GÜNEYDOĞU ANADOLU'NUN KAMBRİEN TEŞEKKÜLLERİ VE BUNLARIN
DOĞU İRAN KAMBRİENİ İLE MUKAYESESİ
İhsan KETİN
istanbul Teknik Üniversitesi, Maden Fakültesi
GİRİŞ
Bu makale, 1963 ve 1964 yaz ayları zarfında, Güneydoğu Anadolu'nun Paleozoik
formasyonlarında yapmış olduğumuz jeolojik etüdlere ait Kambrien ile ilgili kısa bir
açıklamadır. Travayın bu şekli ile M.T.A. Dergisinde neşredilmesine müsaade eden
Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Genel Müdürlüğüne burada teşekkürlerimi
arzederim.
Yazıda bahis konusu olan Kambrien teşekkülleri klâsik Derik seksiyonu ile Adı-
yaman iline bağlı Penbeğli - Tut kesidi ve Amanos dağlarında, Hassa'nın yakın batısındaki
Kambrien zuhurlarıdır. Şekil l de bu yerler, daireler içinde l, 2, 3 rakamları ile
belirtilmiştir.
Güneydoğu Anadolu'nun bu üç bölgesinde tezahür eden Kambrien formasyonları,
litoloji ve fauna bakımından birçok benzerlikler gösterdikleri gibi, bunlann aynı zamanda,
Doğu İran'da, Kerman ve Sagand arasındaki Kambrien teşekkülleri ile de yakın
ilişkileri mevcuttur.
Bu kısa travayın gayesi, yukarıda adı geçen Kambrien formasyonlarım birbirleri
ile mukayese etmek olacaktır. Şimdi muhtelif aflörmanları sıra ile gözden geçirelim.
I. DERİK BÖLGESİ KAMBRİENİ
H.F. Moses, 1936 da Derik Paleozoik kesidini incelediği zaman, burada Karboniferden
yaşlı formasyonların mevcudiyetine işaret etmiş; daha sonra S.W; Tromp (1941)
ve N. Tolun & Z. Ternek (1952) bu kesit üzerinde detaylı etüdler yapmışlar, zengin
bir Trilobit faunası toplamışlardır. Bu fosillerin British Museum'da Dr. Stubblefield
tarafından tâyinleri yapıldıktan sonra, Derik Paleozoik kesidinin esas itibariyle Kambriene
ait olduğu anlaşılmıştır.
Yeni zamanlarda, bu bölge güneydoğuda çalışan petrol jeologlarının klâsik bir
ziyaret yeri haline gelmiştir.
Derik ile Değirmenli (Sosink) arasında tezahür eden Kambrien formasyonları
güneye eğimli monoklinal bir seri teşkil ederler (Şek. 4). Bu seriyi, alttan üste doğru,
dört formasyona ayırmak mümkündür. Şöyle ki:
a. Telbismi formasyonu (Ce
) (İnfra-Kambrien veya Eo Kambrien)
Derik kasabası ile Telbismi ve Kurtan köylerinde aflöre eden bu formasyon,
esas itibariyle volkanik fasiesli bir teşekküldür. Genel olarak andezit-spilit bileşiminde
76 lhsan KETİN
denizaltı lâvları, tüfleri ve breşleri (aglomeraları) formasyonun magmatik ana unsurlarını
meydana getirirler. Muntazam tabakalı ve eğik durumlu olan bu volkanik malzeme
arasında yer yer kırmızı renkli kumtaşı ve şeyller de yer alır. Magmatik ve tortul
yataklar, birbirlerine paralel tabakalar halinde, takriben doğu-batı istikametinde uzanırlar
ve beraberce güneye doğru meylederler (Şek. 4).
En alt seviyelerinin Derik'te mostra verdiği Telbismi formasyonunun magmatikvolkanik
unsurları: Koyu renkli ojit-andezit ve spilitlerden, felsitik dokulu Sekonder
kuars ihtiva eden, andezin ve oligoklazlı, altere olmuş, serisitleşmiş andezitlerden; volkanik
breş veya aglomeralardan; pembe feldspatlı, akıntı strüktürlü kuarslı ve muskovitli
ayrışmış maddelerden; apatit ihtiva eden feldspatlı lâvlardan; tüflerden; ince zerreli
koyu renkli serisitleşmiş kompakt andezitlerden; volkanik breşlerden ve nihayet üst seviyelerde
koyu mineralleri altere olmuş, manyetitleşmiş, serisitleşmiş andezit ve spilitlerden
müteşekkildir. Plâjioklazlar umumiyetle andezindir (An 38).
Bu magmatik - volkanik yataklar arasında, daha ince seviyeler halinde, kırmızı
renkli ince ve orta taneli kumtaşları ile şeyller yer alır. Bütün formasyon dahilinde bu
gibi tortul tabakalardan meydana gelmiş sekiz seviye tesbit edilmiştir. Rüsubi yatakların
kalınlıkları 2, 5, 6, 19, 20, 29, 30 metre kadardır. Volkanik malzemenin kalınlıkları
ise yüzlerce metreyi bulur.
Formasyonun arazide görülen ve ölçülen toplam kalınlığı ise 2 000 metrenin
üstündedir.
Rüsubi ara seviyelerde fosil organizmalara raslanmadığı için. formasyonun yaşı
kesin olarak tâyin edilmiş değildir. Ancak Kambrienin en alt seviyelerini teşkil eden ve
GÜNEYDOĞU ANADOLU KAMBRİENİ 77
fosilli Orta Kambrienin çok altında bulunan bu formasyonun en Alt Kambrien veya
İnfra-Kambrien (Eo-Kambrien) olması gerektiğini kabul etmekteyiz.
Volkanik malzemeli olan Telbismi formasyonu, her ne kadar daha önceki çalış-
malarda, pre-Kambrien veya Algonkien şeklinde tasvir edilmiş ise de, (1) umumiyetle
bâriz bir açılı diskordansın burada mevcut olmayışı; (2) magmatik malzemenin tabakalı
oluşu ve tortul serilerle münavebeli bulunması; (3) ve nihayet daha üst seviyelerdeki
fosilli Kambrien serileri ile olan konform durumu (Şek. 4), bu formasyonun, geniş
anlamı ile Kambriene ait olması gerektiği intibaını vermektedir.
İran'da, Kerman ile Sagand arasındaki Kambrien teşekküllerinin alt seviyeleri
magmatik-volkanik olduğu gibi (Levha I), Kuzey Afrika'da yüksek ve Anti-Atlaslar'daki
Kambrienin taban kısımlarında da volkanik lâv ve tüfler yer almaktadır.
b. Sadan formasyonu (C1
)
Telbismi formasyonunun üst seviyeleri kırmızı renkli kumtaşı ve şeyllerle nihayet
bulur ve içerisinde volkanik çakılları ihtiva eden 20-22 m kalınlıktaki bir konglomera
serisi ile yeni formasyon — Sadan formasyonu — başlar. Bu iki formasyon sınırında bâriz
diskordans veya «inkonformite» görülmemektedir. Her iki formasyonun tabaka serileri
birbirine paralel olarak, konform vaziyette bulunurlar. Arada büyük bir açı farkı
mevcut değildir; sadece ikinci formasyonun (Sadan) konglomera çakılları arasında
birinci formasyona (Telbismi) ait volkanik kayaç parçaları yer almıştır. Bu hal Kambrien
esnasındaki hafif bir yükselmeye — bir «diskonformiteye» tekabül etmektedir. Sadan
köyü yakınında müşahede edilen geçiş tabakalarının durumu, Levha I de ve P1
profili
üzerinde (Şek. 4) gösterilmiştir. Muhtelif müellifler tarafından farklı şekillerde izah
edilen bu sınır bölgesinde iki formasyon hududundaki tabaka serileri, yukarıdan aşağı
doğru, şöyle sıralanırlar:
Sadan formasyonu esas itibariyle kırmızı renkli, çapraz tabakalı kumtaşlarından
meydana gelmiştir; aynca ince kuarsit yataklarını ve ince zerreli killi şeyl tabakalarını
ve taban seviyesinde kırmızı çörtlü, gremsi kalker banklarını inliva eder. Kumtaşlarının
çimentosu bazan killi ve silislidir.
Formasyonun toplam kalınlığı 680 metredir. Formasyon içerisinde kalınlıkları
ortalama 250-300 metreyi bulan çapraz tabakalı, iri ve orta taneli, porozitesi yüksek
kırmızı kumtaşları da bulunur. Bu evsaftaki kumtaşı seviyeleri Sadan köyü çevresinde
ve bu köyden dere boyunca Koruk'a giden patika üzerinde görülür.
78 İhsan KETİN
Sadan formasyonuna dahil kumtaşı ve şeyller içerisinde fosil organizmalara
raslanmamıştır; ancak umumi stratigrafik sıralanışa ve daha önceki çalışmalara göre,
bu formasyon Kambrienin alt serilerine ithal edilmiştir ve dar anlamı ile hakikî «Alt
Kambrien»dir.
c. Dolomit formasyonu (C2
)
Sadan formasyonunun kırmızı renkli, ince tabakalı kumtaşları tedricî olarak, konkordan
vaziyette, dolomitik kalkerlere ve dolomitlere geçer. Formasyonun alt seviyeleri
çörtlü (sileksli) ve kumlu dolomitik kalkerlerden, orta seviyeleri kalın tabakalı, kısmen
çörtlü kompakt masif dolomitlerden ve üst seviyeleri ise, yine ince tabakalı biraz killi
ve dolomitli kalkerlerden meydana gelmiştir. Formasyonun tarafımızdan ölçülen kalınlığı
260 metredir.
Dolomitler ve dolomitik kalkerler kısmen kristallenmiş, taneleri birbirine çok sıkı
olarak bağlanmış ve bu suretle kayaç kitlesi kompakt bir doku kazanmıştır. Bu sebeple
porozite ve permeabiliteleri asgari dereceye inmiş ve hattâ bazı numunelerde sıfıra kadar
düşmüştür. Tabakalar içerisinde ve arasında fosil organizmalara raslanmamakta,
bunlar steril bir seri karakteri taşımaktadırlar.
Genellikle klastik vasıflı olan Kambrien serileri arasında devamlı bir karbonat
seviyesi olarak göze çarpan dolomit formasyonu korelâsyon için bir kılavuz seviye özelliğini
taşımakta ve değişik fasiesi ile her tarafta (İran da dahil) Alt Kambriene ithal
edilmektedir.
d. Sosink veya Koruk formasyonu (C3
)
Fosilli Orta ve Üst Kambrien. — Dolomitik serinin ince tabakalı, kalkerce
zengin üst seviyeleri, Koruk köyü yakınında, tedricî olarak, alacalı kalker ve marnlarla
başlıyan, yeni bir formasyona geçer. Bu teşekkül Değirmenli köyüne (Sosink'e) kadar
devam eder ve genel olarak şeyl, silttaşı ve kumtaşlarından müteşekkil klastik bir seri
meydana getirir. Daha önceki Kambrien formasyonları gibi, bu da doğu-batı istikametinde
uzanır ve gerek taban ve gerekse tavan serileri ile korkordan bir sıralanış gösterir
(Şek. 4).
Formasyonun Koruk yakınındaki 250 - 300 metrelik alt seviyeleri, aşağıdan yukarı
doğru :
31 m kalınlıkta ince tabakalı, renkli kalker ve marnlardan;
14 m kalker ve ince zerreli şeyllerden;
140 m fosilli-Trilobit'li (Paradoxides'li) kalkerlerden, şeyl ve silttaşı münavebesinden
ve
92 m aralarında kalın kumtaşı banklarım havi silttaşı ve şeyllerden
müteşekildir.
Formasyonun toplam kalınlığı takriben 1100 metredir.
Sosink formasyonu, Kambrien serileri arasında yaşı fosillerle kesin olarak tâyin
ve tesbit olunabilen yegâne teşekküldür. Formasyonun bilhassa alt seviyeleri fosil bakı-
mından zengindir ve burada en çok Paradoxides cinsinden Orta Kambrieni karakterize
eden Trilobit'ler bulunur. Ayrıca Brachiopod'lar, Grinoid'ler ve deniz yıldızları gibi hayvan
gruplarının fosil parçalarına da raslanmıştır.
GÜNEYDOĞU ANADOLU KAMBRİENİ 79
N. Tolun & Z. Ternek'in müşterek travaylarında, Stubblefield tarafından determinasyonu
yapılmış şu fosiller zikredilmektedir :
Paradoxides cf. mediterraneus Pomp.
Peranopsis sp.
Corinexochus sp.
Solenopleura? cf. hispida Thoral
Agraulos ceticephalus (Barrande)
Palaechinoid (Echinocystites ?)
Bu bilgilere göre, Koruk formasyonunun fosil ihtiva eden alt kısımlarının Orta
Kambriene ait oldukları kesinlikle söylenebilmektedir. Diğer taraftan, formasyonun üst
seviyelerinin Üst Kambrieni de içerisine aldığını düşünmekteyiz; zira, Sosink köyü (De-
ğirmenli) yakınında siyah şeyllerle başlıyan, Koruk (Sosink) formasyonunu konkordan
vaziyette örten ve Cryptolithus (Trinucleus), Diplograptus ihtiva eden Bedinan formasyonu
Ordovisien yaşındadır.
Koruk formasyonunun takriben 250 - 300 metrelik üst seviyeleri bilhassa kuarsi-
.tik kumtaşlarından müteşekkildir (Levha I).
II. PENBEĞLİ - TUT (ADIYAMAN) KAMBRİENİ
Bu bölgedeki Kambrien teşekkülleri başlıca iki yerde tezahür eder. Bunlardan
birinci aflörman Penbeğli kuzeyinde, Kaplandere'nin bilhassa güney yamacında; ikinci
aflörman ise Tut'un 3 km batısında ve Meryemuşağı köyü çevresinde bulunmaktadır
(Şek. 1). Birinci aflörmanda Kambrienin dört muhtelif serisi görülebildiği halde, ikinci
aflörmanda sadece alttan itibaren iki ünitesi tezahür etmektedir. Kambrienin üçüncü
bir aflörmanı da Tut'un 6 km ENE sunda, İnişdere köyü çevresinde müşahede edilir.
Burada Savek deresinin açtığı derin vadide, Kambrienin en alt seviyeleri meydana çıkmıştır.
Şimdi sıra ile Kambrienin muhtelif seviyelerini inceliyelim :
a. Meryemuşağı formasyonu (Ce
)
Penbeğli - Tut bölgesinde Kambrienin en alt seviyeleri Meryemuşağı köyü civarında,
Kaplandere'nin mansap kısımlarında ve İnişdere köyü çevresinde müşahede edilmektedir.
Her üç aflörman sahasında bu formasyonun görülebilen kısımları, aşağıdan
yukarıya doğru :
Siyah, monoton şeyllerden; alacalı-nefti, glokonili kumtaşı, grovak ve şeyllerden;
nefti renkte silttaşı - şeyl münavebesinden; şarabi renkte kuarsitik kumtaşı ve grovaklarla
renkli şeyllerden; silttaşlarından; nihayet, en üst seviye olarak, ofitik dokulu diabaz yatağından
müteşekkildir (Şek. 2). Formasyonun Kaplandere boyunca ölçülen kesidindeki
kalınlığı 210 metre, Tut yakın batısındaki kalınlığı ise 230 metredir. Formasyonun tabanı
her iki sahada da görülemediği için, kalınlıklar farklı değerlerde bulunmuştur.
Formasyonun üst tabakaları, az çok konform ve konkordan bir vaziyette, renkli,
iri taneli kumtaşı ve konglomeratik kumtaşlarına geçer ve bu suretle «Kaplandere formasyonu»
diye adlandırdığımız ikinci ünite başlar (C1
).
80 İhsan KETİN
GÜNEYDOĞU ANADOLU KAMBRİENİ 81
Kambrienin en alt seviyelerini teşkil eden Meryemuşağı formasyonu içinde fosil
organizmalara raslanmamıştır. Ancak, stratigrafik sıralanış gözönünde tutularak, Derik
bölgesi ile mukayese edildiğinde, bu formasyonun Derik bölgesindeki Telbismi formasyonuna
tekabül ettiği görülür (Levha I). Telbismi formasyonu, volkanik fasieste geliş-
miş çok kalın (takr. 2400 m) bir seri halinde bulunmakta ise de, Penbeğli-Tut bölgesinde,
oradan farklı olarak, klastik malzemeden müteşekkil bir sedimanter seri halinde
inkişaf etmiştir; yalnız serinin üst seviyelerinde 10 metre kalınlıkta bir diabaz yatağı yer
almıştır.
Derik ve Penbeğli bölgelerinde en alt Kambrienin (Eo-Kambrien veya İnfra-Kambrien)
değişik fasieslerde inkişaf etmiş olmaları, Güneydoğu Anadolu'nun Kambrien
esnasındaki paleocoğrafyasının aydınlatılması veya enterpretasyonu için önemli bir vakıa
teşkil eder.
b. Kaplandere formasyonu (C1
)
Penbeğli kuzeyindeki Kambrien aflörmanının ikinci serisi, Kaplandere formasyonu
olarak adlandırdığımız klastik tortullardır. Bu seri ince tabakalı, alacalı kuarsit ve şeyllerle
başlamakta; bunun üzerine kırmızı-mor renkli, kalın ve çapraz tabakalı, kısmen
konglomeratik kumtaşı ve kuarsitler gelmekte; daha üstte ise, ince taneli, ince tabakalı
kuarsitik kumtaşları ve en üst seviyede 25 m kadar bir kalınlık gösteren, ofitik yapılı
diabaz yatağı yer almaktadır (Şek. 2).
Tut yakın batısındaki aflörmanda magmatik bir tavan seviyesi görülmemekte,
formasyon Jura-Kretase kalkerleri ile faylı olarak sınırlanmaktadır.
Kaplandere formasyonunun kalınlığı, bu dere boyunca 115 m; Tut batısında ise
175 metredir.
Formasyon fosil bakımından steril denecek kadar fakirdir, tabakalar üzerinde ve
içerisinde her hangi bir mikro veya makro-organizmalara raslanmamıştır. Bu sebeple formasyonun
yaşı ancak mukayese suretiyle Alt Kambriene ithal edilmiştir. Kumtaşı-kuarsit
ve kısmen arkoz tabakalarından meydana gelmiş olan bu teşekkül, Derik bölgesinde
aynı fasieste ve aynı stratigrafik seviyede bulunan Sadan formasyonu ile İran'ın Dahu
serisine tekabül etmektedir (Levha I).
Kaplandere kesidinde formasyonun en üst seviyesini ofitik dokulu, biotit ve
hornblendli, takriben 25-2 6 m kalınlıkta bir diabaz yatağı (sill) teşkit eder. Serinin
tabanında da böyle bir magmatik seviyenin mevcut olduğuna yukarıda işaret edilmiştir.
c. Dolomit formasyonu (C2
)
Derik bölgesinde olduğu gibi, Penbeğli kuzeyindeki Kambrien teşekküllerinin de
üçüncü serisi dolomit ve dolomitik kalkerlerden müteşekkil bir karbonat serisi halinde
inkişaf etmiştir. Kalınlığı 116 metre olarak ölçülmüş bulunan bu seri içerisinde ince ve
kalın tabakalı dolomit ve dolomitik kalker yatakları münavebeli olarak birbirlerini takip
ederler. Kaplandere vadisinin güney yamacında, kalın tabakalar dik kornişleri, ince tabakalar
ise tatlı meyilli yamaçları meydana getirirler (Şek. 2).
Dolomit formasyonu da, Kambrienin daha önceki serileri gibi, fosil bakımından
sterildir. Tabakaların ekserisi kristalize olmuş, kompakt bir hale gelmiştir ve bu sebeple
de organizma bakiyelerine ait izler silinmiştir. Formasyonun yaşı ve stratigrafik seviyesi,
yine mukayese suretiyle değerlendirilmiş ve Alt Kambrienin üst seviyeleri olarak kabul
edilmiştir.
82 İhsan KETİN
d. Yerlikaş formasyonu (C3
)
Fosilli Orta ve Üst Kambrien. — Kambrienin Penbeğli bölgesinde tezahür
eden en üst serisi, gri renkli, ince tabakalı silttaşı ve şeyl münavebesi şeklinde gelişmiş-
tir. Normal veya konkordan vaziyette dolomit formasyonu üzerinde istiflenmiş olan bu
seri 70-270 m kalınlıkta bir aflörman meydana getirir ve üzeri transgresif-diskordan
olarak Jura/Kretase kalkerleri (Mardin serisi) tarafından örtülür (Şek. 4-P2
).
Penbeğli'nin 2.5 km kadar doğusunda, sırt üzerinde, Yerlikaş mevkiinde, bu
formasyona ait gri şeyl ve silttaşları arasında, Orta Kambrieni karakterize eden, Paradoxides
cinsinden, Trilobit parçalarına raslanmıştır. Fosilli olan bu mevkiye izafeten
formasyona «Yerlikaş» adı verilmiştir.
Yerlikaş formasyonunun bu mahaldeki kalınlığı 70 metredir, fakat batıya doğru
aflörman genişlemekte, kalınlık 270 metreyi bulmaktadır.
Yerlikaş formasyonu, litolojik özelliği ve ihtiva ettiği fosil organizmanları bakı-
mından tamamen Derik bölgesindeki Koruk (Sosink) formasyonuna benzer ve dolayı-
siyle Orta Kambrieni temsil eder; yalnız burada aflörman kalınlığı, Derik'e nispetle,
çok az olduğu için, formasyonun ancak alt seviyeleri tezahür etmekte, Üst Kambriene
tekabül etmesi beklenen üst seviyeleri ise Mardin serisi (Kretase!) tarafından örtülmüş
bulunmaktadır (Şek. 2 ve 4).
III. AMANOS DAĞLARININ KAMBRİENİ
Amanos dağlarının merkezî kısımlarında, Hassa ve Saylak'ın yakın batısında tezahür
eden Kambrien formasyonları (Şek. 1), diğer bölgelerde olduğu gibi, dört muhtelif
üniteye ayrılabilmektedir. Bunlar sıra ile:
a. Çamlıpınar formasyonu (Ce
)
Eo-Kambrien veya İnfra-Kambrien.— Hassa-Çardak yayla yolu üzerinde
ve Saylak köyünün yakın batısında aflöre eden bu formasyon, kuzey-güney istikametinde
uzanmakta ve monoton bir «şeyl» serisi halinde inkişaf etmiş bulunmaktadır.
Alacalı şeyl - silttaşı - kumtaşı ve grovak münavebesi şeklinde gelişmiş olan bu formasyonun
kalınlığı en az l 500 metredir. Serinin tabanı veya başlangıcı, satıhta görülmediği
için, hakikî kalınlık tam olarak ifade edilememiştir. Diğer taraftan, bu formasyon
devrik bir antiklinal teşkil ettiği ve doğu kenarında, üstüne gelen kuarsit - arkoz
serisi ile faylı olarak sınırlandığı için, formasyonun tabanını dolayısiyle serinin tamamını
yeryüzünde müşahede etmek mümkün olamamıştır. Çamlıpınar kesidinde formasyonun
aflörman kalınlığı 2 000 metreyi geçmektedir (Şek. 4-P3
).
Bölgede daha önce çalışmış ve halen çalışmakta olan jeologlar bu seriyi «Pre -
kambrien» olarak vasıflandırmakta ve üzerine gelen kuarsit - arkoz serisi ile arada önemli
bir diskordans kabul etmektedirler. Biz ise bu seriyi, Penbeğli- Tut (Adıyaman) bölgesindeki
«Meryemuşağı formasyonu» ve Derik'teki «Telbismi formasyonu» ile mukayese
ederek, onlar gibi en alt Kambriene (Eo-Kambrien veya İnfra-Kambriene) ithal etmeyi
uygun buluyoruz; zira her üç bölgede bu formasyon üzerine hafif bir diskonformit e
ile kuarsit-arkoz serisi (C1
) gelmektedir; ancak Eo-Kambrien serisinin doğu sınırında
önemli bir fay mevcuttur ve bu fay dolayısiyle, daha üstteki Çardak yayla formasyonu
(C1
) ile «açılı bir diskordans» meydana gelmiştir. Buna mukabil, serinin batı sınırında
83
(Akboz burnu ve Kızılkaya tepesinde) her iki formasyon arasında sadece hafif bir diskonformite
müşahede olunmaktadır (Şek. 4 ve Levha I).
Eo-Kambrien serisi içinde her hangi bir organizma parçasına raslanmamıştır. Fakat
sedimanların litolojik fasiesi, bunlarda fosil organizmaların mevcut olabileceği intibaını
vermektedir.
h. Çardakyayla - Çalaktepe formasyonu (C1
)
Eo-Kambrien serisi üzerine hafif bir diskonformite ile gelen ve alt seviyeleri
konglomeratik olan Çardakyayla - Çalaktepe formasyonu, Kambrienin ikinci yaşlı ünitesi
olup, asıl «Alt Kambrieni» temsil etmekte ve esas itibariyle konglomeratik kuarsit, arkoz
ve çeşitli tane büyüklüğü ve renklerde gelişmiş tipik kuarsitlerden müteşekkil bulunmaktadır.
Tabaka kalınlıkları 20 - 120 cm arasında değişir. Formasyonun toplam. kalınlığı,
ortalama bir değer olarak 280 m kabul edilmiştir.
Bu formasyon içerisinde de fosil organizmalar bulunamamıştır. Fakat gerek stratigrafik
durumu ve gerekse litolojik özelliği bakımından, bu tabaka serisi Güneydoğu
Anadolu Kambrien teşekküllerinin tipik bir seviyesidir ve Derik bölgesindeki Sadan formasyonu
ile Penbeğli - Tut bölgesindeki Kaplandere formasyonuna tekabül eder (Levha
I).
c. Dolomit formasyonu (C2
)
Güneydoğunun diğer Kambrien aflörmanlarında olduğu gibi, Hassa bölgesinde
de «dolomit formasyonu» olarak adlandırdığımız bu teşekkül, koyu gri renkli, bazan
siyah ve bazan açık bej renkli dolomit ve dolomitik kalkerlerden müteşekkildir. Amanoslar'daki
kalınlığı 100- 150 m, ortalama 120 metredir ve kuarsit serisi gibi, Kambrienin
tipik bir seviyesini meydana getirir.
Dolomit formasyonu, yukarı doğru kırmızı - pembe, gri - mor renkli, bademli
veya yumrulu kalkere geçer. «Geçiş tabakaları» diye adlandırabileceğimiz 10- 15 m
kalınlıktaki bu killi kalkerlerle daha üstteki formasyon, «Tiyek formasyonu», başlar
(Şek. 4 ve Levha I).
Tiyek formasyonu (C3
)
Fosilli Orta ve Üst Kambrien- — Alacalı - bademli kalkerlerle veya «geçiş
tabakaları» ile başlıyan Tiyek formasyonu, Kambrienin fosil organizmalar ihtiva eden
yegâne kılavuz seviyesidir ve taşıdığı Trilobit cinslerine göre, Orta Kambrieni —Alt
Akadieni—- temsil eder. Tiyek köyünden geçerek, kuzey-güney istikametinde uzanan bu
formasyon, umumiyetle şeyl ve silttaşı münavebesinden müteşekkil olup, bilhassa geçiş
tabakaları ile bunların üzerine gelen killi kalker ve şeyller fosil organizmaları bakımından
zengindirler. Bölgemizde, bu tabakalar içerisinde, kırıntı halinde Trilobit, Bryozoa
ve sünger parçalarına raslanmış ise de, tam şekilli, determinasyona elverişli numuneleri
maalesef bulmuş değiliz. Etüd sahamıza komşu bölgelerde çalışmış olan jeologlardan
Krummenacher (1961), Kırıkhan'ın 12 km kuzeydoğusundaki Saylak çevresinden
topladığı Pardailhania cinsinden Trilobitler'e göre (Pardailhania cf. barthouxi
Mansuy) formasyonun yaşını Orta Kambrien veya Alt Akadien olarak teşhis etmiş
bulunmaktadır.
Formasyonun kalınlığı 700-750 m kadardır. Hassa yakınında «Tiyek formasyonu»
diye adlandırdığımız bu seviye, Penbeğli-Tut bölgesindeki Yerlikaş ve Derik bölgesin-

İhsan KETİN
deki Sosin formasyonlarına tekabül eder. Formasyon yukarı doğru plâket kuarsit ve
şeyl münavebesi şeklinde devam etmekte ve en üst seviyeleri ise, alacalı-plâket som
kuarsitlerden meydana gelmiş bulunmaktadır (Kabaktepe-Mastaftepe tabakaları).
IV. İRAN KAMBRİENİ
84
Doğu İran'da, Kerman ile Sagand arasındaki
bölgede tezahür eden Kambrien formasyonları
(Şek. 3) R. Huckriede, M. Kürsten ve H. Venzlaff
tarafından etüd edilmiş ve bu etüd 1962 yı-
lında Hannover'de bir memuar halinde yayınlanmıştır.
Burada mukayeseyi kolaylaştırması bakımından,
Memuarın Kambrien ile ilgili kısımlarının kısa
bir özeti verilmektedir.
Kerman ile Sagand arasındaki Kambrien ve
Prekambrien teşekkülleri stratigrafik sıralanışa göre
şu serilerden meydana gelmişlerdir :
a. Morad serisi
Prekambrien olarak tavsif edilen bu seri
Morad antiklinalinde tezahür etmekte ve esas itibariyle
kumtaşı, mikalı arkoz, kuarsitik kumtaşı, ince kum taneli şeyl, siyah silisli şistler
ve radiolarit gibi metamorfik olmıyan rüsuplardan meydana gelmiş bulunmaktadır.
Kayaçların ince kesitlerinde Radiolaria'lar ve algler tesbit edilmiş, taş yüzeylerinde
solucan izlerine raslanmıştır. Serinin aflöre eden kalınlığı 500 metrenin üzerindedir.
Rüsubi tabakalar volkanik dayklarla kesilmiştir (Levha I).
b. Rizu serisi
Bâriz bir açılı diskordans — inkonformite —ve 12 metre kalınlıkta bir taban
konglomerası ile Morad serisi üzerinde yer almış bulunan bu formasyon Kambrienin
başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Bu seri içerisinde taban konglomerasından sonra,
100 metre kadar kumtaşı ve dolomit münavebesi, bunun üzerinde 500 metre kalınlıkta,
kumtaşı ve dolomitlerle aratabakalı, volkanik yataklar (tüf, tüfit ve kuars porfirler)
bulunmaktadır. Serinin en üst seviyeleri ise 150-200 m kalınlıkta kırmızı kahverenkli
kuars porfir, diğer lâv ve tüflerden müteşekkildir.
c. Desu serisi
Bu formasyon dolomitler, jips yatakları ve kırmızı kumtaşları ile başlar. Bunlar
şiddetli deformasyona mâruz kalmışlar, parçalanmış, ezilmiş, milonitleşmiş ve diapir şeklinde
yükselmişlerdir. Dolomit ve jipsler münavebeli tabakalar teşkil etmekte ve bunların,
üzerine siyah kalkerler, kırmızı-mor renkli kumtaşları, şeyl ve kuarsitlerle kuars porfir
diorit porfir, ojit porfirit ve tüf yatakları gelmektedir. Serinin toplam kalınlığı 300-400
metre kadardır. En üstte mor renkli, ince zerreli kumtaşları-silttaşları bulunur. Rizu ve
Desu serileri litolojik özellikleri ve stratigrafik durumları bakımından güneydoğu
Türkiye'de, Derik bölgesindeki Telbismi formasyonuna tekabül etmekte ve Eo-Kambrien
veya İnfra-Kambrien olarak mütalâa olunmaktadır.

86 İhsan KETİN
d. Dahu serisi
Çapraz tabakalı, ripple mark'lı ve kırmızı alacalı kumtaşları ile konglomeratik
kumtaşı ve şeyllerden müteşekkil olan bu formasyon Orta, Avrupa'nın Bundsandstein
serisini andırır. Ayrıca breş tabakaları ile lidit çakıllarını havi kuarsitik konglomeralar
da seriye dahil olurlar. Çapraz tabakalı benekli-lekeli kumtaşları içinde uranyum ve
vanadyum tanecikleri tesbit edilmiştir. Serinin kalınlığı 400-1000 metre arasında değiş-
mektedir.
Bu seri, genel karakteri ile Güneydoğu Anadolu Kambrienin Sadan formasyonuna
benzer.
e. Alt Kambrienin üstü ve Orta Kambrien (fosilli seri)
Dahu serisi üzerinde konkordan olarak duran bu formasyon 200 metreden daha
kalın bir dolomit seviyesi ile başlamakta, bunun üzerine de kumtaşı, kuarsit, dolomitik
kumtaşı ve siyah kalkerlerden müteşekkil renkli bir seri gelmektedir. 20-40 metrelik üst
kalker tabakaları fosilli, Trilobit'li bir seviye teşkil ederler (Redlichia seviyesi). Ayrıca
bu kalkerler içerisinde bol sayıda Orthotheca'lar bulunmaktadır.
Bu fosilli seviye Orta Kambrienin alt kısımlarını meydana getirir.
f. Orta - Üst Kambrien geçişi ve Üst Kambrien
Kerman'ın güneydoğusunda, Dorah Shad Dad yakınında, müelliflerden M. Kürsten
tarafından tesbit edilmiş olan bir kalker seviyesi, Orta Kambrienin üst kısımları ile
Üst Kambrienin alt kısımlarım karakterize eden bir fauna ihtiva etmektedir. Buradaki
Trilobit'li kalkerler Dahu serisinin siyah plâket kalkerlerine benzerler, fakat fauna bakımından
onlardan ayrılırlar; şöyle ki, burada :
Lioparella (L. walcotti Kobayashi)
Orthotheca cf. kingi R. E. Richter
Kobayashiella sp.
Obolacea ve Lingulacea'lar
bulunmaktadır.
Üst Kambrienin yukarı seviyeleri bazan dolomitik kalkerler ve bazan kırmızı
kumtaşları olarak inkişaf etmişlerdir. Bunların da üzerine Brachiopoda'lı ve Conodont-'
lu kalkerlerle başlıyan Ordovisien tabakaları gelmekte (Orthis'li kalker), onları da Graptolit'li
(Didymograptus) siyah şistler takibetmektedir.
V. GÜNEYDOĞU ANADOLU VE DOĞU İRAN'DAKİ KAMBRİEN
FORMASYONLARININ MUKAYESESİ
Güneydoğu Anadolu'da, Amanos dağlarında ve Penbeğli-Tut ile Derik bölgelerindeki
Kambrien serileri ile iran'ın Kerman-Sagand çevresindeki Kambrien teşekkülleri
birbirleri ile mukayese edildiklerinde, litolojik ve paleontolojik birçok benzerlikleri mevcut
olduğu göze çarpar. Bu hususta hazırlamış olduğumuz mukayese tablosu (Levha I)
böyle bir korelâsyonun aha hatlarını göstermektedir.
Levha I de, müşterek seviye olarak, konglomeratik tabakalarla başlıyan ve Alt
Kambrien yaşında kabul edilen kırmızı renkli kumtaşı ve kuarsitik seri alınmıştır. Bu
seri Penbeğli bölgesinde Kaplandere formasyonuna, Derik'te Sadan formasyonuna, Ama-

GÜNEYDOĞU ANADOLU KAMBRİENİ 87
noslar'da Çardakyayla-Çalaktepe formasyonuna ve İran'da Dahu serisine tekabül eder.
Bu seviyenin altında bulunan kısımlar Eo-Kambrieni veya İnfra-Kambrieni, üstünde
bulunan kısımlar ise, Alt Kambrienin en üstü ile Orta ve Üst Kambrieni temsil ederler.
İran'da Eo-Kambrienin altında hakikî Prekambrien olduğu halde, Güneydoğu Türkiye'de
gerek Derik bölgesinde, gerek Penbeğli-Tut'ta ve gerekse Amanoslar'da Prekambrien
açığa çıkmamıştır. Mevcut aflörmanlarda en derin seviyeler Eo-Kambrienin içinde kalmıştır.
Derik bölgesinde volkanik fasieste gelişmiş olan Telbismi formasyonunun iran'da
tam bir benzerinin bulunması (Rizu ve Desu) enteresandır. İran'da asıl Prekambrien
bu volkanik serinin altında bulunmaktadır ve arada bâriz bir açılı diskordans, hakikî
«inkonformite» gözükmektedir. Buna karşı Amanoslar'da, Derikte ve Penbeğli'de, Prekambriene
kadar gelmiş değiliz. Eo-Kambrienin tabanı buralarda görülmemektedir, henüz
açığa çıkmış değildir.
Dolomitik serinin ve bunu tâkibeden fosilli—Trilobitli—seviyelerin her dört bölgede
aynı tarzda gelişmiş olmaları ve yaşıt fauna ihtiva etmeleri de kayda değer bir
husustur; yalnız kalınlıkları farklıdır. Diğer taraftan Güneydoğu Anadolu'da Üst Kambrien
kumlu-klâstik, Doğu İran'da ise kalkerli ve dolomitiktir (Levha I).
Neşre verildiği tarih 11 Aralık, 1965
NOT :
Bu makale basılmaya hazır bir şekle getirildikten sonra, I. Stöcklin, A. Ruttner ve M. Nabavi ile
diğer mesai arkadaşlarının «Geological Survey of Iran» tarafından yayınlanan (Rapor no. l, 1964) «Kuzey
İran'ın Alt Paleozoik ve Pre-Kambrieni hakkında yeni bilgiler» adlı travayları elimize geçmiş bulunmaktadır.
Bu sebeple, Güneydoğu Anadolu Kambrieni ile Kuzey İran Kambrieninin mukayesesi, bu yazı
içerisinde mümkün olamamıştır. İleride, Torosları ve Elburzları da içine alan daha detaylı bir korelâsyonun
yapılması düşünülmektedir (1. K.).
BİBLİYOGRAFY A
CHOUBERT, G. (1952) : Histoire geologique du domaine de l'Anti-Atlas. XIX. Cong. Giol. Int. Algerie,
Mon g. Reg. ('Maroc), 3e
serie, no. 6.
DEAN, W. T. & KRUMMENACHER, R. (1961) : Cambrian Trilobites from the Amanos Mountains,
Turkey.Palaeontology, vol. 4, part l, s. 71-81.
FLÜGEL, H. (1964) : Die Entwicklung des vorderasiatischen Palaeozoikums. Geotekt. Forschungen, Heft
18, Stuttgart.
HUCKRIEDE, R.: KÜRSTEN, M. & VENZLAFF, H. (1962) : Zur Geologie des Gebietes zvvischen
Kerman und Sagand (İran). Beih. Geol. Jahab., Heft 51, Hannover.
STÖCKLİN, J.; RUTTNER, A. & NABAVİ, M. (1964) : New data on the Lovver Paleozoic and Precambrian
of North Iran. Geological Survey of Iran, Report no. 1.
TOLUN, N. & TERNEK, Z. (1952): Mardin bölgesinin jeolojisi. Türk. Jeol. Kur. Bült. III/2.