölümü nr. 1117. Bütün divân 312 varaktır. Farsça divânçe 293b-309a varakları arasındadır. Süleymaniye Ktp. Hamidiye Bölümü nr. 1118. Divân 307 varaktır. Farsça divânçe 293b-307a varakları arasındadır. Topkapı Sarayı Müzesi, Emanet Ktp. nr. 1634. Asıl divân 230 varaktır. Farsça divânçe 217b-230a varakları arasındadır, Köprülü Ktp. Asım Bey Bölümü nr. 426. Divân 86 varaktır. Farsça divânçe 26b- 39b arasında bulun­maktadır.
Nef’î’nin Farsça divânının 11 nüshasını tespit edebildik. Divânın tenkitli neşri Ali Alptekin tarafından yapılmış ve bu neşir üzerinden eseri Ali Nihat Tarlan Türkçe’ye tercüme etmiştir. Divân nüshaları: Fatih Millet Ktp. manzumlar kısmı nr. 455, Fatih Millet Ktp. Reşit Efendi kısmında nr. 777, Üniversite Ktp. Türkçe yazmalar nr. 3064, Üniversite Ktp. Türkçe yazmalar nr. 2790, Konya Mevlana Müzesi Kitaplığı nr. 2602, Konya Mev­lana Müzesi Kitaplığı nr. 2412, Konya Mevlana Müzesi Kitaplığı nr. 2601, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 806, İstanbul Üni­versitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr.1605, İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 719, İstan­bul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr.757.
Fasih Ahmed Dede’nin Farsça divânının Türkiye Kütüp­hanelerinde bulunan 4 nüshası vardır: Süleymaniye Ktp. Laleli Ki­taplığı nr. 1756, Süleymaniye Ktp. Nafiz Paşa Kitaplığı nr. 922, Yapı Kredi Sermet Çifter Kitaplığı nr. 376, Süleymaniye Ktp. Fatih Kitap­lığı nr. 3825 /2.
XVIII. yüzyılda Farsça divân yazan 3 şair bulunmaktadır. Abdullah Nidâî Kaşgarî, Nevres-i Kadim ve Sünbülzâde Vehbî. Kullandıkları dil orta seviyede bir dildir, şiirlerine bakınca Fars şairi olmadıkları anlaşılabilmekte­dir. Buna rağmen Farsça’yı cesaretle kullanmışlardır.
Sünbülzâde Vehbî’nin yazmış olduğu Farsça-Türkçe lügat bu dönemde önemlidir. Nidâî Kaşgarî’nin Farsça mürettep divânın en eski nüshalarından biri Süleymaniye Ktp. Aşir Efendi nr. 411’de bulunmaktadır. Diğer kütüphanelerde de 11 kadar yazma nüshası bulunmaktadır: Süleymaniye Ktp. Aşir Efendi Kitap­lığı nr.411, Süleymaniye Ktp. Şazeli Kitaplığı nr. 158, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmut Kitaplığı nr. 3719, Süleymaniye Hacı Mahmut Kitaplığı nr. 3581, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmut Kitaplığı nr. 3861, Süleymaniye Ktp. H. Hüsnü Paşa nr. 784, Süleymaniye Ktp. H. Hüsnü Paşa Kitaplığı nr. 1044, Süleymaniye Ktp. Mihrişah Sultan Kitaplığı nr. 209, Fatih Üniversitesi Ktp. Şefik Can Yazmaları nr. 22, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yaz­maları nr.1194/3, Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine Kitaplığı nr. 984.
Nevres-i Kadim’in Farsça divânının tespit edebildiğimiz on nüshası bulunmaktadır: Süleymaniye Ktp. Esad Efendi Bölümü Nr. 2700. Türkçe divânının 102a-147a varakları arasındadır. Süleymaniye Ktp. Yahya Tevfik Efendi Bölümü Nr. 309, İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp. Türkçe Yazmalar Nr. 2798, İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp. Türkçe Yazmalar Nr. 1748, Millet Ktp. Ali Emiri Bölümü, Manzum Eserler, Nr. 468 /1, Millet Ktp. Ali Emiri Bölümü, Manzum Eserler Nr. 467, İstanbul Üniversitesi Mer­kez Ktp. Toplu Yazmaları nr. 9726, İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp. Toplu Yazma­ları nr. 66, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Hazine Kitaplığı nr. 880, Galata Mevlevihanesi Ktp. nr. 346.
Sünbülzâde Vehbî’nin Farsça divânçesinin Tür­kiye kütüphanelerinde ulaşa­bildiğimiz 2 nüshası bulunmaktadır: Süleymaniye Ktp. Esad Efendi nr. 2713, Bayezid Devlet Ktp. nr. 5645.
XIX. yüzyılda yine bir artış görülmektedir. Bu asırda 5 şair Farsça divân ve divânçe yazmıştır. Ayıntablı Aynî, Ömer Necmi Efendi, Seyyid Nigârî Karabağî, Şeyhülislam Arif Hikmet ve Halid Ziyaeddin. Bu kişiler Farsça şiirlerinde vasat bir şairlik sergilemişlerdir. Genelde bu şairlerin şiirleri az ve divânçe oluşturabilecek mahiyettedir.
Ayıntablı Aynî’nin Farsça divânçesi Türkçe divân ve Sâkî-nâme ile birlikte basılmıştır. Yazma nüshasına ulaşılamamıştır. Farsça divânçe basma nüshada, Türkçe divânın kasideler bölümünden sonra gelmektedir. Farsça divânçede 449 beyit bulunmaktadır. Manzum 1 beyit, 4 kaside, 32 gazel, 2 musammat, 1 müfred ihtiva etmektedir.
Ömer Necmi Efendi’nin Farsça divânçesi Türkçe divânıyla birlikte basılmıştır. Divânda 53 gazel, 1 müstezad bulunmaktadır.
Seyyid Nigârî Karabağî’nin Farsça di­vânı­nın Türkiye kütüphanelerinde 2 nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalar: Süleymaniye Ktp. Ali Nihat Tarlan Kitaplığı nr. 188/1, Dil ve Ta­rih-Coğ­rafya Fakültesi Ktp. Mustafa Con A-283’de kayıtlıdır.
Şey­hülislam Arif Hikmet’in Farsça divânçesi, üç dille yazdığı divânı arasındadır. Kütüphane kataloglarında “Mecmua-ı Eş’âr” ismiyle kayıtlı bulunan Arif Hikmet’in şiir­leri Mehmed Ziver tarafından bir araya getirilerek ‘Divân-ı Arif Hikmet Be­yefendi’ adıyla yayınlanmıştır (İstanbul 1283). Tüm aramala­rımıza rağmen divânın aslına ulaşamadık.
Halid Ziyaeddin’in divânı içinde Farsça şiirler, Sadreddin Yüksel tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Türkiye kütüphanele­rinde sadece İstanbul Üniversitesi Ktp. Farsça Yazmalar nr. 279’da kaydına rastladığımız bu divânı kütüphanenin kapalı olmasından dolayı göremedik.
XX. yüzyıla göz attığımızda, Esad Erbilî ve Ömer Nasuhî Bilmen’i gör­mekteyiz. Her iki şairin de divânçesi bulunmaktadır ve Farsçayı kullanma ka­biliyetleri vasatın altındadır.
Esad Erbilî’nin yazma nüshasına rastlayamadı­ğımız bu eserinin h. 1337’de Türkçe divânla basılmış Farsça divânı üzerinde çalıştık. Bu Farsça divânda 50 gazel, 6 tahmis, 1 medhiye, 1 terci-i bend ve Mevlid-i Şerif’in Farsça’ya çevirisi bulunmaktadır.
Ömer Nasuhi Bilmen’in Farsça divânçesi Nüzhetü’l-Ervâh olarak bilinir. Gençlik yıllarında yazdığı Farsça şiirlerdir. Bu divânçesinde, 1 tevhid, 1 nat, 3 tahmis, 41 gazel ve 3 beyit bulunmaktadır. Matbu nüshadır.
KAYNAKÇA:
Ak, Coşkun, Muhibbî Divânı, Ankara 1987.
___, ______, Muhibbi’nin Farsça Divânı: Metin-çeviri. Bursa 1993.
Akay, Mehmet, İbrahim Gülşeni’nin Divânı: Metin-Dil Hususiyetleri, Selçuk Ünv. Doktora Tezi, 1996.
Akün, Ömer Faruk, “Sünbülzade Vehbî”, İ.A., C. 11, İstanbul 1979, s.238
Akkaya, Hüseyin, Nevres-i Kadim ve Türkçe Divânı, Mar­mara Ünv. Doktora Tezi, 1994.
______, ______, Nevres-i Kadim ve Türkçe Divânı: İnceleme, Tenkitli Metin ve Tıpkıbasım. 2 c., Cambridge, MA,: Harvard Üniversitesi, Yakındoğu Dil­leri ve Medeniyetleri Bölümü, 1987.
Aksoy, Fatma Yaşar, Ayıntablı Ayni Efendi: Hayatı, Eserleri, Türkçe Divân, Farsça Divân ve Saki-name, Tenkitli Metin, Erciyes Ünv., Doktora Tezi, 1997.
Alptekin, Ali, Nefî’nin Farsça Divânı’nın Tenkitli Neşri, Mezuniyet Tezi, Üniversite Ktb.,Tez 818.
Arif Hikmet, Şeyhülislam, Divân, İstanbul 1283.
Ayan, Hüseyin, Seyyid Nesimî Divânı, Ankara Ünv. Doktora Tezi, 1970.
____, _______, Nesimi Divânı, Ankara 1990.
Bayak, Cemal, Divân-ı Esad Erbilî, İstanbul 1991.
Baysun, M. Cavid, “Cem”, İ.A., C. 3, İstanbul 1945, s. 69 vd.
______, _______, Cem sultan: Hayatı ve Şiirleri, İstanbul 1946.
Beyzadeoğlu, Süreyya Ali, Sünbülzâde Vehbî: Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Divâ­nının Tenkitli Metni ve İncelemesi, İ.Ü. Doktora Tezi, 1985.
Bilgin, Azmi, “Fasih Ahmed Dede”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlı Ansiklopedisi, C.1, Yapı Kredi Yay., İstanbul 1999, s. 435-36.
______, ______, “Abdullah Nidaî ve İki Şiiri”, İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Der. 27 (1997 ):61-71.
Bilkan, Ali Fuat, Sultan Şairler: Antoloji, Ankara 1997.
_____, ______, İsen, Mustafa, Sultan Şairler, Ankara 1997.
_____, _____, Nabî Divânı, C.I-II, İstanbul 1997.
Bilmen, Ahmet Selim, Ömer Nasuhi Bilmen: Hayatı-Eserleri-Anılar, İstan­bul 1975.
Bilmen, S. Sıtkı, Şair Osmanlı Padişahları, İstanbul 1942.
Çabuk, Vahid, Divân-ı Muhibbî (I-III), İstanbul 1980.
Çavuşoğlu, Mehmet, “Basirî”, TDVİA., C.5, s.105.
Çıpan, Mustafa, Fasih Ahmed Dede: Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divâ­nının Tenkitli Metni, Selçuk Ünv. Doktora Tezi, 1992.
_____, ______, “Fasih Ahmed Dede”, TDVİA., C.12, s. 213-14.
Çiçekler, Mustafa, “Şehzade Bayezid ve Farsça Divânçesi”, Şarkiyat Mecmuası, VIII., İstanbul 1998, s. 211-18.
Dilberipur, Asgar, “Nüshaha-yi Hatti-yi Divân-ı Farisi-yi Sultan Selim-i Osmanî”, Name-i Aşina, Sal-i Devvom, Şomare-i Yek, Bahar, Ankara 1996.
Diriöz, Meserret, Adni, Hayatı ve Edebi Şahsiyeti, İ.Ü. Türkiyat Tezleri, nr. 216.
Ertaylan, İsmail Hikmet, Külliyat-ı Divân-ı Mevlana Hamidi, İstanbul 1949.
_______, ___________, Külliyat-ı Divân-ı Kabulî, İstanbul 1948.
_______, ____________, İlahi Divânı, İstanbul 1962.
Eren, Kutlukhan, Basirî ve Divânı’nın Tenkitli Metni, İ.Ü. Yüksek Lisans Tezi, 1999.
Ergun, Sadettin Nüzhet, “Basirî”, Türk Şairleri, C.2, s.743-746.
_____, _____________, Sabuhi-Hayatı ve Şiirleri, 1933.
_____, _____________, Türk Şairleri II, s. 602-607.
Ferzan, İbrahim, Gülşen-i Saruhani: Hayatı, Farsça Divânı ve Raz-name’si, İ.Ü. Doktora Tezi, 1980.
Furuzanfer, Bediüzzaman, Mevlâna Celâleddin, çev. Feridun Nafiz Uzluk, İstanbul 1986.
Gelen, Kasım, Kanunî Sultan Süleyman’ın Farsça Divânı, İ.Ü. Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Gölpınarlı, Abdülbaki, Mesnevi ve Şerhi, 6 C., İstanbul 1972-1974.
_______, ________, Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul 1953.
Hocazade Ahmed Hilmi, İbrahim Gülşenî, İstanbul 1322.
İbnü’l-Emin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri IX, 2155-56.
Karabaği, Hacı Hazma, Divân-ı Seyyid Nigari, 1329.
Karahan, Abdulkadir, Fuzulî, Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti, 1996.
Kara, Mustafa, “Molla İlahi’ye Dair”, Osmanlı Araştırmaları, 7-8, İstanbul, 1988, s.365-92.
Kemikli, Bilal, Şeyhülislam Arif Hikmet Beyefendi: Hayatı ve Eserleri, A.Ü., Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Kılıç, Filiz, Şehzade Bayezid Şahî: Hayatı ve Divânı, Ankara 2000.
Kırkkılıç, Ahmed, Sultan III. Murad ( Muradi ): Hayatı, Edebi Kişiliği, Eser­leri ve Divânı’nın Tenkitli Metni, Atatürk Ünv. Doktora Tezi, 1985.
Konur, Himmet, İbrahim Gülşeni: Hayatı, Eserleri, Görüşleri, Dokuz Eylül Ünv. Doktora Tezi, 1998.
Köprülü, Fuat, “Fuzulî” İA, 37. cüz, İstanbul 1947.
Levend, Agah Sırrı, Ali Şir Nevaî, Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, C.1, Ankara 1965.
_____, _______, Ali Şir Nevaî, Divânlar 4 Türkçe, 1 Farsça Divân, C.2, Ankara 1996.
Masum, Hasan, Divân-ı Necmi, İstanbul 1284-87.
Mazıoğlu, Hasibe, Fuzulî’nin Farsça Divânı, Ankara 1962.
Memmedzâde, “Hamid, Nesimî’nin Hayatı ve Farsça Divân’ı”, Çev. Turgut Karabey, EÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 9 (1998):135-47
Mevlevi, Selahattin, Terceme-i Hal-i Hz. Pir İbrahim Gülşeni, İstanbul 1989.
Miskioğlu, Bercis, Adni Divânı, İ.Ü. Türkiyat Tezleri, nr. 372.
Naimuddin, Seyyid, Nefî ve İran Şiiri, A.Ü. Doktora Tezi, 1953.
Nüzhetü’l-Ervah, (Ömer Nasuhî Bilmen) Farisi Divânçe ve Tercümesi, İstan­bul 1968.
Ocak, Tulga, Tahlil-i Eş’ar-ı Ahmed-i Daî, Tahran Ünv. Doktora Tezi, 1973.
Özkan, Mustafa, Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul 1995.
Riyahi, Muhammed Emin, Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, çev. Mehmet Kanar, İstanbul 1995.
Tarlan, Ali Nihat, Nefî’nin Farsça Divânı Tercümesi, İstanbul 1944.
_____, _______, Yavuz Sultan Selim’in Farsça Divân Tercümesi, İstanbul 1946.
_____, _______, Fuzuli’nin Farsça Divân Tercümesi, İstanbul 1950.
Uyar, Kamil Yaşar, Sultan III. Murad’ın Fütühat-ı Ramazan’ı ve Farsça Divânı, İ.Ü. Doktora Tezi, 1995.
Yazıcı, Tahsin, Menakıb-ı İbrahim Gülşeni ve Şive-i Tarikat-ı Gülşeniye (Muhyi-i Gülşeni ve Şemlelizade Ahmed Efendi’nin Eserleri), Ankara 1982.
_____, _____, İbrahim Gülşeni, Hayatı ve Eserleri, A.Ü.DTCF., Doktora Tezleri, nr.74.
Yüksel, Sadrettin, Mevlana Halid-i Bağdadi’nin Divânı ve Şerhi, İstanbul 1993.
Zeki, Mehmed, Maktul Şehzadeler, İstanbul 1336.