HÜSREV Ü ŞİRİN KONULU ESERLERDE ESAS KAHRAMAN OLARAK HÜSREV VEYA FERHAD'IN TERCİH EDİLME SEBEPLERİ

--",A,,-.-"Üc:....T-"-",ür,-"ki,,,'y,-"a,,-t""A""ra""s",tı,,-,rm=81""8r...I....E""n""sti....,·t"'U"-'s('-'ID"'-e""'r.... l!~is"-i "'S=..ayı..:.I ....I-'-4--'E""'r-"'zu~r'-"u....,m'-'2"-'O'-"O""-O -143-
HÜSREV Ü ŞİRİN KONULU ESERLERDE
ESAS KAHRAMAN OLARAK HÜSREV VEYA FERHAD'IN
TERCİH EDİLME SEBEPLERİ
Orhan Kemal TAVUKÇU·
ivan Edebiyatı'nda, ilk mahsullerin verildiği dönemden itibaren çeşitli
{;)konular işlenmiş, bu konulardan bazıları zaman içerisinde
unutulurken, bir kısmı da değişik dönemlerde çeşitli şairler tarafından ele alınarak
tekrar tekrar değerlendirilmiştir. Müellifler bu tip konuları değerlendirdikleri
eserlerinde konuyu, ellerinden geldiğince seleflerinde olduğundan daha güzel, renkli
ve değişik işleme gayreti içerisinde olmuşlardır. Böylece, aynı konu, yüzyıllar boyu
güzelliğinden bir şey kaybetmeksizin yazılmış ve okunmuştur. Bu durum, tıpkı
kaknus'un macerası gibi, hikayenin tazelenmesini ve her devirde farklı bir çeşniyle
ortaya çıkmasını, dolayısıyla kalıcı olmasını sağlamıştır.
Özellikle İran ve Türk kültürleri içerisinde fazlasıyla sevilip işlenmiş olan
Hüsrev ve Şirin hikayesi de bu tür konulardan biridir. Sasani hükümdarlarından
Hüsrev Perviz (ö. 628)'in macera ve zaferlerle dolu hayatını konu alan Hüsrev ü
Şirin tarih boyunca birçok müellif tarafından küçük veya büyük farklılıklarla tekrar
tekrar ortaya konmuştur. Müellifler, eserlerinin ham malzemesini değerlendirirken,
onun içerisine bazen mensubu oldukları kültürlerden bir takım motifler katmış,
bazen de beğenmedikleri unsurları çıkarmış veya değiştirmişlerdir. Hüsrev ü Şirin
gibi, tarihi alt yapısı da olan bir hikayeyi edebi bir metin olarak ortaya koyanların
tasarruflarından biri de hikayenin birbirine zıt kahramanları arasında yaptıkları
tercihtir. Daha çok Hüsrev'in anlatıldığı ve genellikle Hüsrev ü Şirin adıyla
yazılmış ilk edebi metinlerin yanına sonradan Ferhad u Şirin adlı eserlerin
katılmasının başlıca sebebi budur.
Bu eserlerin yüzyıllara göre dağılımı ile ilgili olarak mevcut bilgilere
ışığında hazırladığımız aşağıdaki tabloya bakıldığında, konunun bir edebi metin
olarak ortaya konulduğu zamandan bu yana, bu hikaye üzerine toplam kırkyedi
• Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk dili ve Edebiyatı Bölümü
i Aslında şairlerin, hikayenin bir edebi metin haline gelmesinden bir süre sonra geliştirdikleri
bu tepkiyi, edebi bir endişesi olmayan halk, onlardan çok daha önce bazı hikaye
kahramanlarının yattığına inandıkları yerleri "ziyaret" addederek vermiştir.
Bu yazıda bundan sonra Hüsrev ü Şirin adıyla, esas kahramanın Hüsrev olduğu (Şirin ü
Perviz, Şirin ü Hüsrev); Ferhad ü Şirin adıyla da "Ferhad"ın esas kahraman olduğu
eserler (Şirin ü Ferhad, Ferhadname) kastedilecektir.
-144- O. K. Tavukcu: Hüsrev ü Şirin Konulu Eserlerde Hüsrev Veya Ferhadın Tercih Edilme....
eserin yazıldığı görülmektedir.3 Bu kırkyedi eserin otuz beşi "Hüsrev ü Şirin", on
ikisi de "Ferhad u Şirin" adını taşımaktadır. Bu rakamlar tarih içerisinde aynı
kaynaktan gelen bu iki farklı edebi eserin tercih edilme oranlarını göstennektedir.
Şimdi biraz evvel bahsettiğimiz, şairlerin kahramanlar arasında tercih
yapmaları meselesine dönmek istiyoruz. Aslında bu meseleyi tam olarak ortaya
koyabilmek için bütün bu eserlerin yazıldığı dönemlerdeki siyasi ve içtimai
durumları da dikkate alan ve her eser için yeniden yapılması gereken geniş bir
araştınnaya ihtiyaç vardır ki, bu da başlı başına bir çalışma konusudur. Bu yüzden
biz, şimdilik ilk bakışta gözümüze çarpan bir takım hususları değerlendirerek bazı
tespitler yapmak istiyoruz.
Hüsrev ve Şirin'in hikayesini işleyen müelliflerin, eserlerinde bu hikayenin
rakip kahramanları olan Ferhat ve Hüsrev'den birini tercih edip ön plana
çıkarmalarınınbaşlıca sebepleri bizce şunlardır:
l-Kahramanın Liyakati: Ali Şir Nevai'nin Ferhad'ı tercih etme sebebi
olarak gösterdiği bu hususu, Ferhad'ın iki özelliği desteklemektedir.
a)- Ferhad'ın sıkıntı ve mücadelelerle geçen hayatı ve trajik ölümü:
Gerek Hüsrcv'in ağırlık merkezini oluşturduğu Hüsrev ü Şirin mesnevilerinde ve
gerekse Ferhad u Şirin adını taşıyan eserlerde Ferhad acı ve ızdırapla dolu bir hayat
geçinniş, sevdiği için devamlı mücadele etmek zorunda kalmış, ortaya çıkışından
ölümline kadar melankolik bir çizgide yaşamıştır. Ferhad'ın bu mücadele ve
sıkıntılarla dolu hayatının sonundaki trajik ölümliS onu, hiç sıkıntı çekmeden her
istediğini elde eden, aşktan anlamayan Hüsrev karşısında üstün bir konuma
getirmiştir. Onun bu üstünlüğü, tarihi kimliği Hüsrev gibi belirgin olmasa da, adına
3 Bu rakama kaynaklarda adı belirtilmeyen dört eserle, Ferhat, Şirin ve Hüsrev'e aynı Ölçüde
yer veren küçük bir manzume dahil edilmemiştir. Ayrıca Güran ve Kürt dilleriyle
yazılmış iki eser de, tarihi dönemleri hakkında bilgi sahibi almadığımız için,
değerlendirmeye alınmamıştır.
4 Nazım Hikmet Ran'ın çizdiği "Ferhad" tipini, bazı özellikleriyle, bu tavsifin dışında tutmak
gerekir. 0, Ferhad'ı sanatçı kişiliğiyle halka önder olan, onlar için mücadele eden inatçı
bir tip olarak takdim eder (bkz. Nazım Hikmet, Ferhad ile Şirin, Adam yay., 1998, s. 62-
137).
5 Ferhad'ın öıÜmü, bu konuda yazılmış edebi eserlerde değişik şekillerde işlenmiştir. Nizami,
onun Şirin'in ölüm haberini almasıyla dağdan düştüğünü söylerken (Nizami, Hüsrev li
Şirin, çev. Sabri Sevseviı, M.E.B. yay., İstanbul, 1986, s. 224-225), Şeyhi kendisini
dağdan attığını ifade etmişdir (Faruk K. Timurtaş, Şeyhi ve Hüsrev ü Şirin'i, Edebiyat
Fak. yay., İstanbuL. 1980, s. 184). Şeyhi'nin tesirinde kalan Ahmed-i Rıdvan da olayı
aynı şekilde vermiştir (Ahmed-i Rıdvan, Hüsrev ü Şirin, Atatürk Üniv. Ktp., ASL 633 Fl,
yk. 121a.). Bu olayı en trajik şekilde anlatan kanaatimizee Ali Şir Nevai'dir. Nevai,
Ferhad u Şirin'de, Ferhad'ın başını kayalara vura vura kendini öldürdüğünü yazmıştır
(Gönül Alpay-Tekin, Ali Şir Nevaİ Ferhad ü Şirin, TDK yay., Ankara i 994.s. 45).
....!:lA"-.~Ü'-'T~iı!!.!·r!.!!ko!..liyc!!a~t A~ra~ş~tı!..!rm"",a!!.!ı~arc!'I..!;Ec!'!n.:!!şt,,-!it~üs~ü!..!D~e::.!.r ..gi~şi~Sa"-'y"-I-"14:!......!oE'"'-r~zu""r-"u"'""m!..!2"'O"'OO"---- ---=.145-
birçok yerde makamlar ve ziyaretler oluşmasına sebep olmuştur. Bunun muhtemel
bir sebebi de hikayede, Hüsrev'in karşısına aşkından başka silahı olmayan, sıradan
bir taş ustası olarak. çıkan Ferhad'ı halkın kendisine daha yakın görmesidir.
Ferhad'ın mücadeleci bir yanının olması da, müellif1erce tercih edilmesine
sebep olmuştur. Nazım Hikmet, "Ferhad ile Şirin" adlı tiyatro eserinde daha çok
onun bu özelliği üzerinde durmuştur. Ancak Nazım Hikmet'in Ferhad'ı takdim
edişiyle daha önceki şairlerin yorumlayışı arasında bazı farlılıklar vardır. Şöyle ki,
Ferhad, klasik hikaye örgüsü içerisinde sevdigi Şirin'e kavuşmak için mücadele
etmiş, dağı delmiş ve sonunda ölmüştür. Ancak Nazım Hikmet eserinde, Ferhad'a,
kendi ideolojik görüşünün bir çeşit sancaktarlığını yüklemiştir. Bu eserde
kahramanımız, klasik Ferhad tipinin yaptığı gibi duygusal bir yaklaşım içinde
olmamış, mücadelesini susuzluk sıkıntısı çeken Arzen şehrine su getirmek için
yapmıştır. Hatta bu işe o kadar baglanrnıştır ki, sevgilisinden yıllarca ayrı kalmayı
bile göze almıştır. Yani bir aşk adamından çok bir dava adamı olmuştur. Ayrıca
eserin sonunda Arzenliler'in onun etrafını sarrnası ve bir kadının, ona benzemesi
için, çocuğunu getirmesi Ferhad'a bu eserde bir liderlik ve kurtarıcılık vasfının da
yüklendigini göstermektedir. 7 Hülasa Nazım Hikmet'in "Ferhad" tipini seçmesinin
sebebi onun orijinal dokusundaki özelliklerinden çok, müellifin kendi yükleyeceği
özelliklere uygun bir yapısı olmasından kaynaklanmaktadır.
b)- Ferhad'ın aşkı ve ızdırabı: Bu husus, Ali Şir Nevai'nin eserinin baş
kahramanı olarak Ferhad'ı tercih etme sebebidir. Nevai, eserini nasıl yazdığını
anlattığı bölümde, hikayenin esasen aşkı ve ızdırabı terennüm ettiğini söyledikten
sonra, bu hikayeyi kaleme alanların hep Hüsrev'i anlatmalarını eleştirir. Bu
müellif1er Ferhad'dan arada bir bahsederek Hüsrev'in onun nasıl öldürdüğünü
anlatmışlardır. Aşkı yaşayan ve ızdırabı çeken Ferhad olmasına rağmen, Nizami ve
Hüsrev-i Dihlevi, bu hazin aşk hikayesinin kahramanı olarak Hüsrev'i takdim
etmişlerdir. Sonuçta bu durumu üzüntüyle karşılayan Nevai, onların çizgisinden
ayrılarak eserin kahramanı olmaya daha layık buldugu Ferhad'ın hikayesini
yazmaya karar verir.s Ayrıca XIV. Yüzyıl İran şairlerinden Arifi de, Nizami'den
eserinde Ferhad'a yeterine yer vermedigi için yakınmış ve İran'a dışarıdan gelen
Ferhad'ı daha sempatik bulduğu için onun hikayesini yazmaya karar verdiğini ifade
etmiştir.
2-Dini İnançlar: Hüsrev'in Hazret-i Peygamber'e karşı yapmış oldugu
saygısızhkla ilgili olan bu husus, tahminen dini endişe ve eleştirilme korkusu
taşıyan müelliflerin eserlerinin kahramanı olarak. Ferhad'ı seçmelerine sebep
6 Bu olaylar, küçük ayrıntılar dışında hemen bütün Hüsrev il Şirin ve Ferhad II Şirin adlı
eserlerde aynıdır.
7 Nazım Hikmet, a.g.e., s. 32-136.
8 Gönül Alpay-Tekin, a.g.e., s. 24.
9 Gönül Alpay-Tekin, a.g.e., s. 25.
-146- O. K. Tavukçu: Hüsrev ü Şirin Konulu Eserlerde Hüsrev Veya Ferhadın Tercih Edilme....
olmuştur. Tarihi kayıtlardan öğrenildiğine göre Hüsrev, Hz. Peygamber'in onu ve
halkını İslam'a davet etmek üzere gönderdiği mektubu LO yırtmıştır. Bu yüzden
Hüsrev, başta Hz. Muhammed (s.a.) olmak üzere müslümanların tepkisini çekmiş ve
onun sonu da bu olaya bağlanmıştır.
Bu tepki, bir iki örnekle, edebiyat sahasında da Hüsrev'in hikayesini
yazmamak veya yazdırmamak şeklinde kendini göstermiştir. Ancak yine de bu çok
ciizip konudan vazgeçmeyen şairler, bunu bazen Ferhad u Şirin yazarak
değerlendirmişlerdir. Bu konuda Ferhadname'nin sebeb-i telif kısmında, Hüsrev'in
ismi verilmeden, bir meleğin Nevai'ye "kalp bir gümüşü put yapmakla hem bu hem
de öteki dünyasını mahvetmekten vazgeçmesini, Ferhad'la aşk sahasında boy
ölçüşürse, Şirin'e eşit güzellikte bir (Şirin) eser elde edeceğini...." söyler. ll Bu da
dini inançlar açısından Ferhad'ın Hüsrev'e tercih edildiğini göstermektedir. Bu
durumun diğer bir örneği XVI. yüzyıl şairlerinden Ahi ile ilgili olandır. Ahi'nin bir
Hüsrev ü Şirin yazdıgını duyan devrin Nakşibendi şeyhlerinden Mahmud Efendi,
şaire, ateşperest bir hükümdar olan Perviz'in aynı zamanda Hz. Peygamber'in
mektubunu yırtmış olduğunu, dolayısıyla bu adam hakkında bu türden övücü bir
eserin yazılmasının doğru olmayacağını söyler. Bunun üzerine Ahi eserini yarım
bırakır. ı2 Bu anlayış, şairlerin, ateşperest bir hükümdar olan Hüsrev'dense
müslüman bir prens olarak takdim edilen Ferhad'ı l3 tercih etmelerine sebep
olmuştur.
3-8iyasi konum: Şairlerin eserlerini Hüsrev üzerine kumıalarmda etken olan
en önemli husus saraydan beklentileridir. Saraydan beklentisi olan bir şairin,
eserinde bir halk kahramanı haline gelen Ferhad'dan ziyade bir hükümdar olan
Hüsrev'i övmesi, onunla dönemin hükümdarının arasında olumlu bağlantılar
kurması gerekmekedir. Bunun bir örneğini bir saray şairi olan Hüsrev-i Dihlevi'nin
eserinde görmekteyiz. Şair eserinde Nizami'nin önceden çizmiş olduğu karakterlere
dokunmamış, Hüsrev ve Şirin'in av partileri, içki ve eğlence meclisleri içinde akıp
giden aşk hayatlarına geniş yer vermiştir. Ferhad ise eserinde sadece heyecanı
yükseltmek için kullanılmıştır. 14
LO Bu olay ve mektubun metni için bkz. Muhammed HamiduIlah, Hz. Peygamber'in Altı
Orijinal Diplomatik Mektubu, çev. Mehmet Yazgan, Beyan yay., İst. 1990, s. 133-138.
II Gönül Alpay-Tekin, a.g.e., s. 23.
12 Necati Sungur, Ahi Divanı, Ank. 1994, s. 21.
13 Gönül Alpay-Tekin, a.g.e., s. 37.
14 Gönül Alpay-Tekin, a.g.e., s. 27-28.
.....<;lA......U-","'-oT,,-,ü!!.!.·r...,ki'-l·y""at...A""r-".a,...şt...... ır-",m",-a l",a...,rı,"",E""n""sü,,-,·t",üs""ü"",D",e"-rg""i",si---,S",,aCl.Y'-'11"",4~E~rc:Hüsrev ü Şirin ve Ferhad u Şirin Adlı Eserlerin Yüzyıllara Göre dağılımı
Tarihi dönem İran Edebiyatı
Şair Yazar Eser
XII. Yüzvıl Nizami Hüsrev ü Şirin
XIII. Yüzyıl Emir Hüsrev Şirin ü Hüsrev
XIV. Yüzyıl Arifi Ferhad-name
İmadüddin Fakih Ortak
Selimi Şirin ü Ferhad
XV. Yüzyıl Hatifi Şirin ü Hüsrev
K. H. Gazürgani i~ Ferhad u Şirin
Kasımi Hüsrev ü Şirin
VahşiIVisal Ferhad u Şirin
Urfi Ferhad u Şirin
Kevseri Hüsrev ü Şirin
XVI. Yüzyıl Şapur Hüsrev ü Şirin
Mir Muhsin Şirin ü Hüsrev
AsafHan Hüsrev ü Şirin
Şerif Kaşi Hüsrev ü Şirin
Vasli Hüsrev ü Şirin
Ruhu'I-Emin Hüsrev ü Şirin
Maşrıki Hüsrev ü Şirin
XVII. Yüzyıl Hindu Hüsrev ü Şirin
İbrahim Edhem Hüsrev ü Şirin
Hızri Hüsrev ü Şirin
XVIII. Yüzyıl Nami Hüsrev ü Şirin
Şihab-ı Türşizi Hüsrev ü Şirin
XIX. YÜZyıl Şu'le Hüsrev li Şirin
15 Faruk Kadri Timurtaş'ın Hüseyin Baykara'ya ait olduğunu söylediği (bkz. Faruk K.
Timurtaş, a.g.e., s. 33) bu küçük manzumenin Kemalüddin Hüseyin Gazürgani'ye ait
olduğu ortaya çıkmıştır (bkz. Hamid Algar-AIi Alparslan, "Hüseyin Baykara", TDV-
İslam Ansiklopedisi, C. XVIII. İstanbuL., 1998. s. 530-532.).
-148- O. K. Tavukcu: HUsrev UŞirin Konulu Eserlerde Hüsrev Veya Ferhadın Tercih Edilme....
Tarihi dönem Türk Edebivatı
Şair Yazar Eser
XLV. Yüzyıl Kutb Hüsrev ü Şirin
Fahri Hilsrev ü Şirin
XV. Yüzyıl Şeyhi Hüsrev ü Şirin
Ali Şir Nevai Ferlıad ü Şirin
Ahmed-i Rıdvan Hüsrev il Şirin
Muidi Hüsrev il )irin
Sadri Hilsrev il )irin
Hayati Hüsrev il irin
Harimi Ferhad u Şirin
XVI. Yüzyıl Ahi Şirin ü Perviz
Celili Hüsrev il Şirin
Umi'i Ferhad-name
Efşancı Hüsrev ü Şirin
Şani Ferhad-name
Sahiri Hüsrev ü Şirin
İmamzade Ahmed Hüsrev ü Şirin
Halife Hüsrev ü Şirin
Mahvi Hüsrev ü Şirin
XVII. Yüzyıl Fasih Ahmed Dede Hüsrev ü Şirin
Siilim Hüsrev il Şirin
XVIII. Yüzyıl Ömer Bfri Ferhad-name
XIX. Yüzyıl Mustafa Ağa Nasır Hüsrev ü Şirin
İsmail Nakam Ferhad u Şirin
Nazım Hikmet Ferhad ile Şirin

Konular