Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
AZERBAYCAN VE İRAN TÜRK AĞIZLARINDA FİİLİN
ÖĞRENİLEN GEÇMİŞ ZAMAN FORMASININ DEĞİŞİK
BİR ŞEKLİ
Bilgehan Atsız GÖKDAĞ*
ÖZET
Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinin birçoğunda -Ip
+ turur’dan gelişen biçimlerin, öğrenilen geçmiş zaman
eki olarak kullanıldığı bilinmektedir. Ancak ekin –ItdI / -
It varyantı Ġran’da Horasan, Salmas; Azerbaycan’da
Nuha, Quba, Tabasaran, Derbend, Zagatala ağızlarında
görülmektedir. Ekin kullanıldığı diğer bölgelerde p / b / t
/ d sesleri bir başka sese dönüşmeden kendilerini
muhafaza etmişlerdir. -Ip ve turur biçimlerinin
birleşmesinden oluşan ekin -ItdI / -It şekliyle kullanıldığı
alandaki değişimin sebebi, benzeştirme olayı ile
açıklanabilir. -dır ekindeki -d- sesi –Ip / -Ib / -If ekindeki
ünsüze tesir ederek kendisine benzeştirmiş ve t sesine
dönüştürmüştür.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Türkçesi,
öğrenilen geçmiş zaman eki, benzeştirme.
A DIFFERENT SHAPE OF SIMPLE PAST TENSE FORM
OF VERB IN TURKISH DIALECTS IN AZARBAIJANAND
IRAN
ABSTRACT
It is well-known that most of historical and
modern Turkic dialects use the forms developing from -Ip
+ turur as a suffix for the learned past tense. However,
the –ItdI / -It variant of this suffix are used in the dialects
of Khorasan and Salmas in Ġran, and in Nuha, Quba,
Tabasaran, Derbend and Zagatala in Azerbaijan. In the

*Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, batsiz@yahoo.com
Azerbaycan ve Ġran Türk Ağızlarında... 211
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
other regions where this suffix is used the consonants p /
b / t / d remained without any change. The reason why
the form made of -Ip and turur composition turned to be
-ItdI / -It can be best explained with assimilation. The
consonant -d- in the suffix -dır affected the vocal in the
suffix –Ip / -Ib / -If to asimilate to itself, and changed to
t.
Key Words: Azarbaijan Turkish, Suffix of Sımple
Past Tense, analogy.
Balkanlar, Türkiye, Ġran, Irak, Azerbaycan, Gürcistan,
Türkmenistan, Kıbrıs gibi ülkelerde konuĢulan Türkçe, Oğuzca
içerisinde ele alınmaktadır. Afganistan ve Özbekistan’da Oğuzca
konuĢan Türk topluluklarının olduğu bilinmektedir. Bu bölgelerde
konuĢulan Türkçeyi Oğuzcanın ağızları saymak icap eder. Oğuz
ağızları dilsel ölçütlerden hareketle tasnif edilmelidir. Ġran,
Azerbaycan, Türkiye, Irak Türk ağızları Ģeklindeki isimlendirmeler,
coğrafî ölçütlerden hareketle yapılmıĢtır.
Erzurum ağzı, Muğla ağzından ziyade Kerkük, Tebriz,
Nahçıvan, Borçalı ağızlarına daha yakındır. Bu ağız bölgeleri ise dört
ayrı ülkenin sınırları içindedir. Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan
sınırları içindeki ağızlar yeterince incelenmiĢtir. Ancak Ġran ve
Irak’taki ağızlar için aynı Ģey söylenemez. Halbuki söz konusu
bölgelerde Türklerin bin yıldan fazla bir zaman yaĢadığı
bilinmektedir. Eski Oğuzcanın ses ve Ģekil özellikleri günümüzde
daha çok Ġran’daki ağızlarda yaĢamaktadır. Ġran Türklerinin konuĢma
dillerinde dikkat çekici bazı gramer öğelerine rastlanmaktadır.
Öğrenilen geçmiĢ zaman çekimi bilindiği gibi Oğuzcada –mIş, -An ve
–Ib ekleriyle yapılır (Çarıyarov 1969; Ercilasun 2006).
-Ib eki öğrenilen geçmiĢ zaman eki olarak Azerbaycan ve
Türkmenistan yazı dillerinde kullanılmaktadır. Ayrıca Oğuz
ağızlarının birçoğunun konuĢma dilinde bulunur. Günümüz
Azerbaycan yazı dilinde I. Ģahıs çekimlerinde kullanılmayan ekin
diğer Ģahıslara göre çekimi Ģöyledir:
II. Ģahıs: alıbsan – alıbsınız
III Ģahıs: alıb(dır) – alıb(dır)lar
Çap birlä sana yar olubäm (KiĢverî)
Mehrabında çox durubäm (ġühädanamä) (Mirzezade 1990:
145).
212 Bilgehan Atsız GÖKDAĞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türkmen Türkçesinde
I. Ģahıs: alıpdırın - alıpdırıs
II. Ģahıs: alıp(dır)sıñ - alıp(dır)sıñız
III. Ģahıs: alıpdır – alıpdırlar
Türkmen tarihî metinlerinde
I. Ģahıs: alıp (dır/dur) men – alıp (dır/dur) mız
II. Ģahıs: alıp (dır/dur) sen - alıp (dır/dur) siz
II. Ģahıs: alıp (dır/dur) - alıp (dır/dur) lar (Çarıyarov 1969)
-Ip ekinin Oğuz ağızlarında –Ib, -If, -It varyantları da
bulunmaktadır. –Ip ekinin –It varyantı Azerbaycan ve Ġran’daki bazı
Oğuz ağızlarında görülmektedir. –Ip turur > -Ip tur > -IptI > -IpdI > -
ItdI > -It geliĢimi ile ek bugün III. teklik ve çokluk Ģahıslarda –Ib, -
IbdI, -If, -It Ģekliyle kullanılmaktadır. II. Ģahıslarda ve birleĢik
cümlelerde ise –It ekinin kullanılmadığı görülür. –It ekinin
kullanıldığı coğrafî alanlardan birisi, Horasan Türkçesidir. Meselâ
Bocnurd ağzında Ģu tip cümlelere rastlanmaktadır:
YaziDDilan, bu tạrạfdan gideŋ ġayetäreŋ (Yazmışlar, bu
taraftan gidersen geri dönersin.) (Tulu 2005: 31)
Baxyä ki bīr alam çīvīn bī daşiŋ ıstındä otĭrıtdı (Bakıyor ki
bu taşın üzerine bir küme sinek konmuş) (Tulu 2005: 31).
Dịyä, äzitdiräm dä (Diyor işte ezmişim.) (Tulu 2005: 32)
Dịyä āç, män gälitdem bị’r ālām qızıl gätiritdiräm sänịçin,
gä (Diyor aç, ben gelmişim. Sana bir sürü altın gümüş getirmişim
gel.) (Tulu 2005: 34)
Qarrı xälä sịtini sağitdi, qoyitdi munda o (Yaşlı teyze sütünü
sağmış, oraya koymuş.) (Tulu: 53)
Dịyä äy atam nämolĭtdĭ otĭrĭtdĭräŋ yiġlịyäŋ (Diyor ey
babacığım ne oldu (da) oturmuş ağlıyorsun?) (Tulu 2005: 71)
De şayạd olạriŋ äġli çäkmätdi (Belki de onların aklı
ermemiştir.) (Tulu 2005: 71)
Bocnurd ağzında kullanılan Ģekil, Türkmen Türkçesi yazı
dilinde kullanılan ekin (IpdIr) gerileyici yarı benzeĢme yoluyla
oluĢmuĢ biçimidir: -IpdIr > -ItdIr
Azerbaycan ve Ġran Türk Ağızlarında... 213
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türkmen Türkçesinde olduğu gibi Bocnurd ağzında da
geçmiĢ zaman ekinden sonra (IpdIr/-ItdIr) Ģahıs ekleri getirilmektedir.
III. Ģahıslarda Bocnurd ağzında ekin sonundaki -r- sesi düĢürülürken,
Türkmen Türkçesinde korunmaktadır: alıpdır, alıpdırlar (Türkmen
Türkçesi); alıtdı, yaziDDilan (Bocnurd ağzı)
Türkmencenin Nohur ağzında ise ekin sonundaki -r- sesi
düĢürülür: alıpdıla, gelipdile gibi. (Çarıyarov 1969: 252)
Ġran’ın Türkmen ağızlarında ise (Gümbet çevresinde)
Türkmen yazı dilindeki Ģekiller kullanılır. -p- sesinin -t-’ye
dönüĢmesinin sınırı, Horasan Türkçesinde baĢlamaktadır. Orta Ġran
(Save, Hamedan, Merage, Zencan) ve Güney Azerbaycan ağızlarında
ekin II. ve III. Ģahıslarda kullanımı vardır ve ek –IbdI Ģeklindedir.
-It ve –ItdI biçimiyle ek, Güney Azerbaycan’da Salmas
bölgesi ağızlarında ve Kuzey Azerbaycan’da ise Derbend, Tabasaran,
Guba, Gusar, Haçmaz, ġeki, Nuha, Oğuz, Gebele ağızlarında
öğrenilen geçmiĢ zamanın III. Ģahsında kullanılmaktadır. Ayrıca
Zagatala ve Göyçay’ın bazı köylerinde de ekin kullanımına
rastlanmaktadır: alıtdı, alıtdıla, yazutdı, yazutdıla, durutdu (Derbent,
Tabasaran); yıgılıtdı (Gökçay) (E. Ezizov 1999: 191); alıtdı (Zagatala)
(ġireliyev 1968: 217).
Nuha ağzında ek, aslında -IfdI Ģeklinde olup, bazı köylerde
(Qoxmuq, Zunud, Ġnce, Vereved, KiĢ, QıĢlaq, BaĢ Zeyzid, Orta
Zeyzid, Ohud) -ItdI yapısındadır: yazmıtdı, görmütdi, alıtdı, ohumıtdı,
yazıtdılar (Ġslamov 1968: 114-117)
Quba’nın bazı köylerinde (Alpan, Ġspik, Nöhüç, Yuharı
Leker, Amsar) öğrenilen geçmiĢ zaman eki olarak III. Ģahısta -ItdI
biçiminde kullanılır:
Kelemin lap yahşi yerin yiyitdi
Hoş kelitdi
Yüzbaş kelem korlanıtdı (Rüstemov 1961: 146).
Güney Azerbaycan’da Salmas ağzında öğrenilen geçmiĢ
zaman eki sadece III. Ģahıslarda -(I)bdI, -(I)fdI, (I)tdI; -Ib, -If, -It
Ģekilleriyle kullanılır. I. ve II. Ģahıslarda –mIş eki kullanılmaktadır. II.
teklik Ģahıs çekiminde ekin sonundaki -ş- sesi düzenli olarak
düĢmektedir:
Diyer yeri yeri dağda daşda yemisen, dişin dibinnen gelir.
(Yürü, yürü dağda taşta yemişsin, dişinin dibinden gelir
diyor.)
214 Bilgehan Atsız GÖKDAĞ
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Sen mennen gabax çıx, bu belalara rast gelmisen.
(Sen benden önce çık, bu belalara rast gelmişsin.)
Sen gece gelmisen, menim balalarımı yemisen .
(Sen gece gelmişsin benim yavrularımı yemişsin.) (Gökdağ
2006)
Bu yapı, Ģimdiki zamanın olumsuz II. Ģahıs çekimiyle
karıĢmaktadır:
Burda niye eyleşmisen?
(Burda niye durmuyorsun?)
Salmas ağzında diğer ağızlarda görülmeyen -(I)t biçimi de
kullanılmaktadır. Bir ileriki aĢamada -dI < -dIr eklerinin tamamıyla
düĢmesi sonucu -t- (< -b) ünsüzü öğrenilen geçmiĢ zaman
fonksiyonunu üstlenerek -(I)t Ģekliyle Salmas ağzında ortaya
çıkmıĢtır: ayılıt, erit, doğut, düşüt, görmüyüt, götürüt, oturut, galmut,
yanıt vs.
III. çokluk Ģahıs çekiminde ek her zaman -ItdIlAr
Ģeklindedir: ölütdüler, geditdiler, atıtdılar, yatıtdılar vs.
III. teklik Ģahısta ise -(I)t biçimiyle birlikte -(I)tdI biçiminde
kullanılır: yatıtdı, oturutdi, yeditdi, durutdi vs.
Tarihî ve çağdaĢ Türk lehçelerinin birçoğunda -Ip +
turur’dan geliĢen biçimlerin, öğrenilen geçmiĢ zaman eki olarak
kullanıldığı bilinmektedir. Ancak ekin –ItdI / -It varyantı Horasan,
Salmas, Nuha, Quba, Tabasaran, Derbend, Zagatala ağızlarında
görülmektedir. Ekin kullanıldığı diğer bölgelerde p / b / t / d sesleri bir
baĢka sese dönüĢmeden kendilerini muhafaza etmiĢlerdir. -Ip ve turur
biçimlerinin birleĢmesinden oluĢan ekin -ItdI / -It Ģekliyle kullanıldığı
alandaki değiĢimin sebebi, benzeĢtirme olayı ile açıklanabilir. -dır
ekindeki -d- sesi –Ip / -Ib / -If ekindeki ünsüze tesir ederek kendisine
benzeĢtirmiĢ ve t sesine dönüĢtürmüĢtür. Gelit, yatıt örneklerinde ise
sonda sonda bulunan -dI eki düĢmüĢtür. Ekin kökenini Hazar dilinin
tesiri ile açıklayan N. Z. Hacıyeva’nın görüĢü (bk. Gadjiyeva 1979:
235-236) inandırıcılıktan uzaktır. –It ve –ItdI ekinin kullanıldığı
yerlerde -Ib /-Ip / -If ; -IpdI / -IbdI / -IfdI Ģekilleri de kullanılmaktadır.
Dolayısıyla bu değiĢim (b>t), geçit aĢamasındadır. b veya p’den t’ye
geçen ağızlarda etnik yapının, göçlerin rolü üzerinde durulmalıdır.
Azerbaycan ve Ġran Türk Ağızlarında... 215
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
KAYNAKÇA
ÇARIYAROV, B. (1969), Günorta, Günbatar Türki Dillerde İşlik
Zamanları, AĢgabat: Ilım NeĢiryatı.
ERCĠLASUN, Ahmet B. vd. (2006), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri
Grameri I. Fiil. Basit Çekim, Ankara: TDK Yayınları.
EZĠZOV, Elbrus (1999) Azerbaycan Dilinin Tarihi Dialektologiyası,
Bakı: Bakı Üniversiteti NeĢriyyatı.
GADJĠYEVA, N. Z. (1979), Tyurkoyazıçnıe arealı Kavkaza, Nauka,
Moskva.
GÖKDAĞ, Bilgehan A.,(2006), Salmas Ağzı. Güney Azerbaycan
Türkçesi Üzerine Bir Ġnceleme, Çorum: Karam Yayınları.
ĠSLAMOV, Musa (1968), Nuha Dialekti, Bakı: Azerbaycan SSR
Elmler Akademiyası NeĢriyyatı.
MĠRZEZADE, H. (1990) Azerbaycan Dilinin Tarihi Grammatikası,
Bakı: Azerbaycan Üniversiteti NeĢriyyatı.
RÜSTEMOV, R. E. (1961), Quba Dialekti, Bakı: Azerbaycan SSR
Elmler Akademiyası NeĢriyyatı.
ġĠRELĠYEV, M. (1968) Azerbaycan Dialektologiyasının Esasları,
Bakı: Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası NeĢriyatı.
TULU, Sultan (2005), Bocnurd’dan Folklor Derlemeleri, Ankara:
Ürün Yayyınları.