درس چهل و ششم (Ders-i Çihil u Şeşom)



***Dil Bilgisi***

* Kelime Oluşumu-III

Birleşik isimler:

1- İsimlerle bazı mekan bildiren isimlerin birleşmesiyle...

مهمان + خانه = مهمانخانه (misafir) (mihmânhâne) otel

سرباز + خانه = سربازخانه (asker) (serbâzhâne) karakol

پالایش + گاه = پالایشگاه (arıtma, rafine etme) (palâyişgâh) rafineri/arıtma tesisi

2 – İsim tamlaması kalıbına uygun bir şekilde ilişkili iki ismin birleşmesiyle...


+ زن = پدرزن پدر (pederzen) hanımın babası (kayınpeder)

دختر + عمو = دخترعمو (dohteramû) amcanın kızı (amca kızı – kuzen)

صاحب + خانه = صاحبخانه ( sâhıbhâne ) evin sahibi (ev sahibi, hane reisi)

+ آب = میرآب میر (mîrâb) su emiri (mirav, suyun dağıtımından sorumlu yetkili)

3- İsim Tamlaması şeklinde birleşik isimler de yaygındır.

تخت + خواب =تخت خواب (taht-ı hâb) yatak (uyku döşeği)

4- و ile biraraya getirilmiş iki ismin, iki fiil gövdesinin (geçmiş veya geniş zaman) birleşik isimler de vardır. Aynı fiilin geçmiş zaman ve geniş zaman gövdelerinin birleşmesi halinde yeni kelimede و bulunmayabilir.

آب + و + هوا = آب و هوا (âb u hevâ) iklim

آمد + و + شد = آمد و شد(âmed u şod) geliş-gidiş/trafik شدن fiili bu terkipte eski anlamı olan ‘gitmek’i taşır.


گفت + و + گو = گفت و گو & گفتگو(goftogû) söyleşi, sohbet ( گفتن- goften/söylemek fiilinden)

جست + و + جو = جست و جو & جستجو (costocû) araştırma, arama ( جستن- custen /aramak fiilinden)

گیر + و + دار = گیر و دار (gîrodâr) çatışma, boğuşma (ing. struggle) ( گرفتن- giriften /almak ve داشتن- dâşten/sahip olmak fiilerinin geniş zaman gövdeleri bir araya gelmiştir.)


5) Kimi zaman da sıfatlar ve isimler yeni birleşik isim meydana getirir.

نو + روز = نوروز (nûv-rûz) nevruz (yeni gün)

6) Bir isimle bir fiilin geniş zaman gövdesi birleşerek yeni isim oluşturabilir.

سر + باز = سرباز (ser-bâz) asker (başını kaybeden/kaybetmeye gönüllü olan) ( باختن bâhten: kaybetmek fiilinin geniş zaman gövdesi باز bâz’dir)

پیام/پیغام + بر = پیامبر/پیغامبر (haber) (pey(g)âm-ber) peygamber, elçi (Haber taşıyan) ( بردن borden: taşımak fiilinin geniş zaman gövdesi بر ber’dir)

7) Bir isim ve (geçmiş zaman gövdesinden türeyen) nesne ismi (ساخته sahte /yapılmış-üretilmiş gibi ساختن yapmak/üretmek fiilinden) birleşerek yeni isim oluşturabilir.

زر+ ین = زرین (kral/padişah) (şâhzâde) şehzâde ( زاده- zâde (doğurulan) nesne ismi زائیدن zâîden – doğurmak fiilinden türemiştir.)

7) Bir zarfla geniş zaman gövdesi birleşerek yeni bir isim oluşturabilir.

پیش+ کش = پیشکش (pîş – ön/önden/önceden) (pîş-keş) hediye ( کشیدن- keşîden /çekmek fiilinin geniş zaman gövdesi کش keş’tir.)

پس+ انداز = پس انداز (pes – sonra/arka/sonradan) (pes-endâz) tasarruf/biriktirme ( انداختن- endâhten /atmak fiilinin geniş zaman gövdesi انداز endâz’dır.)

8 ) Aynı şekilde bir sıfatla geniş zaman gövdesi birleşerek yeni bir isim oluşturabilir.

نو + آموز = نوآموز ( nû-âmûz ) yeni (yeni) öğrenen

9) Bir edat aracılığıyla iki isim birleştirilerek yeni isim elde edilebilir.

اعتماد+ به+نفس = اعتماد بنفس (itimad be-nefs) kendine güvenmek

10) هم (hem) kelimesi bazı isimlerle birleşerek ‘paylaşma ve benzerlik’ anlamı üzerine bina edilen yeni kelimeler meydana getirir.

هم + شهری = همشهری (hemşehrî) aynı şehirden olan kişilerden her biri

هم+ جنس = همجنس (hemcins) aynı cinsiyette/türde olan

هم+ پا = همپا (hempâ) beraber eğleşen, oturup kalkan, ahbap

هم+ فکر = همفکر (hemfikr) aynı düşüncede olan/aynı fikri benimseyen