Yılmaz KARADENİZ*

SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi
Aralık 2009, Sayı:20, ss.53-68.
İran ve Türkistan’da İngiliz-Rus Mücadelesi (1856–1869)
Yılmaz KARADENİZ*
ÖZET
İran ve Türkistan coğrafyası ondokuzuncu asrın son yarısında İngiltere ve Rusya’nın
nüfuz mücadelesi sahasına dönüşmüştür. Kırım Savaşında Rusya’nın yenilmesi ve İran’ın aynı
tarihte Herat’ı muhasara etmesi bu mücadeleyi hızlandırmıştır. Rusya, bu mücadelede
İngiltere’yi doğrudan karşısına almamıştır. İngiltere ise hem Rusya’nın Kırım’da yenilmesi ve
hem de topraklarını güneyde işgal ettiği İran’ın Herat’tan çekilmesiyle rahatlamıştır. Bu
rahatlama fazla uzun sürmemiş, Rusya’nın Türkistan ve İran’da işgallere başlamasıyla
bozulmuştur. Türkistan’daki Rus işgallerinin Hindistan’a yakın olması İngiltere’nin endişelerini
arttırmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkistan, İran, Herat, Kırım, İngiltere, Rusya, Gortchakov, Rawlinson,
Afganistan
England and Russian Conflicts over Persian and Turkhestan (1856–1869)
ABSTRACT

SAFEVİ TARİKATI’NIN SEYİDLİĞİ VE ŞİİLİĞİ MESELESİ
Yılmaz KARADENİZ*
Öz
Şeyh Safiyüddin Erdebili Safevilerin Erdebil tarikatı kurucusu olarak bilinmektedir ve seyyid
ve Şii olduğu meselesi günümüze kadar açık bir şekilde ortaya konulamamıştır. Bazı tarih-
çiler Sünni ve Şafi olduğunu söylerken, bazıları da seyyid ve Şii olduğunu iddia etmişlerdir.
Safiyüddin Erdebili’den sonra tarikatın başına geçen oğlu Sadreddin döneminde İbn-i Bezzaz
tarafından yazılan Safvetü’s-safa isimli eserde düzenlenen bir şecerede tarikatın kurucuları
seyyid olarak gösterilmişlerdir. Sünni ve Şafi olduklarını söyleyen tarihçiler, Arap olmadıkları
için bunların seyyidliğinin iddia edilemeyeceğini, Türk veya Kürt olabileceklerini söylemişlerdir.
Ahmed Kesrevi, seyyidlik meselesinin tarikatın ikinci lideri Sadreddin ile birlikte
başladığını, bunun da siyasi hedefler için kullanıldığını söylemiştir. Bu çalışmada tarikatın

Öz
Şeyh Safiyüddin Erdebili Safevilerin Erdebil tarikatı kurucusu olarak bilinmektedir ve seyyid
ve Şii olduğu meselesi günümüze kadar açık bir şekilde ortaya konulamamıştır. Bazı tarih-
çiler Sünni ve Şafi olduğunu söylerken, bazıları da seyyid ve Şii olduğunu iddia etmişlerdir.
Safiyüddin Erdebili’den sonra tarikatın başına geçen oğlu Sadreddin döneminde İbn-i Bezzaz
tarafından yazılan Safvetü’s-safa isimli eserde düzenlenen bir şecerede tarikatın kurucuları
seyyid olarak gösterilmişlerdir. Sünni ve Şafi olduklarını söyleyen tarihçiler, Arap olmadıkları
için bunların seyyidliğinin iddia edilemeyeceğini, Türk veya Kürt olabileceklerini söylemişlerdir.
Ahmed Kesrevi, seyyidlik meselesinin tarikatın ikinci lideri Sadreddin ile birlikte
başladığını, bunun da siyasi hedefler için kullanıldığını söylemiştir. Bu çalışmada tarikatın
kurucularının seyyid olduğunu kabul edenlerin dayandığı temel gerekçeler ile seyyidlik meselesine