Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
187
Öz
Bu makalede ‹ran Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü (TB‹AE)
Kütüphanesi’nde dergilerin bas›l› kopyalar› yerine elektronik sürümlerine
eriflim sa¤laman›n Kütüphanenin karfl› karfl›ya kald›¤› bütçe ve yer
sorunlar›na çözüm getirip getirmedi¤i sorusuna yan›t aranmaktad›r.
Bunun için TB‹AE Kütüphanesi’nde 2002’de abone olunan 155 derginin
bas›l› ve elektronik sürümlerine yap›lan harcamalar (abonelik giderleri,
posta harcamalar›, denetim giderleri, ciltleme ve arflivleme harcamalar›)
karfl›laflt›r›lm›flt›r. Sonuçta, TB‹AE Kütüphanesi 2002’de abone
olunan bas›l› dergiler yerine ayn› dergilerin elektronik sürümlerine abone
olsayd› toplam harcamalar›n azalabilece¤i ortaya ç›km›flt›r. Bu
rakam TB‹AE Kütüphanesi’nin bütçesinde yaklafl›k %13’lük tasarruf
etmek anlam›na gelmektedir.
Anahtar sözcükler: Elektronik dergiler, Koleksiyon yönetimi, Bilgi
ekonomisi, Üniversite kütüphaneleri – ‹ran.
Abstract
The objective of this study is to answer the following conjecture: If
Iranian Institute for Advanced Studies in Basic Sciences (IASBS)
Elektronik Dergilerin Üniversite Kütüphanelerine
Ekonomik Etkisi: ‹ran Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar
Enstitüsü Kütüphanesi Örne¤i*
The Economic Impact of Electronic Journals on University
Libraries: The Case of Iranian Institute for Advanced
Studies in Basic Sciences (IASBS)
Mehdi Afzali**
* Bu makale, yazar›n bilim uzmanl›¤› tezine (Afzali, 2003) dayanmaktad›r.
** H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetim Bölümü Doktora Ö¤rencisi ve TB‹AE Kütüphanesi Müdür
Yard›mc›s› (afzali@hacettepe.edu.tr).
Girifl
Kütüphane, üniversitedeki e¤itim-ö¤retim için uygun bir koleksiyona sahip
olmal›d›r. Kütüphanenin iyi bir flekilde hizmet vermesi koleksiyondaki kaynaklar›n
çok say›da olmas› ya da çok pahal› olmas› anlam›na gelmez. Ancak son
zamanlarda kütüphaneler, kaynak türlerinden biri olan süreli yay›nlar›n gittikçe
artan fiyatlar› ve bilgi birikimi karfl›s›nda azalan veya de¤iflmeyen bütçeleri nedeniyle
büyük zorluklarla karfl›laflmaktad›rlar (Schmidt, 1999, s. 495).
Kütüphanelerin koleksiyon gelifltirmesini en fazla etkileyen konu kütüphanelerin
bütçesidir. Kullan›c›lar›n çeflitli bilgi isteklerinin karfl›lanabilmesi için
kütüphanenin yeterince bütçesi olmas› gerekmektedir. Bilgi kaynaklar›n›n
fiyat art›fl› günümüzde birçok üniversite kütüphanesini sat›n alma yoluyla
sa¤lad›klar› kaynaklar› s›n›rland›rmaya zorlamaktad›r (Çak›n, 1998, s. 52).
Bütçe problemi sadece Türkiye’de de¤il, tüm dünyada üniversite kütüphanelerinin
karfl› karfl›ya kald›¤› evrensel bir problemdir. Bununla birlikte yay›n
say›s›n›n h›zla artmas›, bilim ve teknik alanda uzmanlaflma, kaynaklar›n fiyat
art›fl›, bilgi teknolojilerindeki geliflmeler, elektronik yay›nc›l›¤a geçifl, vs. gibi
nedenler karfl›s›nda, günümüzün di¤er kurumlar› gibi, üniversite kütüphaneleri
de büyümekte, sa¤lad›klar› hizmetlerin çeflit ve say›s› artmaktad›r. Bu
durum kütüphaneleri mali bir ikilemle karfl› karfl›ya getirmifltir. fiu anda kütüphanelerin
bütçelerinin büyük k›sm›, yer kapasitenin art›r›lmas› ile ilgili olarak
bina ve raflara harcanmaktad›r. Oysaki elektronik kaynaklar bas›l› kaynaklaBilgi
Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
188
Library subscribed to the electronic versions of journals instead of their
printed copies, its budget and space problems would be eased.
To prove this hypothesis we compared various expenditures
(subscriptions, mailing, control, binding and archiving) of both printed
and electronic versions of journals that IASBS Library subscribed to in
2002. We found that if IASBS Library had subscribed to the electronic
versions of journals instead of their printed equivalents, the Library
would have decreased the total expenditures in its overall material
acquisition budget by 13%.
Keywords: Electronic journals, Collection management, Economics of
information, University Libraries – Iran.
ra oranla daha az yer kaplamakta, depolama, iletiflim ve eriflim teknolojilerinin
maliyeti de sürekli düflmektedir. Elektronik kaynaklara sahip kütüphaneler
ya da kurulufllar bu kaynaklar›, zamandan ve mekândan ba¤›ms›z olarak
kullan›c›lar›n eriflimine sunabilmektedirler.
Pahal› ve nadiren kullan›lan dergiler kütüphane bütçesinin önemli bir k›sm›n›
götürmektedir (Tinerella, 1999). Ekonomik s›k›nt› alt›nda olan kütüphaneler,
artan abonelik ücretleri ve bütçelerdeki yetersizlikler sonucunda, koleksiyonlar›ndaki
bir k›s›m dergileri iptal etmek zorundad›rlar. Kütüphanelerin
dergi aboneliklerinin iptali karfl›s›nda ald›klar› önlem, genelde belge sa¤lama
olarak adland›r›lan ve okuyucuya istedi¤i makaleyi getirmeye yönelik bir
ifllemdir. Bu amaçla kütüphaneler di¤er kütüphanelerle iflbirli¤ine giderek kar-
fl›l›kl› belge temin etmektedirler. Kütüphaneleraras› ödünç verme, belge sa¤-
lama ve ortak koleksiyon gelifltirme iflbirli¤inin en yayg›n örnekleridir. Ancak
özellikle bas›l› kayna¤a dayal› bu modelin uzun sürede hiç de ekonomik
olmad›¤› görüflü hakimdir. 1970’li y›llardan itibaren dergilerin yükselen fiyatlar›
ile birlikte kütüphaneler ekonomik s›k›nt›larla karfl› karfl›ya kalm›fllard›r.
Bas›l› kaynaklara dayal› kütüphane koleksiyonlar›n art›fl h›z›n›n düflmesi beklenmektedir.
Bunun nedenleri kütüphanelerin karfl›laflt›¤› ekonomik s›k›nt›lar,
elektronik kaynaklar›n giderek artan pay› ve kaynak paylafl›m›n›n ön plana
ç›kmas›d›r.
1990’lar›n sonundan itibaren elektronik bilgi kaynaklar›na ilgi ço¤alm›flt›r.
‹statistiklere göre 1997-1998 y›llar›nda Amerikan Araflt›rma Kütüphaneleri
Derne¤inin (ARL) üyesi olan kütüphanelerin %29’u ve ARL üyesi olmayan
kütüphanelerin %34’ü bas›l› dergileri iptal ederek elektronik dergilerden
yararlanma yoluna gitmifllerdir (Montgomery ve Sparks, 2000).
Piyasada bulunan elektronik dergilere ise genellikle CD-ROM, çevrimiçi
veya a¤ arac›l›¤›yla eriflmek mümkündür. Elektronik yay›nlara genellikle üç
yoldan eriflilebilir: (Stange, 1999).
- Bedava elektronik dergiler: Bedava dergilere web ortam›nda eriflim için
de¤iflik modeller denenmektedir: a) Web ortam›nda herkese aç›k bedava tam
metin eriflime olanak sa¤layan elektronik dergiler. b) Bedava s›n›rl› içeri¤e
(örne¤in, özet) eriflim sa¤layan dergiler. c) Güncel bilgi duyurusu gibi belirli
hizmetlerle desteklenen ve tam metinlerine eriflilebilen dergiler.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
189
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
190
- Y›ll›k olarak abone olunan elektronik dergiler: Yay›nc›l›k dünyas›nda dergilere
y›ll›k olarak abone olmak yayg›n ve basit bir ödeme fleklidir. Elektronik
dergilerin abonelik ücretleri temel olarak tek abonelik ücreti veya paket olarak
belirlenmektedir.
- Parça bafl› ücret ödenen elektronik dergiler: Kütüphaneciler elektronik
kaynaklar koleksiyonu gelifltirirken “sat›n alma” ya da “kiralama” ikilemiyle
karfl› karfl›ya kalmaktad›rlar. Birçok kütüphaneci ve bilim insan› yay›nevlerinin
“gördü¤ün kadar öde” (pay-per-view) modeliyle ilgilenmekte ve birçok
kütüphane bu tür modellerin kullan›lmas›n› tercih etmektedir. Böylece kütüphaneler
az kullan›lan dergilere abone olmak yerine yay›nevlerinin ya da ticari
elektronik belge sa¤lama flirketlerinin hizmetlerinden yararlanmaktad›rlar
(Kiernan, 1998; Odlyzko, 1999).
Elektronik dergilerin say›s›n›n ço¤almas›yla birlikte üniversite kütüphanelerinde
bu tür kaynaklara önem verilmifl, dolay›s›yla da kullan›c› istekleri de ço-
¤alm›flt›r. Örne¤in, 1998’de Almanya’daki Northrhine-Westfalia (NRW) konsorsiyumunun
üyeleri iki büyük yay›nevi (Springer ve Elsevier) taraf›ndan yay›nlanan
dergilere abone olurken, dergilerin elektronik sürümlerine istek sadece
%26 idi. Ancak 2002’de bu oran %72’ye yükselmifltir (Obst, 2003, s. 23).
Drexel Üniversitesi W. Hagerty Kütüphanesinde bas›l› dergi say›s›
1998’de 1710, elektronik dergi say›s› 200 iken 2003’de bas›l› dergi say›s›
375’e düflmüfl ve elektronik dergi say›s› ise 12,000’a yükselmifltir. Bu kütüphanede
bas›l› dergi say›s›n›n azalmas›n›n nedeni, elektronik dergilerin personel
ve harcamalar›n azalmas›nda etkisi olmas› ayn› zamanda bu kütüphanenin
di¤er kütüphaneler için bir model olarak kullan›lmas›d›r. Bir di¤er araflt›rmaya
göre Drexel Üniversitesinde çal›flan ö¤retim üyelerinin kulland›¤› kaynaklar›n
%70’i elektronik dergilerden ibarettir. Bu oran doktora ö¤rencileri
aras›nda %77’e kadar yükselmektedir (Montgomery, 2000; Montgomery ve
King, 2003).
Geliflmifl ülkelerde özellikle 1980’lerden itibaren bas›l› ve elektronik
bilgi kaynaklar›yla ilgili yap›lm›fl pek çok çal›flmaya rastlamak mümkündür.
Loughborough Üniversitesindeki bas›l› ve elektronik koleksiyon ile ilgili bir
maliyet-yarar analizi yap›lm›flt›r. Bu çal›flmada bas›l› ve elektronik koleksiyonlar
pek çok aç›dan karfl›laflt›r›lm›fl ve elektronik koleksiyonun daha pahal›
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
191
oldu¤u görülmüfltür. Ancak elektronik koleksiyonun yararlar›n›n daha çok
oldu¤u ve bu maliyeti karfl›layaca¤› sonucuna var›lm›flt›r (Gadd, 1998).
W. Hagerty Kütüphanesi, 1998’de Kütüphane ve Müze Hizmetleri Enstitüsü
(Institute for Museum and Library Services-IMLS) taraf›ndan elektronik dergilerin
ekonomik etkisini araflt›rmak için bir model olarak seçilmifltir ve Amerika’daki
üniversite kütüphaneleri içinde ilk örnektir (Montgomery ve Bielec
2000). Montgomery ve Sparks’›n (2000) çal›flmas›nda ise bu kütüphanede,
bas›l› dergi koleksiyonundan elektronik dergi koleksiyonuna geçiflin iflçilik ve
di¤er maliyetler üzerinde yaratt›¤› (özellikle ekonomik) etkiler incelenmifltir.
Çal›flman›n genelinde ise elektronik dergilerin harcamalar› art›rd›¤› görülse
de iyi bir seçim oldu¤u kabul görmüfltür.
Elektronik ve bas›l› kaynaklar›n fiyatlar›n› karfl›laflt›rd›¤›m›zda büyük bir
farkl›l›¤›n oldu¤unu görmekteyiz. Elektronik kaynaklar özellikle elektronik dergilerin
fiyatlar› ve fiyat politikalar› hararetli bir konu olarak birçok araflt›rmac›
taraf›ndan tart›fl›lmaktad›r. Bu konuda son araflt›rmalardan birisi Cox (2003)
taraf›ndan Emerald Yay›nevinin dergileri üzerinde yap›lm›flt›r. Bu araflt›rmada
bu iki yay›nevi taraf›ndan yay›nlanan dergilerin bas›l› ve elektronik sürümlerinin
2002’deki abonelik ücretleri karfl›laflt›r›lm›flt›r. Emerald Yay›nevi taraf›ndan
yay›nlanan dergilerin bas›l› ve elektronik sürümlerinin fiyat› her bir dergi
için 3849 dolar hesaplanm›flt›r. Ancak bu dergilerin elektronik sürümleri
ortalama her bir dergi için 218 dolar olarak belirlenmifltir. Bu durumda bas›l›
sürümlerin her makalesi 108 dolar ve elektronik dergilerin her makalesi
6 dolar olarak hesaplanm›flt›r (Cox, 2003, ss. 83-84).
Kütüphanelerin ilgisini çeken bir di¤er konu ise, her kullan›m›n fiyat›
(Cost per Reading-CPR) ve bir makalenin maliyeti (Cost per Articles-CPA)
veya makale bafl›na yap›lan harcamalard›r. Bu konudaki araflt›rmalardan
birisi Obst (2003) taraf›ndan Northrhine– Westfalia (NRW) konsorsiyumu
üyelerinin 2001’de abone olduklar› dergiler üzerinde yap›lm›flt›r. Bu araflt›rman›n
sonuçlar›na göre bas›l› dergilerde her makalenin kullan›m maliyeti
19 dolar olurken bu miktar elektronik dergilerde 3 dolar olarak hesaplanm›fl-
t›r (Obst, 2003, s. 30).
Drexel Üniversitesi W. Hagerty Kütüphanesinde 2002’de her bir elektronik
dergiye ortalama 147 dolar ödenmifltir. Drexel projesinde ilk grup olarak tek
tek abone olunan elektronik dergilerin abonelik ücreti 432 dolar olarak belirlenmifltir.
‹kinci grup yay›nevleri ve arac› flirketlerin elektronik dergi paketleri
veya konsorsiyum fleklinde sat›n al›nmaktad›r (Örne¤in, ScienceDirect,
Kluwer gibi). Bu grubun abonelik ücreti ortalama 134 dolard›r. Üçüncü grup
ise arac› firmalar (aggregator) taraf›ndan pazarlanan dergilerdir. Bunlar farkl›
yay›nevleri taraf›ndan yay›nlanan çeflitli dergilerden bir araya getirilmifltir.
Drexel Üniversitesi Kütüphanesinde abone olunan elektronik dergiler içinde
bu gruptakiler en ucuz olanlard›r (fiyat› 60 dolar). Bas›l› dergilere ödenen miktar
100 dolar olarak hesaplanm›flt›r (Holmström, 2004) (Bkz. Tablo 1).
Tablo 1: 2002’de Drexel Projesinde Her Makalenin Kullan›m Fiyat›
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
192
Tek tek aboneler 73,000 432 23,000 3.2 0.5 4
Yay›nevlerinin
paketleri
304,000 134 134,000 2.3 0.5 3
Arac› flirketlerin
paketleri
27,000 60 20,000 1.4 0.5 2
Toplam 404,000 147 177,000 2.3 0.5 2.8
Yeni dergiler 38,000 100 15,000 2.3 6 8.5
Ciltlenmifl dergiler -- --- 8,800 --- 30 30
Toplam 38,000 100 24,000 2.3 15 17.5
Kaynak: (Montgomery ve King, 2002; Cox, 2003, s. 87).
Bas›l› dergiler
Her bir
kullan›m›n
abonelik
ücreti ($)
Her bir
kullan›m›n
ifllem fiyat›
($)
Toplam
her bir
kullan›m›n
fiyat› ($)
Elektronik dergiler
Dergi türü Abonelik
ücreti ($)
Her bir
derginin
fiyat› ($)
Kullanma
say›s› ($)
Drexel projesinde tek tek abone olunan elektronik dergilerin CPR’si yaklafl›k
4 dolar olarak belirlenmifltir. Bas›l› dergilerin yeni say›lar›n›n makalelerine
yaklafl›k 8 dolar harcan›rken bu dergilerin ciltlenmifl say›lar›n›n makalelerine
30 dolar harcanm›flt›r. Toplam harcamalar› hesaplad›¤›m›z zaman
elektronik dergilerde her kullan›m›n maliyeti 2,8 dolar, bas›l› dergilerde 17,5
dolar olarak belirlenmifltir (Bkz. Tablo 1).
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
193
Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü (TB‹AE) Kütüphanesi
17 Haziran 1994 tarihinde resmi olarak aç›lan ‹ran Temel Bilimler ‹leri Arafl-
t›rmalar Enstitüsü (TB‹AE, Merkeze Tehsiylate Tekmili der Olume Paye =
Institute for Advanced Studies in Basic Sciences)’nün amac› temel bilimler
konusunda, lisans üstü e¤itim vermek ve bu konularda araflt›rma yapmakt›r
(TB‹AE, 1997, s. 4). TB‹AE bünyesinde alt› fakülte (fizik, matematik, kimya,
biyoloji, jeoloji ve bilgisayar) planlanm›flt›r. Kuruluflundan bu yana fizik,
matematik ve kimya fakülteleri aç›lm›fl. 2003-2004 ö¤retim y›l›nda da bilgisayar
bölümünün aç›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Enstitüye ‹ran’da ilk olarak lise
mezunlar›ndan do¤rudan doktora e¤itim için ö¤renci al›nm›flt›r. Günümüzde
(20 Nisan 2004 tarihi itibariyle) TB‹AE’de toplam 206 ö¤renci ö¤renim görmektedir.
Bu ö¤rencilerin 127’si yüksek lisans, 79’u doktora düzeyindedir.
Enstitü kütüphanesi için 1994-2001 y›llar› aras›nda bafllang›ç olarak
“çekirdek koleksiyon” (core collection) oluflturmak amac›yla yaklafl›k 3 milyon
dolar* harcanm›flt›r. Her y›l dergilerin artan fiyatlar› ve kütüphanenin de¤ifl-
mez bütçesi (dolara göre) dergilerin say›s›n› azaltmaktad›r. Dergilerin ciltlenmesi,
kataloglanmas›, depolanmas› ve eriflimi kütüphanenin en önemli sorununu
teflkil etmektedir. Kütüphane halen ciddi bir para ve yer s›k›nt›s› ile kar-
fl› karfl›yad›r.
TB‹AE Kütüphanesi koleksiyonu kitap, dergi, tez vb. kaynaklardan olufl-
maktad›r. Kütüphane 1993’de 1500 kitap ve 70 dergiyle ifle bafllam›fl, bu say›
1995’te 3200 kitap ve 230 dergiye yükselmifltir. Kütüphanede 30 Eylül
2002 tarihi itibariyle toplam 29.535 adet kaynak vard›r. Kaynaklar›n %39,1’i
ciltlenmifl dergiler, %34,3’ü yabanc› kitaplar, %13,6’s› Farsça kitaplar ve
%13’ü di¤er kaynaklardan oluflmaktad›r (TB‹AE, 1999, s. 34; 2003, s. 35).
Üniversite kütüphanelerinde koleksiyon konusunda genellikle kesin say›-
lar verilmesi pek do¤ru olmaz. Çünkü önemli olan koleksiyonun büyüklü¤ü
de¤il, gereksinmelere cevap verme özelli¤idir. Ancak standartlara göre, yeni
kurulan temel bilim e¤itim merkezleri ve üniversitelerde çekirdek koleksiyon
için en az 32.000 kaynakl› bir koleksiyon bulunmas› önerilmektedir (Taavoni,
2002, s. 19). De¤iflik çal›flmalarda bütçenin %20 ile %30’u koleksiyon gelifl-
* Araflt›rmada bütün harcamalar ABD Dolar› olarak hesaplanm›flt›r. Aksi belirtilmedikçe metinde
geçen “dolar” sözcü¤ünden ABD Dolar› anlafl›lmal›d›r.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
194
tirme harcamalar›na aittir (Evans, 1998, s. 373; Fisher ve Leonard, 1997,
s. 213). ‹ran’daki üniversite kütüphaneleri standartlar›na göre TB‹AE Kütüphanesinde
bulunmas› gereken kaynak say›s› 65.200 adet olmal›d›r (Taavoni,
2002, s. 18). Yani TB‹AE Kütüphanesi standard›n sadece %45,3’üne ulaflabilmifltir.
Kütüphanenin bütçesi 2002’de 389.840 dolar olarak hesaplanm›flt›r. Tablo
2’de 2002 y›l›nda TB‹AE Kütüphane bütçesinin harcama kalemlerine göre
da¤›l›m› gösterilmifltir. 2002’de koleksiyon gelifltirme için ayr›lan pay 283.000
dolard›r; yani bütçesinin ortalama %73’ü koleksiyon gelifltirmeye harcanmaktad›r.
Ö¤renci bafl›na düflen koleksiyon gelifltirme bütçesi 2002’de ortalama
1695 dolard›r (TB‹AE Kütüphanesi, 2003, s. 3). Bu miktar birçok üniversite
kütüphanesinin koleksiyon gelifltirme harcamalar›na göre daha yüksektir.
Tablo 2. 2002 y›l›nda TB‹AE Kütüphanesinin Bütçe Da¤›l›m›
Harcamalar Harcama miktar› ($) Toplam bütçeye oran› %
Koleksiyon gelifltirme 283.000 72,6
‹flçilik maliyetleri 41.120 10,6
Haz›rlama 35.662 9,1
Teçhizat 12.500 3,2
Hizmetler 11.423 2,9
Bina giderleri 4.610 1,2
Çeflitli harcamalar 1.525 0,4
Toplam 389.840 100,0
Standartlara göre ‹ran’da dergi sat›n almak için ayr›lan pay, üniversitelerin
özelliklerine (programlar, ö¤renci say›s› vb.) göre kütüphane bütçesinin %30
ile %70 aras›nda de¤iflmektedir (Taavoni, 2002, s. 45). Ancak TB‹AE Kütüphanesi
bütçesinin büyük bir bölümü dergi aboneliklerine harcanmaktad›r (Bkz.
Tablo 3). 2000 ile 2002 y›llar› aras›nda koleksiyon gelifltirme bütçesinin ortalama
%86,2’si dergiler, %12,8’i kitaplar, %1’i CD, film, kasetler ve baflka kaynaklar
için harcanm›flt›r (TB‹AE Kütüphanesi, 2001, s. 3; 2002, s. 3).
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
195
TB‹AE Kütüphanesinde 2002’de bas›l› dergilere abone olmak için toplam
258.920 dolar harcanm›flt›r. Bu kaynaklara yap›lan ödemeler ve iflletme harcamalar›n›
da ekledi¤imiz takdirde, TB‹AE Kütüphanesi 2002’de bas›l› dergilere
toplam 349.242 dolar yat›rm›flt›r. Abone olunan dergilerin fiyatlar›nda
2000 ile 2002 aras›nda ortalama %21’lik bir art›fl (y›ll›k art›fl yaklafl›k %10,5)
vard›r. Ayn› dönemde bu kütüphanenin bütçesinden ayr›lan pay sadece %15
(y›ll›k art›fl yaklafl›k %7,5) artm›flt›r. Baflka bir deyiflle mevcut bütçeyle ayn›
düzeyde kaynak sat›n almak imkâns›zd›r. Bu nedenle TB‹AE Kütüphanesinde
birçok derginin aboneli¤i iptal edilmek zorundad›r.
TB‹AE Kütüphanesi 1993’ten 2001 tarihine kadar süren sekiz y›ll›k süre
içinde dört kez yer de¤ifltirmifltir. 1993’te Kütüphanenin kullan›m alan› 30 m2
iken 1994’te 80 m2
’ye, 1996’da 250 m2
’ye, 1998’de 290 m2
’ye yükselmifltir.
Kütüphane son olarak Nisan 2001 tarihinde Fizik Fakültesinin yeni binas›n›n
girifl kat›na tafl›nm›flt›r. Kütüphane 480 metre karelik bir alan üzerinde kurulmufltur
(TB‹AE, 1999, s. 34; 2002, s. 35). Kütüphanenin s›n›rl› yer kapasitesini
göz önüne alacak olursak, gelecek y›llar içinde herhangi bir genifllemenin
olanaks›z oldu¤u görülür. Merkezi Kütüphanenin orijinal binas›n›n toplam
alan› 4300 m2 olarak planlanm›flt›r. fiu anda kütüphane alan›n›n 185 m2
’si kitap
deposuna aittir. Ciltlenmifl dergilerin depolanmas›nda ise 170 m2 kullan›lmaktad›r
(TB‹AE Kütüphanesi, 2001, s. 2).
Araflt›rman›n Yöntemi
Bu çal›flmada 2002 y›l›nda TB‹AE Kütüphanesinde abone olunan 134 adet
yabanc› bas›l› derginin yan› s›ra, geçmifl y›llarda bütçe s›k›nt›lar nedeniyle
abonelikleri iptal edilen 21 önemli dergi de de¤erlendirilmifltir. Bu nedenle
p ç y g ¤( )
Y›l Kitaplar ($) % Dergiler ($) % Di¤er ($) % Toplam ($)
2000 45,100 20 181,320 79 3,580 1 230,000
2001 30,200 12 213,900 87 1,900 1 246,000
2002 22,250 7 258,920 92 1,830 1 283,000
Ortalama 32,517 13 218,046 86 2,437 1 253,000
Tablo 3. TB‹AE Kütüphane Bütçesinin Sat›n Al›nan Kaynak Türüne
Göre Da¤›l›m› (2000-2002)
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
196
toplam olarak 155 tane dergi incelenmifltir. Araflt›rmada bu dergilerin bas›l›
ve elektronik sürümlerinin abonelik ücretleri, gerekli teçhizat›n fiyatlar›, bu
kaynaklar› depolamak için gereken harcamalar ve genel bilgiler betimleme
yöntemiyle elde edilmifltir.
Dergilerin listesi belirlendikten sonra çal›flma dört aflamada gerçekleflmifl-
tir: 1) Dergilerin bas›l› ve elektronik sürümlerinin fiyatlar› ile ilgili bilgilerin toplanmas›
ve karfl›laflt›r›lmas›. 2) Dergilerin denetimi ile ilgili harcamalar›n hesaplanmas›.
3) Depolamak için gerekli tesisler ve teçhizat harcamalar›n›n hesaplanmas›.
4) Kullan›c›lara verilen hizmetler için yap›lan harcamalar. 5) Bu
ifllemler ve hizmetler için gerekli iflçilik maliyetlerinin hesaplanmas›.
TB‹AE Kütüphanesinde abone olunan dergilerin elektronik sürümlerinin
fiyatlar›n› incelemek için ilk önce yay›nevlerine göre bir s›n›flama yap›lm›flt›r.
TB‹AE’nin üçten fazla dergisine abone oldu¤u yay›nevleri saptanm›fl ve
çal›flmam›zda yay›nevleriyle ilgili incelemelerde öncelik bunlara verilmifltir.
Daha sonra TB‹AE Kütüphanesinde abone olunan dergilerin hangilerine
elektronik olarak ulafl›labilece¤i saptanm›flt›r.
‹kinci aflamada bas›l› ve elektronik dergilerin siparifl ve do¤rulama ifllemlerinin
maliyeti ve posta harcamalar› belirlenmifltir. Her say›ya yap›lan denetim
harcamalar›n› hesaplamak amac›yla öncelikle bu konuda bütün ifllemler
belirlenmifltir. Ancak yine de tek bir dergi say›s› için yap›lan denetim giderlerini
hesaplamak hemen hemen imkâns›zd›r.
Dergilerin depolama maliyetleri üç grup olarak incelenmifltir: ciltlenmemifl
bas›l› dergiler (yeni say›lar), ciltlenmifl bas›l› dergiler (eski say›lar) ve elektronik
dergiler. Bu aflamada bas›l› dergilerin elektronik sürümlerine abone olundu¤u
takdirde gerekli raflar›n say›s› hesaplanm›fl ve toplam alan belirlenmifl-
tir. Ciltlenmifl dergilerin depolama maliyeti, ciltleme maliyeti ve ciltlenmifl dergileri
depolamak için gerekli teçhizat›n maliyetinden oluflmaktad›r. Elektronik
dergilerin depolama maliyeti, özellikle kampus a¤›n›n oluflturulmas›, bilgisayar
donan›mlar› (sunucu ve ifl istasyonlar›), bilgisayar sisteminin muhafazas›,
bilgisayar yaz›l›m›n›n sat›n al›nmas› veya güncellenmesi için yap›lan harcamalar
olarak hesaplanm›flt›r. Bilgisayar teçhizat›yla ilgili harcamalar›
hesaplarken mevcut teçhizat da göz önüne al›nm›flt›r.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
197
Kullan›c›lara verilen hizmetlerin maliyetleri fotokopi harcamalar›ndan ve
gerekli teçhizat›n maliyetinden oluflmaktad›r. TB‹AE Kütüphanesinde fotokopi
çekme hizmetinin maliyetini hesaplamak için bu bölümün ayl›k raporlar›ndan
yararlan›lm›fl ve 2002’de dergilerden çekilen fotokopi say›s› istek fifllerinden
belirlenmifltir.
‹flçilik maliyetlerini hesaplamak amac›yla, süreli yay›nlar ile ilgili çal›flan
personelin sarf etti¤i zaman üzerinde bir inceleme yap›lm›flt›r. Bu hesaplama
personelin dergilerin denetimi ve düzenlenmesi (ciltlemeye haz›rlamak, kontrol
etmek ve ciltlenmifl dergileri kay›t defterine yazmak vb.) ve fotokopi için
sarf etti¤i zamanlar›n de¤erini kapsamaktad›r.
Bulgular
Dergilerin Fiyatlar›
2002’de TB‹AE Kütüphanesinde abone olunan dergilerin bas›l› ve elektronik
sürümlerine yap›lan harcamalar›n karfl›laflt›r›lmas› için ilk önce bu dergilerin
abonelik ücretleri hesaplanm›flt›r. Fiyatland›rmada kullan›lan de¤iflik modeller
nedeniyle dergilerin bas›l› ve elektronik fiyatlar›n›n yay›nevlerine göre ayr›
ayr› karfl›laflt›r›lmas› gerekmektedir. Abone olunan yay›nlar›n büyük bir k›sm›n›n
belli yay›nevleri üzerinde yo¤unlaflt›¤› görülmüfltür. Üç den fazla dergisine
abone olunan yay›nevlerine öncelik verilmifltir. Üç dergiden az aboneli¤i
olan yay›nevleri de bir grup halinde incelenmifltir (Bkz. Tablo 4).
TB‹AE Kütüphanesi 2002’de Elsevier Yay›nevinin 27 dergisine abone
olmufl ve bu dergilerin bas›l› sürümlerinin abonelik ücreti olarak toplam
112.603 dolar ödemifltir.1 Ayn› dönemde bu kütüphane Springer & Birkhäuser
taraf›ndan yay›nlanan 18 dergiye abone olmufltur. Bu iki yay›nevi taraf›ndan
yay›nlanan dergilerin elektronik sürümlerine sadece konsorsiyum arac›l›¤›yla
eriflme imkân› vard›r. Ancak Springer taraf›ndan yay›nlanan Zentralblatt
MATH adl› derginin elektronik sürümüne tek bir bafll›k olarak abonelik
mümkündür. Bu derginin elektronik sürümünün ücreti, bas›l› olan sürümüne
göre 923 dolar ucuzdur. ‹ran’da Elsevier ve Springer yay›nevlerinin dergile-
1Yay›nevlerine ödenen abonelik ücretleri 2002 y›l›na ait TB‹AE faturalar›ndan elde edilmifltir.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
198
rinden yararlanmak için Ros-Net Sistemi arac›l›¤›yla Bilim ve Teknoloji
Bakanl›¤› ile bu yay›nevlerinin aras›nda 2002’de bir anlaflma imzalanm›flt›r.2
Bu anlaflmaya göre 21 büyük üniversite ve kurulufla, söz konusu yay›nevlerine
ait ScienceDirect ve LINK veri tabanlar›na üç y›l süreyle eriflim sa¤lanm›flt›r.
TB‹AE Kütüphanesinin bu dergilerin aboneliklerini kesmeden, Bakanl›¤›n
deste¤iyle bu yay›nevlerinin dergilerine elektronik olarak Teorik Fizik ve
Matematik Araflt›rma Enstitüsü (IPM)3 arac›l›¤›yla eriflme imkân› vard›r.
TB‹AE Kütüphanesi 2002’de Amerikan Kimya Kurumu’nca (ACS) yay›nlanan
dergilerden 15 tanesine ve Amerikan Matematik Derne¤i (AMS) taraf›ndan
yay›nlanan dergilerin 12 tanesine abone olmufltur. Bu dergilerin dört
tanesi sadece bas›l› olarak yay›nlanmakta ve abone olunan dergilerden ikisinin
elektronik sürümleri bedava olarak sunulmaktad›r. Ancak elektronik
sürümleri bedava olan dergilerin say›s› 2003’de befle yükselmifltir. TB‹AE
Kütüphanesi, Amerikan Fizik Enstitüsü (AIP)’nün on, Amerikan Fizik Derne-
¤i’nin (APS) dokuz, Academic Press’in alt›, Amerikan Optik Derne¤i’nin
(OSA) befl, ve Kraliyet Kimya Derne¤i (RSC)’nin yedi dergisine abone olmufl-
tur. Sözü geçen yedi yay›nevi taraf›ndan yay›nlanan dergilerin bas›l› ve elektronik
sürümlerinin abonelik ücretleri aras›ndaki fark 26.868 dolar olarak
saptanm›flt›r (Bkz. Tablo 4).
TB‹AE Kütüphanesi 2002’de Fizik Enstitüsü (IOP)’nün 11 dergisine, World
Scientific’in 10, ve Wiley’nin yay›nlad›¤› dergilerin befl tanesine abone olmufl-
tur. Bu dergilerin abonelik ücreti toplam 60.333 dolar olarak hesaplanm›flt›r.
Bu üç yay›nevinin dergileri hem bas›l› hem de elektronik olarak sunulmaktad›r.
Sadece elektronik sürümlere abone olmak imkân› olmad›¤›ndan karfl›lafl-
t›rma yap›lamam›flt›r (Bkz. Tablo 4).
2 Ros-Net sistemi fiubat 1998’de Bilim ve Teknoloji Bakanl›¤›n›n deste¤iyle Ros flirketi taraf›ndan
kuruldu. Bu sistemin amac› üniversite kütüphanelerinin elektronik kaynaklar› sat›n almas›
için bir konsorsiyum oluflturmakt›r. Bu sistemle halen birçok büyük yay›nevi ve arac› flirketin kaynaklar›na
ve veri tabanlar›na eriflim sa¤lanmaktad›r. (örne¤in, Elsevier, Bowker, UMI, ISI,
Ebsco, Dialog, SilverPlatter, vb.).
3 Institute for Studies in Theoretical Physics and Mathematics (IPM); Bu kurulufl bir araflt›rma
enstitüsü olarak fizik ve matematik konusunda ‹ran’›n en önemli kaynaklar›na sahiptir. Bilim ve
Teknoloji Bakanl›¤›n›n karar›na göre bu Bakanl›¤a ba¤l› olan enstitüler IPM’in bütün kaynaklar›ndan
yararlanmaktad›r. Bu enstitüler içinde TB‹AE’nin önemli bir yeri vard›r.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
199
Sözü geçen yay›nevlerinin d›fl›nda TB‹AE Kütüphanesi çeflitli yay›nevleri
taraf›ndan yay›nlanan 20 dergiye de abone olmufltur. Bu dergilerin içinde
ikisi sadece bas›l› ve üç dergi paralel olarak yay›nlanmaktad›r. 2002’de
TB‹AE Kütüphanesi taraf›ndan di¤er abone olunan 15 derginin bas›l› sürümlerine
ödenen abonelik ücreti 21.487 dolard›r. Söz konusu bu dergilerin elektronik
sürümlerinin 2002’deki fiyatlar› 15.085 dolard›r. Bu dergilerin bas›l› ve
elektronik sürümlerinin aradaki fark 6402 dolar olarak saptanm›flt›r (Bkz. Tablo
4).
Karfl›laflt›rma sonuçlar›na göre TB‹AE Kütüphanesinde 2002’de abone
olunan dergiler içinde 10 tanesi sadece bas›l› olarak yay›nlanm›flt›r ki, bu
say› TB‹AE Kütüphanesi taraf›ndan abone olunan dergilerin %6,5’ini kapsamaktad›r.
Ayr›ca incelenen dergiler içinde 29 tanesi bas›l› ve elektronik
sürümleri birlikte (Fizik Enstitüsü = 11, World Scientific = 10, Wiley = 5, di¤er
yay›nevleri = 3) abone olunan ve 43 tanesi (Elsevier = 27 ve Springer = 16)
elektronik sürümlerine sadece konsorsiyum arac›l›¤›yla eriflme imkân› olan
dergilerdir. Bu 72 derginin sadece elektronik sürümlerine abone olmak
imkâns›zd›r. Bunlar abone olunan dergilerinin %46,5’ini kapsamaktad›r.
Academic Press’in üretti¤i IDEAL veri taban›ndaki yaklafl›k 335 dergisinin
elektronik sürümlerine 2003’den itibaren ScienceDirect üzerinden eriflilebilmektedir.
Buna göre temel bilimler alanlar›ndaki üç büyük ticari yay›nevinin
(Elsevier, Springer ve Academic Press) tüm elektronik dergilerinin 2002 y›l›-
na ait ve geriye dönük olmak üzere tam metin makalelerine Bilim Bakanl›¤›
arac›l›¤›yla ulafl›lmaktad›r. Bu üç yay›nevine ödenen abonelik ücreti de¤ifl-
memesine ra¤men tam metinlerine eriflilen dergilerin say›s› ço¤almaktad›r.
Bu durumda abone olunan bas›l› dergilerin yan› s›ra 2115 yeni dergiye elektronik
ortamda da eriflme imkân› sa¤lanmaktad›r. Söz konusu dergiler içinde
570 dergi TB‹AE’deki e¤itim programlar› ile ilgilidir.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
200
Bu Kütüphanede 2002’de abone olunan 73 dergi araflt›rmam›zla ilgili
hesaplamalarda kütüphanenin harcamalar›n›n azalmas›n› etkilemektedir. Bu
dergiler ikiye ayr›lmaktad›r. Birinci gruptaki dergilere bas›l› ve elektronik
sürümleri ile birlikte abone olunmas›n›n yan› s›ra bu dergilerin sadece elektronik
sürümlerine de abone olmak imkân› vard›r. Bu dergilerin say›s› 29 tanedir
ve tüm dergilerin %18,7’sini kapsamaktad›r. ‹kinci grupta yer alan 44
derginin bas›l› ve elektronik sürümleri ayr› olarak sunulmakta ve bunlar tüm
dergilerin %28,4’ünü kapsamaktad›r. Bu dergilerin bas›l› sürümlerinin abonelik
ücretleri 346.144 dolar ve elektronik sürümlerinin abonelik ücretleri
312.051 dolar olarak hesaplanm›flt›r. ‹ki grubun aras›ndaki fark 34.093 dolard›r
(bkz. Tablo 5). Elektronik sürümlerin abonelik ücretleri bas›l› sürümlerden
yaklafl›k %24,8 daha azd›r. Bu miktar› bütün dergiler ile karfl›laflt›rd›¤›m›z
zaman dergilerin abonelik harcamalar›nda yaklafl›k %9,7 kadar bir azalmadan
yararlanma imkân› vard›r.
Sürümleri de¤iflen dergilerin abonelik ücretlerinden sa¤lanan tasarrufun
yan› s›ra TB‹AE Kütüphanesinde abone olunan dergilerin say›s› da önemli bir
miktarda artmaktad›r. Kütüphane 10 bas›l› dergiye, 72 derginin bas›l› ve
Yay›nevleri Dergi say›s› Bas›l› ($) Elektronik ($) Fark ($)
Elsevier Science 27 112,603 112,603 ----
Springer & Birkhäuser 18 38,290 37,367 923
Amerikan Kimya Kurumu (ACS) 15 30,133 24,256 5,877
Amerikan Matematik Derne¤i (AMS) 12 9,962 4,674 5,288
Fizik Enstitüsü (IOP) 11 31,658 31,658 ----
Amerikan Fizik Enstitüsü (AIP) 10 14,665 8.7 5,965
World Scientific 10 18,149 18,149 ----
Amerikan Fizik Derne¤i (APS) 9 18,705 14,440 4,265
Kraliyet Kimya Derne¤i (RCS) 7 12,993 11,520 1,473
Academic Pres 6 12,652 11,103 1,549
Wiley 5 10,526 10,526 ----
Amerikan Optik Derne¤i (OSA) 5 8,356 6,005 2,351
Di¤er yay›nevleri 20 21,487 15,085 6,402
Toplam 155 346,144 312,051 34,093
Tablo 4: Abone Olunan Dergilerin Bas›l› ve Elektronik Sürümleri
Aras›ndaki Fiyat Farkl›l›klar›
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
201
elektronik sürümlerine birlikte, 73 derginin sadece elektronik sürümlerine ve
2115 yeni elektronik dergiye abone olarak asl›nda toplam 2260 dergiye elektronik
ortamda eriflme imkân›na kavuflacakt›r (72 + 73 + 2115 + = 2260). Söz
konusu elektronik dergilerin içinde matematik, fizik, bilgisayar ve kimya ile
ilgili 570 dergi bulunmaktad›r. TB‹AE Kütüphanesi 2002’de toplam 352.135
dolar ödeyerek 155 dergiye abone olarak ortalama her dergiye 2272 dolar
ödenmifltir. Ancak bu kütüphane elektronik sürümlerden yararlan›rsa her
dergiye 140 dolar ödeyerek bas›l› ve elektronik ortamda toplam 2270 dergiye
eriflebilecektir.
Denetim Harcamalar›
Dergilerin siparifli ile ilgili harcamalar, birkaç derginin sürümleri de¤iflti¤i takdirde
azalmamaktad›r. Ancak sadece elektronik dergilere abone olundu¤u
zaman, harcamalarda bir azalma söz konusu olabilir. Dergiler genellikle ABD
ve Avrupa’dan postaya verildi¤inden bu dergilerin yüksek posta harcamalar›
vard›r. Kütüphane bu ifllemler için dergi fiyatlar›n›n %8’i civar›nda bir ücret
ödemektedir. TB‹AE Kütüphanesi taraf›ndan 2002’de Napoleon arac› flirketine
ödenen miktar toplam 20.608 dolar olarak hesaplanm›flt›r.4 Çal›flmam›zla
ilgili sürümleri de¤iflen 73 derginin posta harcamalar› için 2002’de Napoleon
fiirketine ödenen miktar 11.007 dolar olarak saptanm›flt›r. Söz konusu dergilerin
elektronik sürümlerini kullan›ld›¤› takdirde TB‹AE Kütüphanesi 11.007
dolar tasarruf sa¤lama olana¤› elde edecektir.
Genel olarak ‹ran’da üniversite kütüphanelerinde, kütüphane d›fl›nda
bütün denetim ifllemleri (örne¤in, eksik say› için istek yapmak, kargolar› gümrükten
almak ve kütüphaneye teslim etmek gibi) arac› flirketler taraf›ndan
yap›lmaktad›r. Kütüphaneler arac› flirketlere bu ifllemler için bir miktar ücret
ödemektedirler. Bu miktar dergilerin konular›na, kütüphanenin bulundu¤u
yere, abone olunan dergilerin say›s›na göre de¤iflmektedir. TB‹AE Kütüphanesi
arac› flirketin ifllemleri için dergi fiyatlar›n›n %7’si civar›nda bir ücret ödemektedir.
Söz konusu dergilerin elektronik sürümlerini kulland›¤›m›z takdirde
TB‹AE Kütüphanesi 9.632 dolar tasarruf sa¤lama olana¤› elde edecektir.
Sonuç olarak sürümleri de¤iflen dergilerin posta ve denetim ifllemleri için arac›
flirkete ödenen para 20.639 dolar azalmaktad›r.
4 Napoleon arac› flirketine ödenen miktar 2002 y›l›na ait TB‹AE faturalar›ndan elde edilmifltir.
Arflivleme Harcamalar›
Dergilerin arflivleme maliyetleri üç grup halinde incelenmelidir:
A) Ciltlenmemifl bas›l› dergiler (yeni say›lar): Sürümleri de¤iflen toplam 73
derginin yeni say›lar›n› hizmete sunmak için gerekli raf say›s› yaklafl›k befl
adet olarak hesaplanm›flt›r (her 15 dergiye bir raf). Kazan›lan alan ise yakla-
fl›k 5 m2
’dir. Ancak dergilerin elektronik sürümlerine geçildi¤i takdirde boflalan
alana yeni bilgisayarlar ve yaz›c›lar yerlefltirilebilir.
B) Ciltlenmifl bas›l› dergiler (eski say›lar): TB‹AE Kütüphanesi 2002’de dergilerin
ciltlenmesi için toplam 3967 dolar harcam›flt›r. Bu miktar dergileri tafl›ma
ve kontrol etme giderlerini de kapsamaktad›r. Ciltlenen dergi say›s› 1058 oldu¤una
göre her cilt için ödenen miktar ise 3,75 dolar olarak hesaplanm›flt›r.
Sürümleri de¤iflen 73 derginin ciltlenen say›s› toplam 455 adet oldu¤undan,
TB‹AE Kütüphanesi bas›l› dergiler yerine ayn› dergilerin elektronik sürümlerine
abone oldu¤u takdirde dergilerin ciltlemesinde toplam 1706 dolarl›k bir tasarruf
sa¤layabilir. Ayr›ca bu dergilerin depolanmas› için gerekli olan raflara
ödenen miktar da 661 dolar olarak hesaplanm›flt›r.
C) Elektronik dergilerin arflivi: Elektronik dergilerden yararlanmak için gerekli
teçhizat› belirlemek amac›yla TB‹AE Bilgisayar Bölümü Baflkan› ve Bilgisayar
Laboratuvar› Baflkan›ndan yararlan›lm›flt›r. ‹ki uzman, kütüphanedeki
mevcut teçhizat› inceledikten sonra gerekli teçhizat› belirlemifllerdir. Kütüphane
internetten yararlanmak ve kullan›c›lar›n›n çoklu ortam kaynaklar›na
kütüphane içinde eriflebilmeleri için yeterli say›da bilgisayar, yaz›c› ve di¤er
donan›m› bulundurmaktad›r. Geçmifl y›llarda kütüphaneye çeflitli teçhizat
sat›n al›nm›flt›r (Bkz. Tablo 5). Bu öneride TB‹AE’deki sistemler ve teçhizat
göz önüne al›nm›fl ve yaklafl›k fiyatlar belirlenmifltir. Bu hesaplamada bir
sene içinde bilgisayar donan›m ve yaz›l›m›n›n muhafazas›, sistemin muhafazas›,
bilgisayar yaz›l›m›n›n sat›n al›nmas› veya güncelleme harcamalar› yer
almaktad›r.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
202
Bu öneriye göre kütüphanedeki mevcut dosya ve web sunucusunun yükseltilmesi
için 13.700 dolarl›k bir yat›r›ma ihtiyaç vard›r. Mevcut flartlarda Kü-
tüphanede 10 bilgisayara gereksinim vard›r. Eksik olan dört bilgisayar›n
maliyeti toplam 5200 dolard›r. ‹nternete ba¤lant› say›s›n› 24’e yükseltmek için
yeni bir Hub-Switch (Cisco- 3Com “24 port”) laz›md›r. Bu yeni switch’in fiyat›
ise 1850 dolar olarak hesaplanm›flt›r. Ayr›ca kaynaklar› ve bilgileri kolayca
arflivlemek ve kullanmak için baflka bir yaz›l›m program› gerekmektedir. Bu
yaz›l›m›n haz›rlanmas› ve bilgileri yükleme maliyeti de yaklafl›k 2700 dolar
tutmaktad›r. Sözü geçen teçhizat›n yan› s›ra üç yaz›c›, bir taray›c› ve bir CD
yaz›c›ya (toplam 2650 dolar) daha ihtiyaç vard›r.
Dergilerin elektronik sürümlerini arflivlemek ve kullan›c›lara hizmet vermek
için ilk dönemde gerekli teçhizat›n sat›n al›nmas› için toplam 26.100
dolarl›k bir yat›r›m gerekmektedir. Yani gerekli teçhizat›n sat›n al›nmas› için
TB‹AE Kütüphanesinin teçhizat sat›n alma bütçesinde ortalama %209’luk bir
art›fl gereklidir. ‹lk bak›flta bu yat›r›m›n miktar› yüksek gibi görülmektedir.
Ancak daha sonraki y›llarda bu miktarda yat›r›ma gerek yoktur. Elektronik
dergilerin arflivlenmesi ve verilen hizmetlere düflen teçhizat amortisman›n›
hesaplamak için bu teçhizat›n ömrü belirlenmelidir. Bu tür teçhizat›n fiziksel
ömrü yaklafl›k befl y›ld›r (Lawrence, 2001, s. 547). Bilgisayar teçhizat›n›n ömrü
befl y›l civar›nda oldu¤una göre bir y›l için %20 amortisman oran› al›nm›fl-
t›r ve teçhizat giderleri her y›l için 5220 dolar olarak hesaplanm›flt›r.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
203
Teçhizat Gereken say› Mevcut Harcama ($)
Dosya ve web sunucusu 1 1 13,700
Bilgisayar 10 6 5,200
Yaz›l›m 3 2 2,700
Hub-Switch 1 1 1,850
Yaz›c› 6 3 1,800
Taray›c› 2 1 500
CD yazar 2 1 350
Toplam 26,100
Tablo 5. Elektronik Dergilerin Arflivi ‹çin Gereken Teçhizat
Kullan›c› Hizmetleri
TB‹AE Kütüphanesinde dergilerden fotokopi çekmek bedava ve TB‹AE mensuplar›na
s›n›rs›zd›r. Bu nedenle kütüphanede bu hizmetler için harcanan
para yüksektir. TB‹AE Kütüphanesi 2002’de fotokopi bölümünde kullan›c›lara
hizmet sunmak için toplam 8735 dolar harcam›flt›r. Bu giderler fotokopi
makinelerinin bak›m ve onar›m›, k⤛t, elektronik ve sarf malzemeleri ve bu
bölümde çal›flan bir personelin y›ll›k ücretlerini kapsamaktad›r. Bir sayfa
fotokopi çekme maliyetini hesaplamak için bu bölümün raporlar›ndan
2002’de dergilerden çekilen fotokopi say›s› istek fifllerinden belirlenmifltir. Bu
istatistiklere göre 2002’de toplam 123.583 sayfa fotokopi çekilmifltir. Bu say›-
n›n içinde 75.952 sayfa bas›l› dergilerden çekilen makaleler de vard›r (TB‹AE
Kütüphanesi, 2003, s. 3). Toplam gider miktar› 2002’de çekilen fotokopi
say›s›na bölündü¤ü takdirde bir sayfaya harcanan miktar 0,07 dolar olarak
saptanm›flt›r (Piyasada çekilen fotokopi ücretinin yaklafl›k befl kat›d›r).
Sürümleri de¤iflen dergilerin fotokopilerinden tasarruf sa¤lamak mümkündür.
Ancak elektronik dergilerin makalelerinden al›nan ç›kt› bu tasarrufu götürmektedir.
Sürümleri de¤iflen dergilerden çekilen fotokopi say›s› azal›rken
genellikle yaz›c›lardan al›nan ç›kt› say›s› ço¤almaktad›r. Makalelerin ç›kt›lar›
ço¤unlukla TB‹AE mensuplar›n›n odalar›ndan veya Bilgisayar Laboratuar›ndan
al›nd›¤›na göre kütüphanenin harcamalar› önemli miktarda azalmaktad›r. Ç›kt›
say›s›n› daha önceden tahmin etmek zordur. Ancak çekilen fotokopi say›s›na
yak›n olaca¤› tahmin edilebilir. Bunu kontrol etmenin en iyi yolu bir çeflit yaz›c›
sunucusu yaz›l›m› almak ve yaz›c›lar› personel kontrolündeki yerlerde tutmakt›r.
Her sayfa ç›kt›n›n maliyeti 2001’de Bilgisayar Laboratuvar› taraf›ndan 0,06
dolar hesaplanm›flt›r (bir sayfa fotokopiden 0,01 dolar daha ucuz).
‹nternet arac›l›¤›yla elektronik dergileri kullanmak için iletiflim teknolojisinden
de yararlanmak gerekmektedir. ‹ran’da Bilim ve Teknoloji Bakanl›¤› taraf›ndan
internet kullan›m›n› desteklemek amac›yla ‹ran Bilimsel Araflt›rmalar
Merkezi ile üniversiteler aras›nda anlaflmalar imzalanmaktad›r. Bu anlaflmalara
göre üniversiteler y›ll›k abonelik ücreti ödeyerek s›n›rs›z olarak internetten
yararlanabilir ve üniversitenin bütün mensuplar› evlerinden istedi¤i kadar
internet kullanabilirler. Bu olanak sayesinde TB‹AE Kütüphanesi 256 Kbps
(Kilo bit per second) h›z›ndaki bir ba¤lant› ile internette s›n›rs›z olarak eriflebilmektedir.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
204
‹flçilik maliyetleri
Kullan›c›lar›n yeni sürümleri kullanmak için bu konuda e¤itilmesi gerekmektedir.
Yard›mc› personelin e¤itimi de vazgeçilmez öneme sahiptir. TB‹AE’de
her y›l›n bafl›nda yeni kay›t yapt›ran ö¤rencilere internet teknolojisinden ve
üniversitedeki a¤dan yararlanmak için e¤itim verilmektedir. Bu programlar›n
harcamalar› Bilgisayar Bölümü taraf›ndan ödendi¤inden kütüphaneye bir
maliyeti yoktur. Kütüphane personelinin çal›flt›klar› konularda yeni bilgi elde
etmek ve son teknolojiler ile ilgili e¤itim görmek için ayr›lan pay› 2002’de 850
dolar olarak hesaplanm›flt›r.
Kütüphanede çal›flan iki uzman personelin zamanlar›n›n yaklafl›k %37’si
dergilerin denetimi ve düzenlenmesi ve %12,7’si ciltleme ifllemleri için
(toplam %49,7) kullanmaktad›r. ‹ki personelin 2002’de toplam do¤rudan iflçilik
maliyeti (personel maafl›, sa¤l›k sigortas› ödemesi, ek gelir, ikramiye,
giyim yard›m›, vb.) yaklafl›k 11.750 dolar olarak hesaplanm›flt›r. ‹ki personelin
dergilerin denetimi ve düzenlenmesi için sarf etti¤i zaman›n de¤eri de
5840 dolar olarak hesaplanm›flt›r (TB‹AE Kütüphanesi, 2002, s. 4). Sürümleri
de¤iflen dergilerin y›ll›k say›lar› toplam 945 adet olarak saptand›¤›na göre bu
say› gelen bütün dergilerin yaklafl›k %47’sini kapsamaktad›r. Söz konusu
dergilerin elektronik sürümlerine abone olundu¤u takdirde TB‹AE Kütüphanesi
personelinin artan zaman›ndan yararlanma imkân› vard›r ki, bu zaman›n
de¤eri 2744 dolar olarak hesaplanm›flt›r (5840 x 0,47 = 2744).
De¤erlendirme
TB‹AE Kütüphanesinde 2002’de abone olunan 155 dergiden 10 tanesi sadece
bas›l› olarak yay›nlanmaktad›r. Ayn› zamanda 72 bas›l› derginin elektronik
sürümleri kütüphanenin harcamalar›n›n azalt›lmas›nda hiçbir etkisi yoktur.
Söz konusu bu dergiler (toplam 82 dergi) abone olunan dergilerin toplam
%53’ünü kapsamaktad›r.
TB‹AE Kütüphanesinde 2002’de abone olunan 73 bas›l› derginin yerine
bu dergilerin elektronik sürümlerine abone olundu¤u takdirde, dergilerin abonelik
ücretlerinde düflüfle neden olacakt›r. Sürümleri de¤iflen dergilerin toplam
bas›l› abonelik ücretleri 137.593 dolar, bu dergilerin elektronik abonelik
ücretleri ise 103.500 dolard›r. Yani abone olunan 73 derginin elektronik
sürümlerinin abonelik ücretleri bas›l› sürümlerininkinden 34.093 dolar daha
azd›r (Bkz. Tablo 6). Bu rakam dergi aboneliklerinde toplam %10’luk tasarruf
anlam›na gelmektedir. Elektronik dergilerin abonelik ücretlerinden sa¤lanan
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
205
bu tasarruf ile birlikte TB‹AE Kütüphanesi 2002’de abone olunan 155 derginin
yan› s›ra toplam 2115 yeni dergiye daha elektronik ortamda eriflme imkâ-
n›na kavuflacakt›r. Bu elektronik dergilerin içinde matematik, fizik, bilgisayar
ve kimya ile ilgili 570 dergi de bulunmaktad›r.
Araflt›rman›n sonuçlar›na göre elektronik dergilerin tek abonelikleri veya
yay›nevleri ve arac› flirketlerin elektronik dergi paketlerinin siparifl ve do¤rulama
ifllemleri bas›l› dergilerin siparifllerine çok benzemektedir. Ancak
sürümleri de¤iflen dergilerin denetiminde önemli miktarda azalma söz konusudur.
TB‹AE Kütüphanesinin 2002 bütçesinin ortalama %9,1’i kaynaklar›n
haz›rlanmas› için harcam›flt›r. Arac› flirkete dergilerin denetimi için 18.080
dolar, posta harcamalar› için ise 20.608 dolar ödenmifltir (toplam 38.688
dolar). TB‹AE Kütüphanesi bas›l› dergilerin yerine elektronik sürümlere abone
oldu¤u takdirde dergilerin posta harcamalar› ve denetiminde toplam
20.639 (11.007+9632) dolarl›k bir tasarruftan yararlanabilir. Yani elektronik
sürümlerde kaynaklar›n haz›rlama giderleri için ortalama %53 oran›nda
tasarruf sa¤lanmas› söz konusudur (bkz. Tablo 6). Ayr›ca dergilerin ciltlenmesi
için ödenen miktarda (%43) ve depolamak için kullan›lan alan›n maliyeti
ve y›ll›k giderlerinde (%45) azalma vard›r ve dergilerin arflivleme harcamalar›nda
da tasarrufa gidilebilmektedir. Dergilerin ciltlenmesi için ödenen miktarda
1706 dolarl›k, bu dergilerin depolanmas›nda kullan›lan raflar için de 661
dolarl›kta tasarruf sa¤lanmaktad›r.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
206
Harcamalar Bas›l› ortamda
($)
Elektronik
ortamda ($)
De¤iflik ($) %
Abonelik ücretleri 349,242 315,149 -34,093 -10
‹flçilik maliyetleri 41,080 38,376 -2,744 -7
Posta harcamalar› 20,608 9,601 -11,007 -53
Arac› flirkete ödenen 18,080 8,448 -9,632 -53
Teçhizat 12,500 17,720 5,220 42
Ciltleme harcamalar› 3,967 2,261 -1,706 -43
Depolama harcamalar› 1,470 809 -661 -45
Toplam tasarruf 446,987 392,364 -54,623 -13
Tablo 6. TB‹AE Kütüphanesinde Bas›l› Dergilerin Yerine Elektronik
Sürümlere Abone Oldu¤u Takdirde Yap›lmas› Gereken Harcamalar
TB‹AE Kütüphanesindeki özelliklere göre sürümleri de¤iflen dergilerin
baz› harcamalar›nda önemli bir de¤ifliklik yoktur. Bu harcamalar flunlard›r:
Kullan›c› hizmetleri (fotokopi, ç›kt›), iletiflim ve e¤itim. Kullan›c›lara verilen
hizmetlerin maliyetleri teçhizat harcamalar› d›fl›nda büyük bir de¤ifliklik göstermemektedir.
Çekilen fotokopi harcamalar› afla¤› yukar› ç›kt› harcamalar›yla
ayn›d›r. Yeni teknolojilerden yararlanmak için verilen e¤itim de kütüphane
harcamalar›nda pek bir de¤ifliklik yaratmamaktad›r.
Sonuç
TB‹AE Kütüphanesi 2002’de abone olunan bas›l› dergilerin yerine elektronik
dergilere abone olsayd› harcamalar›n 446.987 dolardan 392.364 dolara düfl-
mesi mümkündü. Yani, TB‹AE Kütüphanesinde bas›l› dergiler yerine elektronik
dergilere abone olunursa harcamalarda 54.623 dolar bir tasarruf sa¤lanabilir.
Bu rakam TB‹AE Kütüphanesinde dergi aboneliklerine yap›lan harcamalarda
yaklafl›k %10 tasarruf edilebilece¤i anlam›na gelmektedir. Öte yandan
elektronik dergilere abone olundu¤u takdirde TB‹AE Kütüphanesi toplam
koleksiyon gelifltirme harcamalar›nda (dergi abonelikleri, arflivleme, denetim,
vb.) yaklafl›k %13’lük bir tasarruf sa¤layabilecektir. Bu nedenle TB‹AE Kütüphanesi
karfl› karfl›ya kald›¤› ekonomik sorunlar›n çözümü için en k›sa zamanda
bas›l› dergilerin yerine bu dergilerin elektronik sürümlerine abone olmak
zorundad›r.
Araflt›rmam›zdan elde edilen sonuçlar do¤rultusunda önerilerimiz flunlard›r:
- Kütüphanenin s›n›rl› yer kapasitesini göz önüne alarak para ve yer s›k›nt›s›n›
ortadan kald›rmak için TB‹AE Kütüphanesi en k›sa zamanda bas›l›
dergilerin yerine elektronik dergilere abone olmal›d›r. Bas›l› dergilere abone
olmak yerine bu kaynaklar›n elektronik kopyalar›na eriflim sa¤lamak ve kütüphanenin
koleksiyon gelifltirme politikalar›n› gözden geçirmek gerekmektedir.
- TB‹AE Kütüphanesi az kullan›lan bas›l› dergilere abone olmak yerine bu
dergilerin elektronik sürümlerini yay›nevlerinden sa¤lamal› ya da ticari elektronik
belge sa¤lama flirketlerinin hizmetlerinden yararlanmal›d›r. Kütüphane
ayn› zamanda yay›nevlerinin “gördü¤ün kadar öde” (pay-per-view) modelinden
de yararlanmal›d›r.
-TB‹AE Kütüphanesi elektronik dergileri hizmete sunmak, internetten
daha verimli yararlanmak için iletiflim alt yap›s›n› gelifltirmeli ve yeni sunucular›
devreye sokmal›d›r.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
207
-TB‹AE Kütüphanesi elektronik dergileri kolayca arflivlemek ve kullanmak
için gerekli yaz›l›m ve donan›m sa¤lamal›d›r. Bu yaz›l›mlar›n haz›rlanmas›nda
ve ayn› zamanda Farsça dilindeki alfabe sorunlar›n›n çözümünde baflka
üniversite kütüphanelerinin çal›flmalar›ndan yararlanmak gerekmektedir.
-TB‹AE Kütüphanesi bas›l› ortamdan elektronik ortama tam olarak geçifl
için haz›r olmal›d›r. Kütüphane kullan›c›lar›na elektronik kaynaklardan yararlanmak
için yard›m etmelidir. Kütüphanede çal›flan personele ve ö¤rencilere
bu konuda e¤itim vermelidir.
-Bas›l› ve elektronik dergilerden belge sa¤laman›n maliyet analizi ile ilgili
yeni çal›flmalar yap›lmal›d›r. Bu çal›flmalarda dergilerden sa¤lanan/indirilen
makalelerin birim maliyetleri, alt yap›, denetim ve amortisman giderleri de göz
önüne olarak hesaplanmal›d›r.
Kaynakça
Afzali, M. (2003). Elektronik bilgi kaynaklar›n›n üniversite kütüphanelerine
ekonomik etkisi: ‹ran Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü örne¤i.
Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Cox, J. (2003). Value for money in electronic journals: a survey of the early
evidence and some preliminary conclusions. Serials Review 29(2),
83–88.
Çak›n, ‹. (1998) Üniversitelerimizin bilgiye eriflim ortamlar›: Genel
de¤erlendirme. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi
(Cumhuriyetimizin 75. Y›l› Özel Say›s›), 37-67.
Evans, E. (1998). Mudiriyet teknologi berai ketabkhaneha [Kütüphaneler için
teknoloji yönetimi]. Farsçaya Çeviren Fereflte Nasery. Mashhad: Astan
Quds Razavi.
Fisher, W. ve Leonard, B.G. (1997). Budgeting for information resources:
Current trends and future direction. G.E. Gorman, Ruth H. Miller (Ed.).
Collection Management for the 21st Century: A handbook for librarians
içinde (ss. 207-217). London: Greenwood Press.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
208
Gadd, E. (1998). Comparing paper and electronic short loan collections.
Library Management, 19 (5), 311-317.
Holmström, J. (2004). The cost per article reading of open access articles.
D-Lib Magazine. 10 (1) 13 fiubat 2004 tarihinde http://dlib.org/january04/
holmstrom/01holmstrom.html adresinden eriflildi.
Kiernan, V. (1998). Paying by the article: Libraries test a new model for
scholarly journals. The Chronicle of Higher Education, 14 August,
A21-A22. 7 Kas›m 2003 tarihinde http://www.lib.umich.edu/retired/
peak/chronicle.htm adresinden eriflildi.
Lawrence, S. (2001). Life cycle cost of library collections: Creation of
effective performance and cost metrics for library resources. College &
Research Libraries, 62 (6), 541–553.
Montgomery, C.H. (2000). Measuring the impact of an electronic journal
collection on library costs: A framework and preliminary observations. DLib
Magazine, 6 (10). 17 Aral›k 2003 tarihinde http://www.dlib.org/dlib/
october00/ montgomery/10montgomery.html adresinden eriflildi.
Montgomery, C.H. ve Bielec, J. A. (2000). The economic impact of an
electronic journal collection in an academic library. 25 Aral›k 2003
tarihinde http://www.library.drexel.edu/ facts/staff/dean/LisbonWireless.pdf
adresinden eriflildi.
Montgomery, C.H. ve King D.W. (2002) Comparing library and user related
costs of print and electronic journal collections: A first step towards a
comprehensive analysis. D-Lib Magazine, 8 (10). 9 Kas›m 2003 tarihinde
http://www.dlib.org/dlib/october02/montgomery/10montgomery.html
adresinden eriflildi.
Montgomery, C.H. ve King D.W. (2003) An “all” electronic journal collection
in a university library: Two years later. ACRL Eleventh National
Conference April 10–13, 2003, Charlotte, North Carolina 8 fiubat 2004
tarihinde http://www.ala.org/Cotent/NavigationMenu/ACRL/Event_and_
Conferences/hansen.pdf adresinden eriflildi.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
209
Montgomery, C.H. ve Sparks, J. (2000). Framework for assessing the impact
of an electronic journal collection on library costs and staffing patterns.
27 Kas›m 2003 tarihinde http://www.si.umich.edu/PEAK-2000/
montgomery.pdf adresinden eriflildi.
Obst, O. (2003). Patterns and costs of printed and online journal usage.
Health Information and Libraries Journal, 20, 22–32.
Odlyzko, A.M. (1999). Competition and cooperation: Libraries and publishers
in the transition to electronic scholarly journals. Journal of Electronic
Publishing, 4 (4). 9 Kas›m 2003 tarihinde http://www.press.umich.edu/
jep/0404/odlyzko0404.html adresinden eriflildi.
Schmidt, K. (1999). The Association for College and Research Library
Conference: A report. Library Collections, Acquisitions, and Technical
Services, 23, 493-501.
Stange, K. (1999). Electronic journals in Swedish academic institutions :
A usage of project MUSE and IDEAL full-text databases. 17 Ekim 2003
tarihinde http:/www.bibks.uu.se adresinden eriflildi.
Taavoni, S. (2002). Standartha› Ketabhaneha-i Daneflgah-i ‹ran. [‹ran
Üniversite Kütüphanelerinin standartlar›]. Tehran: National Library of the
Islamic Republic of Iran.
TB‹AE. (1997). Gozarefl sal›yane fealyethai Merkeze Tehsiyate Tekmili der
Olume Paye, 1375. [Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü’nün y›ll›k
raporu 1996]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
TB‹AE. (1999). Gozarefl sal›yane fealyethai Merkeze Tehsiyate Tekmili der
Olume Paye, 1377. [Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü’nün y›ll›k
raporu 1998 ]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
TB‹AE. (2002). Gozarefl sal›yane fealyethai Merkeze Tehsiyate Tekmili der
Olume Paye, 1380. [Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü’nün y›ll›k
raporu, 2001]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
TB‹AE. (2003). Gozarefl sal›yane fealyethai Merkeze Tehsiyate Tekmili der
Olume Paye, 1381. [Temel Bilimler ‹leri Araflt›rmalar Enstitüsü’nün y›ll›k
raporu, 2002]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211 Mehdi Afzali
210
TB‹AE Kütüphanesi. (2001). Gozarefl sal›yane ketabkhane, 1397
[Kütüphanenin y›ll›k raporu, 2000]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
TB‹AE Kütüphanesi. (2002). Gozarefl sal›yane ketabkhane, 1380
[Kütüphanenin y›ll›k raporu, 2001]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
TB‹AE Kütüphanesi. (2003). Gozarefl sal›yane ketabkhane, 1381
[Kütüphanenin y›ll›k raporu, 2002]. (Yay›mlanmam›fl rapor). Zancan.
Tinerella, V. P. (1999). The crisis in scholarly publishing and the role of the
academic library. Katharine Sharp Review, 8. 17 Kas›m 2003 tarihinde
http://www.lis.uiuc.edu/review/8/tinerella.html adresinden eriflildi.
Elektronik Dergilerin Ekonomik Etkisi:TB‹AE Bilgi Dünyas› 2004, 5(2): 187-211
211