Fars Dili

Fars Dili Fars Dili ve Edebiyatı Akademik

درس پانزدهم (Ders-i Pânzdehom)


***Dil Bilgisi***

*Geçmiş Zaman

** Mazi-yi Naklî*

Geçmiş zamanın bu sigası şöyle kurulur: Fiilin önce geçmiş zaman kökü elde edilir ve bu köke sıfat-fiil (ortaç) yapan ه hâ harfi eklenir. Ardından da bu sıfat-fiilin sonuna gerekli olan ek fiil eki getirilmesiyle işlem tamamlanır.

Örneğin رفتن (reften- gitmek) fiilinin geçmiş zaman köküne رفت (reft) ه hâ harfi getirilerek sıfat-fiil olan رفته (refte- gitmiş) elde edilir. رفته ام (refte em- gitmişim)

Örnek çekimler:

خوانده ام (hânde em) okudum (okumuş bulunuyorum)
خوانده اى (hânde î) okumuşsun
خوانده است (hânde est) okumuş(tur)
خوانده ايم (hânde îm) okuduk (okumuş bulunuyoruz)
خوانده ايد (hânde îd) okumuşsunuz
خوانده اند (hânde end) okumuşlar(dır)

فراموش کردن (Ferâmuş kerden- Unutmak) fiilinin bu zamandaki çekimini de görelim:

فراموش کرده ام (Ferâmuş kerde em) Unutmuşum
فراموش کرده اى (Ferâmuş kerde î) Unutmuşsun
فراموش کرده است (Ferâmuş kerde est) Unutmuş(tur)

درس سی و پنچم (Ders-i Sî u Pençom)



***Dil Bilgisi***

*Görevleri Bakımından Sıfatlar

** Niteleme Sıfatı

İsimleri rengi, boyutu, cinsi, şekli, miktarı, durumu, hacmi, değeri vb. özellikleri açısından açıklayan sıfatlara denir.

Niteleme sıfatının bazı türleri vardır:

1) Yalın sıfat: Üstünlük eki almamış sıfatlardır.

Örnek: هوای خوب (hevâ-yi hûb, güzel hava) اطاق گرم (otâk-ı germ, sıcak oda)

2) Fiilden türeyen etken sıfatlar

Örnek: دختر کوشا (dohter-i kûşâ, çalışkan kız) پدر دانا (peder-i dânâ, bilen/bilgili baba)

3) Fiilden türeyen edilgen sıfatlar

Örnek: اموال دزدیده (emvâl-i dozdîde, çalınmış mallar) هویچ پخته (hevîç-i pohte, pişmiş havuç)

4) Nisbet bildiren sıfatlar

درس بيست و يکم (Ders-i Bîst u Yekom)


***Dil Bilgisi***

*Muzâri-i Melmus (Sürmekte olan Şimdiki Zaman)

Bu zaman çekimi de 'mâzî-yi melmûs' gibi sonradan Farsça’ya girmiş olup, şimdiki zaman ve yakın gelecek zaman yerinde kullanılmaktadır.

Muzâri-i Melmus, modern dilde konuşma anında meydana gelmekte, sürmekte olan olayların ifade edilmesinde; gerçekleşmek üzere ya da gerçekleşmekte olan bir eylemi, bir hareketi ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır.

داشتن (dâşten- sahip olmak) fiilinin -yardımcı fiil olarak- (Klasik Farsça'daki) geniş zaman çekimininin istenilen fiilin şimdiki zaman çekiminin önüne eklenmesiyle oluşturulur. Örneğin دارم می روم (dârem mî revem- gitmekteyim), دارم (dârem- sahibim) ile می روم (mî revem- gidiyorum) fiillerinden müteşekkildir.

Örnek çekim:

دارم مى خوانم (dârem mî hânem- okumaktayım)
داری می خوانی (dârî mî hânî- okumaktasın)
دارد می خواند (dâred mî hâned- okumakta/dır)
داريم می خوانيم (dârîm mî hânîm- okumaktayız)

درس سی و نھم (Ders-i Sî u Nohom)



***Dil Bilgisi***

* Edatlar - II

Edatlar, yapıları bakımından basit ve bileşik olmak üzere iki kısma ayrılırlar.
Farsçada 'izafet harfleri' diye adlandırılır.

1) Basit Edatlar حرف اضافۀ ساده

Geçenki derste yarım bıraktığımız yerden devam edelim:

تا (tâ) : -e kadar

Bitiş noktasını ifade etmede kullanılır. Genellikle از (ez: -den) edatının bulunduğu cümlelerde bulunur.


Örnekler:

از مزرعه تا خانه پیاده رفت ( 1 (Ez mezrea tâ hâne piyâde reft. Tarladan eve yürüyerek gitti.)
2) گمان می کنی من از صبح تا شام کجا می مانم (Gomân mî-koni men ez sobh tâ şâm kocâ mî mânem. Benim sabahtan akşama kadar nerede kaldığımı (bulunduğumu) sanıyorsun!)


جز (coz): -den başka


Örnekler:

جز مرگ از خدا چیزی نمی خواستم ( 1 (Coz merg ez Hodâ çîzî ne-mî hâstem. Tanrıdan ölümden başka birşey istemiyordum.)

درس بيست و ششم (Ders-i Bîst u Şeşom)


***Dil Bilgisi***

*İstek Kipi (وجه التزامی)

İstenilen, tasarlanılan veya niyetlenilen eylemleri anlatan kipe vech-i iltizâmî yani istek kipi adı verilir. Bu kipte yer alan zamanlar (geçmiş ve şimdiki zaman) arzu, temenni ve yahut tasarıları bildirir.

** İstek Kipi - Geçmiş Zaman (ماضی التزامی)

Eylemin geçmişte yapılmış olmasına dair isteği belirten zamandır.

Bu zaman, daha çok ara cümlelerde veya که (ki) ve شايد (şâyed) gibi bağlaçlardan sonra
gelen cümlelerde kullanılır.

Bir fiilin edilgen ortacından, diğer bir deyişle ism-i mef'ul/nesne kalıbından sonra (بودن-bûden, 'olmak') fiilinin geniş zamanı -mezkur yardımcı fiilin geniş zaman gövdesi olan ( باش-bâş) yapılır- çekilerek elde edilir.

Olumlu çekimine misal: (رسیدن-resîden, 'varmak, ulaşmak, ermek') fiilinin çekimini yapalım.

رسیده باشم (resîde bâşem - varmış olayım)
رسیده باشی (resîde bâşî - varmış olasın)
رسیده باشد (resîde bâşed - varmış ola)

درس چهل و دوم (Ders-i Çihil u Dovvom)


***Dil Bilgisi***

* Bağlaçlar – II

2) İkili (tekrarlı) bağlaçlar (حرف ربط مزدوج)

Bu bağlaçlar sıralı bileşik cümlelerin oluşumunda yer alıp bağımsız cümlelerin başlarında bulunur ve bu cümleleri birbirine bağlarlar.

Başlıca ikili edatlar:

نه ...نه... (ne...ne...) : ne...ne...

Cümleyi olumsuz yapar. Türkçe’deki ne...ne... bağlacının tıpkısının aynısıdır

Örnekler:

1) نه تو می آیی نه من (Ne to mi âyî ne men. Ne sen geliyorsun ne ben!)
2) نمی توانم بنویسم زیرا نه قلم دارم نه کاغذ (Nemi tevânem benivisem zîra ne kalem dârem ne kâgaz. Yazamıyorum çünkü ne kalemim var ne de kağıdım.)

خواه ...خواه... (hâh...hâh...) : ister...ister...

خواه (hâh) aslen خواستن (hâsten – istemek) fiilinin geniş zaman kökü ve aynı zamanda (ikinci şahıs – sen için) emir kipidir.

Örnekler:

1) خواه امروز بیا خواه فردا (Hâh imrûz beyâ hâh ferdâ. İster bugün gel ister yarın!)

درس نهم (Ders-i Nohom)


***Dil Bilgisi***

*Miktar Zarfları

** بيشتر (bişter) ve بيش (biş) daha fazla, daha çok anlamını ifade etmek için kullanılmaktadır. بيشتر (bişter) isim, sıfat ya da zarf olabilir.

Örnekler: بيشتر باو داديد (Bişter be-û dâdîd- Ona daha fazla verdin.)
اورا بيشتر دوست داشتند (Û-râ bişter dûst dâştend- Onu daha çok sevdiler.)
مردها بيشتر بودند تا زنها (Merdhâ bişter bûdend tâ zenhâ- Kadınlardan fazla erkek vardı.)

بيشتر (bişter) sıfat olduğunda nitelediği kelime tekil gelir.

Mesela بيشتر كتاب داشتيد تا او (Bişter kitâb dâştîd tâ û- O'ndan/Onun sahip olduğundan fazla kitaba sahiptin/kitabın vardı.)

بيش (biş) ise hem isim olarak hem de öznenin niteliğinden haber veren sıfat olarak kullanılabilir.

Örnek 1: بيش از او خورديد (Biş ez û hordîd- Ona kıyasla daha çok yedin.)

درس بيستم (Ders-i Bîstom)


***Dil Bilgisi***

*Mâzi-yi Melmus (Sürmekte olan Şimdiki Zamanın Hikayesi)

Bu zaman, on dokuzuncu yüzyılda Avrupa dillerinden yapılan çeviriler yoluyla Farsça’ya girmiştir. Anlam olarak neredeyse aynısı diyebileceğimiz için, şimdiki veya geniş zamanın hikayesinin yerinde kullanılır. Geçmişteki bir zaman dilimi içinde tekrar tekrar meydana gelen veya sürerlilik gösteren bir hareketi, eylemi hikaye etmek; hikaye yoluyla ifade etmek için kullanılır.

Bu kipte önce داشتن (dâşten- sahip olmak)* masdarının -di’li geçmiş zamanı, bunun ardından ilgili fiilin şimdiki zamanının hikayesi çekilir. Önekli ve birleşik fiillerde yardımcı fiil başta kalır.

Klasik dilde görülmeyen, Modern Farsça'da özellikle konuşma dilinde yaygın olarak kullanılan bu zamanın olumsuz çekimi yoktur.


Örneğin basit fiil olarak : رفتن (reften- gitmek) fiilinin bu kipteki çekimini yapalım:

داشتم می رفتم (dâştem mî reftem) gitmekteydim

درس بيست و نهم (Ders-i Bîst u Nohom)



***Dil Bilgisi***

*Yeterlilik Kipi (فعل اقتداری)


Bu kiple bir eyleme gücü yetme, başarma, olasılık ve becerme anlamları katılır. Farsça’da yeterlilik kipi توانستن (tevânisten , gücü yetmek, -abilmek) yardımcı fiilininin istenilen zamanda çekimiyle asıl fiilin muzari-i iltizamî (istek kipi-şimdiki zaman) çekiminin biraraya getirilmesiyle elde edilir.Klasik Farsça'da asıl fiil her zaman geçmiş zaman gövdesi (mesela رفتن , رفت fiili için) ile kullanılır ve her şahıs için aynı kalır, şahsa göre çekimi yapılmaz. Ancak Modern Farsça'da denildiği gibi asıl fiilin (şahsa göre değişen) istek kipi-şimdiki zaman çekimi yapılır.

درس بيست و هشتم (Ders-i Bîst u Heştom)



***Dil Bilgisi***

*Gereklilik Kipi (فعل وجوبی)


Farsça’da gereklilik kipi بايستن (bâyesten , gerekmek, lazım olmak) , شايستن (şâyesten, yaraşmak) ve سزيدن (sezîden, layık olmak, değmek) yardımcı fiilleriyle yapılır.

Ancak, Modern Farsça’da bu kip için بايستن yardımcı fiili kullanılır.

بايستن (bâyesten , gerekmek, lazım olmak; geniş zaman gövdesi باي bây) yardımcı fiili asıl fiilden önce gelir ver gerekliliğin söz konusu olduğu zamana göre çekimi yapılır. Yardımcı fiilin kişiye göre farklı çekimi yoktur. Asıl fiilin ise muzari-i iltizamî (istek kipi-şimdiki zaman) üzere kişiye göre çekimi yapılır.

Örnek cümleler: باید کار کنیم (bâyed kâr konîm - çalışmalıyız)*
می باید بفرستید (mî bâyed befiristîd - göndermelisiniz)

درس بيست و چهارم (Ders-i Bîst u Çeharom)


***Dil Bilgisi***

*Mazi-yi Eb'ad (Miş'li geçmiş zamanın rivayeti)

Geçmiş zamanda yapılmış olan bir eylemden o zamandaki ya da şu andaki habersiz olma durumunu anlatma biçimidir.

Mazi-yi Eb'ad, geçmişte belli bir olaydan önce yapılmış ve belli bir zamana kadar sürmüş olayları ifadede kullanılır. Bu zaman, uzak geçmişte gerçekleşmiş ve anlatıcının şahid olmadığı aktarma (rivayet) yoluyla anlatılan olayların ifadesinden ibarettir.

Bu kip, istenilen fiilin ism-i mefulüne بودن (bûden- olmak) fiilinin mazi-yi naklî (miş'li geçmiş zaman) çekiminin eklenmesiyle oluşturulur.

Olumlu çekimine misal:

داده بوده ام ( dâde bûde em- vermişmişim)
داده بوده اى (dâde bûde î- vermişmişsin)
داده بوده است (dâde bûde est- vermişmiş)
داده بوده ايم (dâde bûde îm- vermişmişiz)
داده بوده ايد (dâde bûde îd- vermişmişsiniz)
داده بوده اند (dâde bûde end- vermişlermiş)


Olumsuz çekimine misal:

45
BÖLGESEL POLİTİKALAR AÇISINDAN
AZERBAYCAN-İRAN İLİŞKİLERİ
AZERBAIJAN-IRAN RELATIONS
FROM A REGIONAL PERSPECTIVE
Halit MAMMADOV*
ÖZET
Azerbaycan ve İran ortak tarihsel ve kültürel öğeleri paylaşan komşu ülkelerdir. Azerbaycan–İran ilişkilerinde söz konusu öğelerin varlığı ciddi bir biçimde hissedilmektedir. 1991
yılında bağımsızlığını yeniden kazanan Azerbaycan’ın, güney komşusu ile ilişkileri inişli
çıkışlı bir seyir izlemiştir. Azerbaycan ve İran arasındaki temel sorunlar, tarihsel – kültü-
rel arka plan ve günümüz uluslararası ilişkileri bağlamında düşünülmelidir. Tarihsel–kültürel anlamda ilişkilerde öne çıkan noktalar, İran’da yaşayan Azerbaycan Türk nüfusunun
varlığı ve Azerbaycan’ın bir kısmının İran’ın resmi ideolojisi olan İslam’ın Şiilik mezhebine mensup olmasıdır. Bu iki nokta ilişkilere yön veren temel faktörlerdir. İran, kuzeyinde yaşayan Azerbaycan Türk nüfusu arasında etnik milliyetçiliğin yükselmesini tehdit

Farsça'da bazı isimden isim yapma ekleri ve yazılışları aşağıdaki gibidir :

بان (-bân) : Bir şeyi muhafaza eden , koruyan anlamı verir. Örneğin : باغبان (bağbân : bağ bekçisi, bahçevan) , سايه بان (sayebân : gölgelik)
دان (-dân) : Bir şeyin korunduğu veya muhafaza edildiği alet. Örneğin : چايدان (çaydân)
کاه (-gâh) : Yer ve zaman belirtir. Örneğin : اوردوكاه (ordugâh : ordunun bulunduğu yer) , اقامتکاه (ikâmetgâh)
کان (-gân) : Örneğin : بازاركاه (bâzârgân->bezirgan=tacir)
کده (-gede) : Yer ismi yapar. Örneğin : ميکده (meygede:meyhane)
ستان : Yer ve zaman özelliği verir. Örneğin : تركستان (Türkistan) , زمكستان (zemistan - kış mevsimi)
كار (-kâr), گار (-gâr) , كر )-ger) : Bir işi sürekli yapma ve meslek edinmiş anlamı verir. Örneğin : زيانكار (ziyankâr) , زركر (zerger : kuyumcu)
سار (-sâr) : Yer ismi yapar. سنکسار (seng-sar : taşlık)
شن (-şen) : Yer ismi yapar. کلشن (gülşen : gül bahçesi)
زار (zâr) : Yer ismi yapar. كلزار (gülzâr : gül bahçesi)

درس بيست و پنجم (Ders-i Bîst u Pençom)


***Dil Bilgisi***

*Gelecek Zamanın Hikayesi

Konuşan ya da yazan şahsın geçmişte gördüğü, yapmak istediği gelecek zamanla ilgili bir eylemi, bir olayı şimdi ifade etme, anlatma biçimidir.
خواستن (hâsten - istemek, ve aynı zamanda gelecek zaman ifade eden yardımcı fiildir) fiilinin mazi-yi istimrarî (şimdiki zaman hikayesi) çekimine, çekimi istenen asıl fiilin muzari-yi iltizamî (istek kipi'nin şimdiki zamanı)* çekiminin eklenmesiyle elde edilir. Yani formülümüz şu: Mazi-yi istimrârî (örn. مى خواستم - mî hâstem - istiyordum) + Asıl fiilin muzari-yi iltizâmî'si (örn. بآيم - be-âyem (ب + fiilin geniş zaman kökünün çekimi) - geleyim) = Gelecek Zamanın Hikayesi, مى خواستم بآيم (mî hâstem be-âyem - istiyordum ki geleyim' den kısaca: gelecektim diyoruz.)

Olumlu çekimine misal:

مى خواستم بپوشم ( mî hâstem be-pûşem - giyecektim)
مى خواستى بپوشى (mî hâstî be-pûşî - giyecektin)
مى خواست بپوش (mî hâst be-pûş - giyecekti)

Gazel 11

Sâkî be nûr-i bâde ber efrûz câm-i mâ
Mutrib begû ki kâr-i cihân şud be kâm-i mâ

Mâ der piyâle aks-i ruh-i yâr dîdeîm
Ey bîhaber zi lezzet-i şurb-i mudâm-i mâ

****

Sâki, ışıl ışıl et bâde nuruyla kadehimizi
Mutrip, oku haydi
Dünya döndü muradımızca; bulduk neşemizi

Kadehte yârin yanağının aksini gördük biz
Duy hele, bak,
Sensin her zaman içtiğimiz şaraptan habersiz

Hafız Divanı, Cilt I, s. 67. çev. Mehmet Kanar
_

Sakî, kadehimizi şarabın nuruyla parlat
Sazende, sen de çal. Zira âlem tam istediğimiz hale geldi, bize uydu

Ey şaraptan aldığımız lezzetten haberi olmayan!
Biz kadehte Dostun Vechinin sûretini görmüşüz.

Hâfız, Divân, Ders-i Hâfız, nşr. Muhammed İsti'lâmî, s. 96
Seyyid Hüseyin Nasr, Gülşen-i Hakikat, s. 192. çev. Nurullah Koltaş

Gazel 49

Ez kirân tâ be kirân leşker-i zulmet velî
Ez ezel tâ be ebed furset-i dervîşân est

****

Bir ufuktan öbür ufka kadar var zulüm orduları