Türk Bas›n›nda
‹ran Nükleer Krizi’nin Sunumu:
Haberlerin Çerçevelenmesi
Yrd. Doç. Dr. Deniz KILIÇ
Özet
‹ra
n nükleer faaliyetlerini yeniden bafllatt›¤›n› dünya kamuoyuna
duyurduktan sonra ABD, ‹ran’›n as›l amac›n›n kitle imha silahlar›
gelifltirmek oldu¤unu iddia etmifl ve ‹ran’›n nükleer çal›flmalar›n›
durdurmas› yönünde bask›lar›n artt›r›lmas›n› istemifltir. ABD yetkilileri
‹ra
n’›n bu durumdan vazgeçmemesi halinde ‹ran’a yönelik bir operasyon
yap›labilece¤ini söylemifllerdir. Bölgede ‹ran’a komflu olan ve "ABD
müttefiki" Türkiye’nin olas› bir ABD-‹ran savafl›n›n sonuçlar›ndan en çok
etkilenecek devletler aras›nda olmas› sebebiyle Türk bas›n› durumu
yak›ndan incelemeye alm›flt›r. Konunun bafllang›c› ve geliflmesi
bak›m›ndan önemli kabul edilen Eylül 2005 ve Nisan 2006 tarihleri
aras›nda belirlenen Hürriyet, Milliyet, Sabah, Radikal, Yeni fiafak, Türkiye,
Zaman ve Cumhuriyet gazetelerindeki ‹ran’›n nükleer faaliyetlerini konu
alan toplam 609 haber incelenmifltir. ‹çerik analizi yöntemiyle incelenen
haberler gazetelerin yay›n politikalar›na göre ABD’yi ya da ‹ran’› taraf alan
belirli konular di¤er konulara göre öne ç›kar›larak veya belirli nitelemeler ile
yay›nlanmaktad›r. Çerçeveleme çal›flmalar›n› temel alan araflt›rmada
seçilen gazetelerdeki haber çerçeveleri betimlenmifltir.
anahtar kelimeler: çerçeveleme kuram›, haberlerin çerçevelenmesi, haberde yanl›l›k, yaz›l› bas›n
anadolu üniversitesi, iletiflim bilimleri fakültesi
bas›n ve yay›n bölümü
dkilic@anadolu.edu.tr
Cadrage des informations dans la presse turque: Le cas de la crise
nucleaire iranienne
Résume
Apres que l'Iran ait annonce dans le monde entier qu'il avait repris ses
activites nuclaires les Etats-Unis ont pretendus que c'etait pour pouvoir produire
des armes nucleaires. Ils ont donc demande de faire pression sur l'Iran p›ur que
celui-ci cesses ces activites. Ils sont alles jusqu'a menacer l'Iran d'une
intervention militaire. La Turquie, en tant que voisin de L'›ran a ete interpelle
pour etablir le dialogue et resoudre la crise. Cette etude vise a demontrer
comment l'Iran a ete presente dans la presse turque. Elle recouvre les periodes
de septembre 2005 et avril 2006, -periode d'une tension chaude- et analyse 609
articles parus dans six cotidiens, Hurriyet, Milliyet, Sabah, Radikal, Yeni fiafak,
Türkiye, Zaman et Cumhuriyet. Dans ce travail qui tient compte des nouvelles
de premiere page et ses sous-titres on essayera de demontrer comment cette
crise est cadre dans ces differents journaux.
mots-clés : Theories de cadrage, cadrage des nouvelles, desinformation,
la
presse
Covering Iran Nuclear Crisis: Framing Choices by Turkish Papers
Abstract
US government claims Iran’s nuclear program aims to develop nuclear
weapons. Iran denies the allegations of developing nuclear weapons and is
embarking it a nuclear program for civilian purposes only. Turkey, a neighbor of
Iran, has called for diplomatic means and dialogue to resolve tension over Iran's
nuclear program and has supported some countries' efforts to reach an
agreement. This study aim to find out how Iran has been presented in Turkish
Press. There is stated that Iran’s nuclear program is clear threat for Turkey.
Basic thesis of this study is; Iran has been defined as an enemy and Turkish
people were prepared as being ready for possible armed intervention to Iran on
the future. Study covers the time period of 1st September 2005-1st April 2006
in the largely circulated Turkish papers. In this research, eight daily papers
Hurriyet. Milliyet, Sabah, Radikal, Yeni Safak, Türkiye, Zaman and Cumhuriyet;
have been scrunized. In this study which reflects the frontpage news and the
following subtitles on them, it is trying to be stated that how the parties of
conflicting issue is told by Turkish Press, the bias of itself and framing of Iran
nuclear program.
keywords: framing theory, news framing, covering news, disinformation,
press media
68
Girifl
Bu çal›flmada ‹ran Cumhurbaflkan› Mahmut Ahmedinecad’›n 2005 y›l›n›n
A¤ustos ay›nda göreve gelmesinin ard›ndan, ‹ran’›n ask›ya ald›¤› uranyum
zenginlefltirme çal›flmalar›na yeniden bafllayaca¤›n› aç›klamas›yla beraber
Amerika Birleflik Devletleri ile bafllayan nükleer kriz haberlerindeki çerçeveler
betimlenmektedir. 2005 Eylül ay› ile 2006 Nisan aylar› içinde önemli kabul edilen
sekiz farkl› gazetede yay›nlanan haberlerde konunun nas›l ele al›nd›¤›, hangi
konular›n önemsenip hangilerinin büyütüldü¤ü, "ABD’nin ‹ran’›n kitle imha silah›
yapma iddias›"n› konu alan haberlerin Türkiye’de yayg›n bas›n olarak
nitelendirilen gazetelerde nas›l sunuldu¤u belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu süre
zarf›nda iki ülke aras›ndaki psikolojik savafl devam ederken çevre ülkelerinin
tümü olaylar› yak›ndan izlemekte, yap›lan aç›klamalar bas›nda yer almaktad›r.
Türkiye’de de yaflanan kaotik durum gazetelerde, özellikle d›fl haberler
sayfalar›nda önemli yer bulmaktad›r.
Muhafazakâr bir ‹slamc› olarak nitelenen ‹ran'›n Cumhurbaflkan› Mahmut
Ahmedinecad 2005 y›l›n›n A¤ustos ay›nda göreve gelir gelmez uranyum
zenginlefltirme program›na yeniden bafllayacaklar›n› ifade ederek yar›m kalan
çal›flmalara devam karar› alm›flt›. 2004 Kas›m ay›nda tüm uranyum dönüfltürme
ve zenginlefltirme faaliyetlerini ask›ya alm›fl olan ‹ran tüm çal›flmalar›n›n sivil
kullan›m amaçl› oldu¤u yönündeki aç›klamalar›na ra¤men Amerika Birleflik
Devletleri, Tahran yönetimini nükleer silah gelifltirmeye çal›flmakla suçlad›.
Uranyum zenginlefltirme sayesinde nükleer enerji tesislerine yak›t
sa¤lanabilirken ayn› zamanda da nükleer silah üretimi için gerekli malzemeler
gelifltirilmesinden endifle eden ABD tek kutuplu dünyada ‹ran’› kendisi ve "dünya
bar›fl›" için her bak›mdan tehdit unsuru saymas› ‹ran’› bir dizi sorunla karfl› karfl›ya
getirdi. 2005 y›l›n›n A¤ustos ay›ndan bafllayan bu süreç içinde ‹ran’a karfl›
ABD’nin sert tavr›n›n yan›nda, AB uranyum zenginlefltirme faaliyetlerinin
durdurulmas› karfl›l›¤›nda, ekonomik ve siyasi anlamda teflvik edici öneriler
getirdi.
Bütün bu olanlarla beraber 2006 fiubat ay› içinde Fransa’dan ‹ran'›n
nükleer faaliyetlerinin sivil nükleer programla aç›klanamayaca¤›n› yönünde gelen
aç›klamayla beraber ‹ran üzerindeki bask›lar giderek artmaya bafllad›. 14 Nisan
2006 tarihinde ABD bas›n›, ABD yönetiminin, ‹ran'›n nükleer program›n›
engellemek için nükleer silah kullanma da dâhil olmak üzere askeri seçenekleri
ele ald›¤›n› yazd›. ABD yönetimi, ‹ran yönetimimin 2005 y›l›n›n A¤ustos ay›nda
ald›¤› karardan bu tarihe kadar birçok defa ‹ran’a yönelik bir askeri operasyon
seçene¤inden bahsetmekle beraber Birleflmifl Milletler Atom Enerjisi Kurumu da
‹ran’›n nükleer faaliyetlerinin BM denetiminde yürütülmesi konusunda uyar›larda
bulundu. Bu süre zarf›nda BM denetimlerine olumlu yaklaflmayan ve ABD’ye
karfl› sert aç›klamalarda bulunan ‹ran yönetimi 2006 y›l›n›n sonlar›na do¤ru ilk
yapt›r›m uygulamalar›yla karfl› karfl›ya kald›. BM Güvenlik Konseyi taraf›ndan
69
‹ran’a ilk yapt›r›m paketi, uranyum zenginlefltirmekten vazgeçmesi taleplerine
uymamas›n› takiben, 2006 Aral›k ay›nda aç›kland›. Daha sonraki yapt›r›m paketi
ise ‹ran'a silah ambargosu uygulanmas›n›, ‹ran’›n nükleer program›yla iliflkili kifli
ve kurumlar›n mali hesaplar›n›n dondurulmas›na yönelik yapt›r›mlar›n kapsam›n›n
geniflletilmesini ve ‹ran'a kredi veya borç verilmemesi ça¤r›s›n› içermekteydi.
‹ran yönetimi, BM Güvenlik Konseyi'nde yapt›r›m karar› al›nsa da nükleer
faaliyetlerine devam edece¤i bildirildi.
Irak için iddia edilenlerin tersine ABD çok k›sa bir süre içinde, ‹ran’›n
nükleer silah üretme kapasitesine sahip oldu¤una iliflkin bir kan›t ortaya koydu¤u
takdirde güç kullan›m› konusunda güçlü bir sava sahip olabilece¤i dünya
bas›n›nda belirtilmekle beraber ABD’nin askeri seçenekleri ele almas›n›n k›smen
de olsa iç kamuoyuna dönük oldu¤u ABD bas›n› taraf›ndan gündeme getirildi.
‹ran’›n Ortado¤u’da devlet d›fl›nda kalan unsurlar› direnifle ça¤›rabilece¤i
endifleleri ve ‹ran’›n petrol kozunu kullanma konusunda yapt›¤› aç›klamalar
nedeniyle çevre ülkelerin durumdan ciddi anlamda rahats›zl›k duyduklar›n›
belirtmelerinin ard›ndan durum gittikçe kaotik bir hal almaya bafllad›.
Çerçeveleme Kuram›
Çerçeveleme bir olayda belli bir konunun kurumsal tercihler ve ideolojik
nedenlerden dolay› di¤er konulara göre daha fazla yer tutmas›, zaman almas›,
daha görünür hale getirilmesidir. Çerçeveler ile özellikle konuyu yorumlayacak
al›c› için gelifltirece¤i tutumlara, etkileyece¤i düflüncelere yönelik bir tak›m yollar,
ifadeler önerilmektedir. Çerçeveleme analizi bilgi transferi ya da iletiflim yoluyla
insan bilincini etki alt›na alma yöntemi olarak aç›klanabilir. Çerçeveleme kuram›
bir iletiflimsel metnin gücünü tarif etmek için tutarl› bir yol önermektedir.
Çerçeveleme kuram› hem kurumsal hem de ideolojik etkenlerin bir araya geldi¤i
bir alan olarak tan›mlanabilir. Çerçeveleme kuram›n›n iki temel kavram› Entman
taraf›ndan "seçim" ve "göze çarpma/dikkat çekme" olarak tan›mlanm›flt›r.
Çerçeveleme bak›fl aç›s›, tema, perspektif ve e¤ilim olarak ayr›nt›lanm›flt›r. Bir
konuyu çerçevelemek için ilk önce haber metni içinde o konuyu al›c› için daha
çekici hale getirmek gerekmekte özellikle di¤er konulardan daha fazla dikkat
çekecek sözcükler kullan›lmaktad›r. Belirli konularla ilgili haberlerin
karfl›laflt›r›lmas› haber metni içinde sakl› olan kritik tercihlerin a盤a
ç›kart›lmas›nda yarar sa¤lamakla birlikte metnin içine gömülmüfl aç›k olmayan
ifadelerin ay›rt edilmesini kolaylaflt›rmakta ya da zorlaflt›rmaktad›r (Entman
1993:52).
Farkl› gazetelerde yer alan haber hikâyelerindeki bafll›klarda, spotlarda,
haber metinlerinde, foto¤rafalt› yaz›larda de¤iflik sözcüklerin ve hatta
görüntülerin (foto¤raflar, infografikler ve vinyetler) tutarl› ve kas›tl› bir flekilde
seçilmesi baz› yönlendirmelerin yap›ld›¤›n› iflaret etmektedir. Benzer bir flekilde
Entman’›n çal›flmas›nda da yine ayn› görüngü dikkat çekmektedir. Araflt›rmada
70
Kore Hava Yollar›’na ait bir yolcu uça¤›n›n Sovyet savafl uça¤› taraf›ndan
düflürülmesi ile bir ABD savafl gemisi taraf›ndan düflürülen ‹ran Hava Yollar›’na
ait bir yolcu uça¤›n›n düflürülmesinin Amerikan haber dergilerinde nas›l
sunuldu¤u betimlenmeye çal›flm›flt›r (Entman, 1991:8).
Çerçeveler iletiflimin konusu olan amaçla ilgili olarak verilen baz› bilgileri
dikkat çekici hale getirmektedir. Burada dikkat/ilgi çekme ya da göze çarpmadan
kas›t, ifade edilen sözcük, sembol ve di¤er imlerin çerçeveleme analizlerinde
izler kitle için tafl›d›¤› "anlam", "fark edilebilirlik" ve "ak›lda kal›c›" olmalar›d›r. Haber
metinleri içindeki bilgi konumland›rma, tekrarlamalarla ya da insan yaflam›n›n
kültürel ortam›ndaki tan›d›k semboller ile iliflkilendirilerek daha görünür hale
getirilmektedir. E¤er al›c›n›n kafas›nda önceden yer alan baz› bilgiler ve
düflünceler, onun biliflsel davran›fllar›n› etkileyen donan›m ile uyum
gösterebiliyorsa bir metnin çok aç›k olmayan bir parças›nda yer alan tek bir
düflüncenin desenlenmemifl görüntüsü bile hayli dikkat çekici olabilmektedir.
Yine ayn› nedenlerden dolay› metinlerde (haberlerdeki) desteklenen
düflüncelerin al›c› taraf›ndan dikkate al›nmas›, yorumlanmas› veya ak›lda kal›c›
olmas› çok zor gerçekleflmekte ya da gerçekleflmemektedir (Entman 1993:55).
Haber yeni olan›n ne oldu¤uyla ilgili oldu¤undan bu yana, haberin
çerçeveleri sadece önceden bir araya toplanm›fl inan›fllar ve düflünceler
olamamaktad›r. Entman, bireyin bir haberde gördü¤ü her olay›n, araflt›rmac›n›n
"olaya özgü flema" olarak adland›rd›¤› bir zihinsel yap› yaratmayla sonuçland›¤›n›
söylemektedir (Entman 1991:9). Bir olayla ilgili detaylar kesinlikle yeni bilgidir;
e¤er olay daha olmad›ysa bu olayla ilgili yeni bilgiyi kimse sahiplenmez. Olayla
ilgili yeni bir bilgi sunulursa, hikâyenin çerçevelenmesi bireysel olarak al›c›da
fleman›n flekillenmesine yard›mc› olmaktad›r. fiüphesiz yeni olay genellikle
yorumlanm›fl olarak kullan›l›rken, kavramlar ve flemalar habere ayr›lan yer ve
zaman›n koflullar›yla ilgili olarak çerçevelenmektedir. Çok fazla çerçevesel
çözümleme yap›lan bir konu medyan›n bir parças› haline gelmektedir. Bununla
birlikte medya demokrasimiz için çok önemli süreçlerle ortaya ç›kan kamusal
politikalarla ilgili kamusal söylemi de bu yolla flekillendirmektedir.
Çerçevelemeler izleyici/okuyucunun özgünlü¤ü ve elbette gazetecilerin
nesnelli¤i ile yak›ndan ilgili olmaktad›r. Burada göz ard› edilmemesi gereken izler
kitlenin ifllenen konuyu alg›lay›fl›nda etkili olan bilgilerin ço¤unlukla medyada
verilen ile s›n›rl› olmas›d›r. Bu konuda da düflünülmesi gereken di¤er konu
gazetecilerin nesnelli¤i ile ilgili olmaktad›r.
Ço¤u alan yaz›nda çerçevelerin iki yerde konumland›r›ld›¤› ifade
edilmektedir. Birincisi metnin kendisinde, ikincisi ise al›c›n›n düflüncesindedir.
Çerçeveleme belirli görüfllerin bir mesaj›n içinde sunuldu¤u bir süreçtir. Baflka
bir anlat›mla bilginin zihinde ifllenirken belli bir kal›pta olmas› çerçeveler
vas›tas›yla gerçekleflmektedir. Bununla birlikte çerçeveler haberin kendi içindeki
niteli¤ini de tarif etmektedir. Haber hikâyelerinin kendisine özgü yap›s›nda
71
bulunan çerçeveler, konular ile ilgili belirli anlamlar› gelifltirmek için yol gösterici,
tarif edicidirler. Haber çerçeveleri anahtar kelimeler, mecazlar, kavramlar,
semboller ve görsel imgeler vas›tas›yla haberler içinde yer al›rlar. Sonunda
haber, okundu¤unda salt sözcüklerden ve görsel malzemelerden fazlas›n› ifade
edebilmektedir. Bu sözcükler ve görsel malzemeler ile sürekli olarak "fark edilen"
çerçeveler, medya ve zamanlamaya uygun olarak haberlere tafl›nmaktad›r.
Devaml› olarak desteklenen, tekrarlanan ve güçlendirilen sözcükler ile görsel
malzemeler baz› düflünceleri referans al›rken di¤erlerini gizlemektedir (Entman,
1991:11).
Çerçeveler metin içinde baz› düflüncelere dikkat çekerken di¤erlerini
büsbütün görünmez hale getirebilirler. Çerçeve devaml› olarak bir bilgiyi yok
etmez ancak haber metinleri kaç›n›lmaz olarak hikâye ile ba¤daflmayan veriler
içerebildi¤inden maksatl› düflünceyi çerçeveler yinelemeler, konumland›rmalar,
birbiriyle iliflkilendirilmifl sözcükler ve görsel malzemeleri kuvvetli ça¤r›fl›mlar ile
daha saf bir hale getirerek esas yorumda daha fark edilebilir, anlafl›labilir ve ak›lda
kalacak flekle dönüfltürürler. Ayr›ca al›c›n›n kafas›ndaki kategoriler, basmakal›p
tan›mlamalar ve stereotiplerden oluflan yerleflik düflünceler iletilerdeki
anlamlar›n aç›klanmas›nda al›c›lara rehberlik etmektedir (Entman, 1991:12).
Birçok çal›flmada bir göstergenin di¤erinden daha fark edilebilir hale nas›l
getirildi¤i belirtilmemifltir. Bu tip de¤erlendirmeler de konudan konuya göre
yap›lmaktad›r. Entman’a göre "öne ç›karma" tamam›yla büyüklük ile ilgilidir. Bir
mesajdaki baz› göstergeler daha büyük di¤erleri daha küçüktür. Belirli bir
konunun (hikâyenin) bir unsuruna fazla yer ayr›lmas›n› sa¤layarak okuyucunun
hikâyeyi yorumlanmas›nda daha etkili olacak imgeler öne ç›kar›larak bu yolla al›c›
etkilenmeye çal›fl›l›r (Entman 1993:55). Pan ve Kosicki, öne ç›kart›lm›fl imgelerin
bireyin biliflsel kaynaklar›nda daha büyük yer ald›¤›n› ve bu öne ç›kartmayla
imgelere daha büyük bir etkinlik kazand›r›ld›¤›ndan bu imgelerin bir sonraki
düflünce sürecini daha fazla etkiledi¤ini kan›tlam›fllard›r (Pan ve Kosicki 1993:55).
Entman’a göre çerçeveler sorunu tan›mlayarak ortaya koymaktad›r. Var
olan kazan›mlar veya kay›plar aç›kça ifade edilir. Soruna yol açan nedenler
belirlenerek tamamen teflhis edilir. Daha sonra ahlaki de¤erlendirmeler yap›larak
kamuoyunda sorunlar›n nedeni ya da nedenleri olarak görülen etkenler
olumsuzlan›r ve duruma uygun çözüm önerileri getirilir. Çerçeveler tipik bir
flekilde tan› koyar, de¤erlendirme yapar ve emreder (Entman 1993:56). Gamson,
so¤uk savafl s›ras›nda medyada verilen çerçevelenmifl haberlerin ABD hükümet
politikas›n›n halk taraf›ndan kabul edilmesinde etkin olarak kullan›ld›¤›n›
belirtmektedir. Bu çal›flmada, so¤uk savafl s›ras›nda ülke içindeki ve di¤er
ülkelerdeki istikrars›zl›¤›n, iç çat›flmalar›n nedeni olarak komünist isyanc›lar›n
gösterildi¤i ifade edilmektedir. Devlet düflman› ilan edilen bu isyanc›larla ilgili
olarak onlar›n ateist olmalar› bir ahlaki eksiklik olarak halka yans›t›lmakta ve
afla¤›lanarak küçük gösterildi¤i belirtilmektedir. Böylece komünistler
72
kötülenmekte bütün sorunlar›n sorumlusu olarak yans›t›lmaktad›rlar. Bütün bu
sorunlar›n çözümü olarak ise ABD hükümet politikalar›n›n desteklenmesi
istenmektedir. Örnekten de anlafl›laca¤› üzere sorun aç›kça tan›mlanm›fl,
nedenler teflhis edilmifl, ahlaki de¤erlendirmeler yap›lm›fl ve son olarak soruna
iliflkin çareler verilmifltir. Bu so¤uk savafl örne¤inde iletiflim süreci iletiflimci
(kodlay›c›) bilinçli bir flekilde çerçeveler yoluyla ne söylenece¤ine karar vermeye
ve yine çerçeveler yoluyla rehberlik ederek yarg›larda bulunmaktad›r. ‹kincisi
metinde belirli anahtar sözcükler (ateist, dinsiz, komünist) ifadeler, basmakal›p
görüntüler ve yine rutin haber kaynaklar› (devlet ya da hükümet görevlileri, din
adamlar›, vb.) ile konuyu destekleyen cümleler ile çerçeveler oluflturulmaktad›r.
Al›c›’n›n düflüncesinde veya karar›nda kodlay›c›n›n amaçlad›¤› çerçevelemeyi
yans›tabilmesini ya da yans›tamamas›nda, yaflan›lan çevrede ve kültür önemli bir
etken olmaktad›r. Kültür genellikle zaten var olan çerçeveleri ifade etmektedir.
Söylemin oluflturulmas›nda temel kaynak, kültürün kendisidir. Kültür bazen dini
kurallar, gelenek ve görenekler olarak çerçevelerin içinde yer al›r, bazen
sonradan kazan›lan toplumsal ya da bireysel tutumlar ve yarg›lar olarak kendini
göstermektedir (Gamson, 1992).
Entman çerçeveleme çal›flmalar›nda ahlaki de¤erlendirilmelerin daha çok
soruna iliflkin nedenlerle ba¤lant› kurmak için yap›ld›¤›n› vurgulamaktad›r
(Entman, 1993:56). Sexton, ABD bas›n›nda, Filistinli protestocular ile ‹srail polisi
aras›nda yaflanan fliddet ile ilgili olarak yer alan haberlerdeki bilgilerin yo¤un
olarak bu fliddetin sorumlusunu bulmaya yönelik oldu¤unu belirtmektedir.
Haberlerde konuya iliflkin temel sorunun "ilk önce Filistinli protestocular›n m› tafl
att›¤›" yoksa "‹srail polisinin mi atefl etti¤i" üzerine kurulu oldu¤unu bu nedenle
as›l sorunun ne oldu¤unun anlafl›lmas›n›n engellendi¤ini ifade etmektedir.
fiiddeti bafllatan hep as›l sorumlu olarak görüldü¤ünden ahlaki olarak da
sonuçlar›ndan sorumlu görülmektedir. Ancak ‹srail-Filistin çat›flmas›ndaki temel
meselenin fliddeti kimin bafllatt›¤›ndan öte bir baflka konuya m› -"vaat edilen
kutsal topraklara hakl› bir dönüfl mü" yoksa "iflgal edilen vatan topraklar›n›n
kurtar›lmas› m›"- dayand›¤› göz ard› edilmekte çünkü fliddet var olan ilgi çekici
niteli¤i ile di¤er konular›n önüne geçebilmektedir. Çerçeveleri tam ve güvenilir
bir flekilde belirlemeyi mümkün k›lmak için haber hikâyelerinin karfl›laflt›r›lmas›
gerekmektedir çünkü birçok çerçeveleme yöntemiyle baz› düflünceler "do¤al"
olarak görülebilirken baz›lar› ise "dikkate de¤er olmayan" sözcükler ve
görüntülerin yard›m›yla haberler içinde sakl› kalmaktad›r (Sexton, 2001).
Nelson, çerçevelemenin yeni bir bilginin gündeme getirilmesiyle de¤il eski
bilginin eyleme geçirilmesiyle ilgili oldu¤unu iddia etmektedirler. Bu teoriyle
konular hakk›nda çok bilgili olan insanlar› do¤rudan do¤ruya bir iddia ile ikna
etmenin zor oldu¤unu, özellikle insanlar "gerçeklerle" donat›lm›fl bir bilgi deposu
halindelerse onlar› bu gerçeklere karfl›t iddialar ile ikna etmenin hiç mümkün
olmad›¤›n› vurgulamaktad›r. Ancak ikna çerçevelemeyle yap›labilirse çok daha
kolay ve kabul edilebilir flekilde gerçekleflebilmektedir. Özellikle bireyin, sahip
73
oldu¤u genifl bilgi yuma¤› içinde baz› görüfllerinin eyleme geçirilmesi bireyi ikna
etmede daha etkili olmaktad›r (Nelson, 1997:221).
Edelman, bir olay›n bir özelli¤ini atlama, d›flar›da b›rakma ve seçici
tan›mlamalar yapman›n ard›ndan ortaya ç›kan yeni durumla ilgili olarak
çerçevelerin gücünü ortaya koyan çal›flmas›nda; ola¤anüstü bir durumun bir
özelli¤i ve sonuçlar›n›n radikal bir biçimde farkl› olmas›nda özellikle onun nas›l
gözlemlendi¤i, s›n›fland›¤› ve bask›n görüflün nas›l yans›t›ld›¤› ile do¤rusal bir
iliflki oldu¤unu vurgulamaktad›r. Edelman’a göre, sosyal dünyan›n birbirine
alternatif yollar yaratan s›n›flamalar ve çerçeveler sayesinde kolay ça¤r›fl›mlar
yap›labilen ve haber olmaya haz›r konular› bir arada bulunduran bir kaleydoskop
oldu¤unu vurgulanarak önemli olan›n konulara nas›l bak›ld›¤› ifade edilmektedir
(Edelman, 1993:231).
Kahneman ve Tversky, çal›flmalar›nda as›l gerçe¤in baflka unsurlar›n›
d›flar›da b›rak›rken yine ayn› gerçe¤in baz› önemli özelliklerinin seçilerek
vurgulanmas›n›n, daha görünür hale getirilmesinin çerçeveleme yöntemi içinde
nas›l ifllendi¤ini göstermifllerdir. Araflt›rmac›lar›n bu deneysel çal›flmas›nda
ABD’de yaflayan ve deneye kat›lan insanlara, Asya’da 600 kiflinin ölümüne yol
açabilecek beklenmeyen bir salg›n oldu¤u ifade edilmifl ve bu ölümcül salg›na
karfl› A ve B olmak üzere iki farkl› alternatif çözüm program›n›n önerildi¤i
söylenmifltir. A program› uygulan›rsa 200 kiflinin hayat›n›n kurtar›labilece¤i, B
program› uygulan›rsa 600 kifliden ancak üçte birinin sa¤ kalaca¤›, muhtemelen
geriye kalan üçte ikisinin hayatlar›n› kurtarman›n mümkün olamayaca¤›
belirtilmifltir. Deneklerden hangi program› uygulaman›n daha iyi olaca¤›na iliflkin
al›nan tercihler birbirinden çok farkl›d›r. A program›n›n uygulanmas›n› isteyenlerin
oran› %72, B program›n›n uygulanmas›n isteyenlerin oran› %28’dir. Daha sonra
yap›lan baflka bir deneyde ayn› durumu "hayatlar› kurtarmak" yerine "ölüm" gibi
çok belirleyici bir sözcük ile betimleyen yeni iki farkl› C ve D programlar›
sunuldu¤unda al›nan yan›tlar yine farkl› olmufltur. C program› uygulan›rsa 400
kiflinin ölece¤i, D program›n›n uygulanmas› durumunda 600 kiflinin üçte birinden
hiç kimsenin ölmeyece¤i ama üçte ikisinin kaybedilece¤i söylenmifltir. C
program›n› seçenlerin oran› % 22, D program›n› seçenlerin oran› ise % 78’dir. A
program›n›n ikiz program› olan C program› ikinci deneyde denekler taraf›ndan
daha az tercih edilmifltir. Çerçevelemenin flekli de¤iflti¤inde oranlar tersine
dönmüfltür. Çok canl› flekilde örneklenen bu çal›flmadan da anlafl›laca¤› üzere
"çerçeveleme", ço¤u insan›n hem bir sorunu nas›l hat›rlad›¤› ve anlad›¤› ile ona
dikkat edip etmedi¤i konusunda hem de bu sorunu nas›l de¤erlendirip yapaca¤›
seçim üzerinde nas›l etkili oldu¤u konusunda etkindir. Buradan da hareketle
çerçeveleme ile yap›lan bir çarp›tma ya da var olan bir durumu de¤ifltirme de¤ildir.
Çerçeveleme ile yap›lan var olan durum ile ilgili olarak neyin söylendi¤i ve nas›l
söylendi¤ine karar vermedir. Aktar›lan bilgi yanl›fl de¤ildir ancak habere konu olan
taraflar bak›m›ndan baz› bilgilerin di¤er bilgilere göre ço¤u zaman adaletsiz flekilde
medyada görünmesi söz konusudur (Kahneman ve Tversky 1984:341).
74
Bütün bunlarla birlikte Van Dijk’a göre haber metinlerinde olas› tarafl›l›k
sadece öne ç›kan haber aktörü ve konu seçimine dayanmamaktad›r. Ayn›
zamanda olay hakk›nda haberde yer verilen görüfllerin verilifl flekliyle de taraf
olunabilece¤i ifade edilmektedir. Van Dijk’a göre haber üretim sürecinde al›nt›
biçiminin ve kimlerden al›nt› yap›ld›¤›n›n (haber kayna¤›n›n) güç/iktidar ile
yak›ndan ilgisi bulunmaktad›r (Van Dijk 1991)
Savafl gibi kaotik olaylar›n yafland›¤› zamanlarda bas›n da kendi aras›nda
bir savafl yaflamaktad›r. Böyle s›ra d›fl› zamanlarda medyan›n ilgisine yönelik iki
boyutlu bir mücadele gerçekleflmektedir: Bir tarafta medyada yer bulma iste¤i
di¤er tarafta ise medya çerçevelemelerini belirleme çabas›d›r. Bas›n› ve
bas›ndaki anlamland›rma çerçevelerinin yönlendirerek belli bir düflüncenin
medyaya hakim k›l›nmas› savafl dönemlerinde daha da önem kazanmaktad›r.
Savafl veya olas› savafl durumu gibi ola¤anüstü durumlarda bir konunun bas›nda
temsil edilmesi ve bunun ötesinde anlam çerçevelerini üstü örtük ya da aç›k
flekilde belirlenmesi do¤al olarak kamuoyunun deste¤ini kazanmada önemli hale
gelmektedir. Çat›flman›n kendisi zaten devaml›l›k arz eden, arkas› gelen,
duygusal bak›mdan yo¤un, çok ihtilafl›, tarafl› ve etkileyici görüntüleri olmas›ndan
dolay› haber konusu olarak seçilmeye uygun düflmektedir.
Çat›flma ya da krizlerle ilgili olarak yap›lan çal›flmalardaki önemli bulgular
aras›nda kriz s›ras›nda verilen haberlerin devlet (hükümet) destekli oldu¤u iddia
edilmektedir. Bu konu ile ilgili di¤er bir düflünce ise bilginin devlet kontrolünde
da¤›ld›¤›d›r. Kriz s›ras›nda kamuoyuna yay›lan bilgiler ile bir ulus, kahraman ve
hakl› gösterilirken di¤er taraf merhametsiz ve ahlaks›z olarak
gösterilebilmektedir. Örne¤in Iyengar ve Simon, yapt›klar› çal›flmada Körfez
Savafl› s›ras›nda haberlerin %50’sinin hükümet sözcüleri veya resmi kaynaklar
taraf›ndan bildirildi¤ini ifade etmektedirler. Bu nedenle bir konuyla ilgili olarak
haber kaynaklar›ndan dolay› haberlerdeki bask›n, ikna edici, tek yönlü söylem
gerçek ya da gizlenmifl olan›n ortaya ç›kmas›nda önemli bir engel
oluflturmaktad›r (Iyengar ve Simon (1993:365).
Çerçeveleme çal›flmalar›nda taraf olunan kesim olumlu gösterilirken di¤er
taraf ise olumsuzlanmaktad›r. Bu düflünce ilgili olarak yine Körfez Savafl›’nda ilgili
olarak yap›lan bir çal›flmada Kanjiranthinkal ve Hickey mitolojik arketiplerle
tan›mlanan ABD ve Birleflmifl Milletler güçlerinin haberlerde kahraman olarak
tasvir edildi¤ini ve iyi, örnek insanlar olarak görüldü¤ünü ifade etmektedirler.
Yine bu tan›mlaman›n birer parças› olarak Irak Devlet Baflkan› Saddam Hüseyin
bir fleytan olarak nitelendirilmektedir. Böyle olunca haberleri takip edenler
Saddam Hüseyin’e düflmanl›k besleyerek onu kötü görmektedirler. Savafl›n
di¤er aktörleri Baflkan Bush ve General Schwarzkopf çok inançl› karakterler
olarak haberlere yans›maktad›rlar. Ayr›ca ABD askerleri birer kurtar›c›, çok
yetenekli, tüm zorluklar›n üstesinden gelen mükemmel insanlar olarak haberlere
konu olmufllard›r (Kanjiranthinkal ve Hickey 1993:103). Savafl zamanlar›nda
75
çerçevelerin ço¤u, afl›r› derecede iflleyen yayg›n yanl›l›klar, çarp›tmalar ve
uygulamalarla yarat›l›r. Bunun için konular basitlefltirilir, uluslar karfl› karfl›ya
getirilerek bölünür ve toplumlar savafl taraftarl›¤› içinde tek bir ülkenin arkas›nda
birlefltirilir. Geçmiflteki savafl haberlerine odakland›¤›m›zda, tart›flmalar›n nas›l
azalt›ld›¤›n›, savafla olan deste¤in nas›l art›r›ld›¤›n› ve savafl› reddedenlerin nas›l
damgaland›¤›n› ve marjinallefltirilerek küçültüldü¤ünü, özellikle 1991’deki Körfez
Savafl›’nda görülmüfltür.
Yöntem ve Veri Toplama Süreci
Çal›flmadaki temel sorunsal "ABD’nin ‹ran’›n kitle imha silah› yapma
iddias›" ile ilgili haberlerin sekiz farkl› gazetede nas›l haberlefltirildi¤idir. ‹çerik
analizi tekni¤inin kullan›ld›¤› çal›flmada gazetelerin ‹ran’›n nükleer faaliyetleri ile
ilgili haberlerinin tümü de¤erlendirilmeye al›nm›flt›r. Araflt›rman›n amaç sorular›
flu flekilde oluflturulmufltur:
• Gazetelerde yer alan haber konular› nelerdir? Bu haberlere ayr›lan yer
ve öncelik s›ras› nedir?
• Haberlere ayr›lan yer ile haberlerin önceli¤i aras›nda bir iliflki var m›d›r?
• Bu haberlerde yer alan kifli ve ülkeler kimlerdir ve nas›l sunulmufllard›r?
• Haberlerde yer alan haber kaynaklar› kimlerdir?
• Ülkeler ve Liderler haberlerde nas›l tan›mlanmaktad›r?
• Gazetelerde hangi konular, nas›l sunulmufltur?
Çal›flma kapsam›nda belirlenen Hürriyet Milliyet, Sabah, Radikal, Yeni
fiafak, Türkiye, Zaman Cumhuriyet gazeteleri taranm›fl, Eylül 2005-Nisan 2006
tarihleri aras›nda ABD’nin ‹ran’›n kitle imha silah› yapma iddias›n› temel alan 602
haber incelenmifltir. Bu dönem içerisinde ç›kan ve çal›flman›n temel sorunsal›n›
içeren tüm haberler çal›flma kapsam›na al›nm›flt›r. Toplam sekiz ay tarama
yap›lm›flt›r. Tarama sürecine eylül ay›nda bafllanmas›n›n nedeni ABD taraf›ndan
‹ran’›n nükleer çal›flmalar›n›n bar›flç›l amaçl› olmad›¤›na iliflkin ilk aç›klamalar›n bu
ay içinde yap›lmas›d›r. Çal›flman›n nisan ay›n›n sonunda bitirilmesinin nedeni ise
ABD bas›n›nda ‹ran’a yönelik bir askeri operasyon olas›l›¤›n›n artt›¤› yönünde
ABD bas›n›nda ilk kez yay›nland›¤› tarih olmas›d›r.
Bu çal›flmada, Entman, taraf›ndan "seçim" ve "göze çarpma/dikkat çekme"
olarak tan›mlanan çerçeveleme kuram›n›n iki temel kavram› hareket noktas›
olarak belirlenmifltir. "Seçim" için; gazetelerin kritik tercihlerinin temeli olan ve
olaylar›n ve/veya konular›n›n haber konusu olarak gazetelerde yer almas› ve bu
haber konular›n›n kaç kez tekrarland›¤› belirlenmifltir. "Göze çarpma/dikkat
çekme" için ise haber konular›na gazetelerde ne kadar yer ayr›ld›¤› ve bu
haberlerin sayfada kaç›nc› s›rada oldu¤u belirlenmifltir. Çal›flma kapsam›nda
gazetelerde yer alan haber konular› belirlenmifl ve kategorik olarak s›n›flanm›flt›r.
Haber konular›n›n belirlenmesinde öncelikle haber metninde, daha sonra ise
76
bafll›kta yer alan bilgiler do¤rultusunda haberler kategorilere ayr›lm›flt›r. Daha
sonra haberlerin hangi sayfada, hangi s›rada (sayfan›n neresinde) ve ne kadar yer
ayr›ld›¤› belirlenmifltir. Taranan haberler daha sonra birinci sayfada, birinci
sayfadan içeriye gönderme ya da sadece iç sayfalarda yer al›p almad›¤›na göre
s›n›flanm›flt›r. Bunun yan› s›ra haberler sayfada kaç›nc› s›rada yer ald›¤›na göre
ayr›ca s›ralanm›flt›r. Haberlerin s›ralanmas›nda birinci, ikinci ve üçüncü s›rada
olup olmad›klar› dikkate al›nm›fl üçüncü s›radan sonra yer alan haberlerin tümü
alt s›ralarda yer alan haber olarak de¤erlendirilmifltir. S›ralamaya sol üst köfleden
bafllanm›fl haberler alt alta s›ralanm›fl ise ilk haberden sonraki haberler ikinci ve
üçüncü haber olarak kabul edilmifl, haber hiyerarflisi okuma yönünde soldan sa¤a
devam ediyorsa en büyük bafll›kla yaz›lan haber birinci di¤er haberler ikinci,
üçüncü ve alt s›ralardaki haber olarak de¤erlendirilmifltir. Burada habere ayr›lan
yer ve bafll›¤› en büyük puntoyla yaz›lm›fl haber önem s›ras› bak›m›ndan öncelikli
olarak kabul edilmifltir.
Haber kayna¤› olarak bilginin aç›kça kimden ya da nereden al›nd›¤›
haberde belirtiliyorsa tan›ml› flekilde verilen haber kayna¤› olarak kabul edilmifl
e¤er haber kayna¤›n› aç›kça niteleyen ya da tarif eden bir sözcük yoksa haber
kayna¤›n›n belirsiz oldu¤u kabul edilmifltir. Ayr›ca haberlerin kimler taraf›ndan
yaz›ld›¤›n› ya da haz›rland›¤›n› belirten haber mahreçleri haber kaynaklar›n›
s›n›flamada belirleyici olmufltur.
Haber içeri¤inin tan›mlanmas›nda habere aç›kça söylenen konuyu
tan›mlayan, tarif eden ya da haberi niteleyen sözcükler de¤erlendirmeye
al›nm›flt›r. Analiz s›ras›nda haberde aç›k olarak yer alan konunun cümle yap›s›
bak›m›ndan olumlu ya da olumsuz flekilde yer almas› de¤erlendirmeye al›nmakla
beraber haberde yer alan kifli, ülke, konular› aç›klayan ya da temsil eden
sözcükleri niteleyen s›fatlar belirleyici olmufltur.
Bulgular
Elde edilen verilere göre en fazla haber konusu olarak "‹ran’›n nükleer
faaliyetleri" gelmektedir. Bu haber konusu içinde nükleer çal›flmalar›n gidiflat›, bu
faaliyetlerin durumu ile ilgili olarak ABD ve ‹ran aras›ndaki karfl›l›kl› çat›flma ve
konuya iliflkin verilen bilgileri içermektedir. Bu kategori alt›nda ‹ran’›n çevre
ülkeler için de tehdit olabilece¤i ile ilgili bilgiler bulunmaktad›r. ‹kinci olarak en
fazla yer alan haber konusu ise "‹ran’a askeri operasyon yapma olas›l›¤›"d›r.
ABD’nin ‹ran’a askeri operasyon yapma olas›l›¤› konulu haberlerin bir alt bafll›k
olarak tan›mlanabilecek "‹ki ülkenin askeri gücü" ile ilgili haberler ile birleflti¤inde
bu haberlerin oran› %15’i geçmektedir (Tablo 1). Gazetelerde nükleer faaliyetler
ile ilgili haberlerden sonra en çok yer alan askeri operasyon haberlerinin olmas›
anlaml›d›r. Di¤er haber konular› bafll›¤› alt›nda verilen haberler ‹ran ile ilgili
ekonomi, kültür ve benzeri türde haberlerdir. Bu haberler içinde ‹ran’daki
gündelik yaflam haberleri de bulunmaktad›r. Bu haberlerin tümü nükleer
77
faaliyetler ile ilgili haberler ile birlikte verilmektedir. Haber konular›n›n gazetelere
göre da¤›l›m›nda en çok dikkat çeken konular aras›nda ‹ran Rejimi ile ilgili
haberlerin daha çok Hürriyet, Cumhuriyet ve Milliyet gazetelerinde yer
bulmas›d›r. ABD taraf›ndan ‹ran’a yap›lacak bir askeri operasyon ile ilgili olarak en
çok haber yapan gazeteler Zaman ve Sabah gazeteleridir. Türkiye-‹ran iliflkilerine
en çok önem veren gazeteler Zaman, Yeni fiafak, Sabah, Cumhuriyet, Milliyet
gazeteleridir. ‹ran konulu ABD-Türkiye iliflkilerin önem veren gazeteler ise
Zaman, Radikal ve Yeni fiafak’t›r.
Tablo 1: Gazetelere göre haber konular›n›n da¤›l›m›
Çal›flmada haber konular›n›n tümünü ayr›lan alan yerine en çok haber
yap›lan ilk üç konuya ayr›lan alan belirtilmifltir (Tablo 2). ‹ran'›n nükleer
faaliyetlerini konu alan haberlere en çok alan ay›ran gazetelere s›ras›yla Milliyet,
Cumhuriyet, Hürriyet ve Vakit gazeteleridir. ‹ran'a askeri operasyon yap›lma
olas›l›¤›n› konulu haberlere en çok alan ay›ran gazeteler s›ras›yla Yeni fiafak,
Zaman, Sabah ve Milliyet gazeteleridir. Hürriyet ve Milliyet gazetelerinin
haberlerdeki olumlu nitelemeler ‹ran’›n nükleer çal›flmalar›n›n tehlikeli bulunmas›
ve bu nedenle askeri bir operasyonla karfl› karfl›ya kalmas›n›n do¤al oldu¤uyla
ilgiliyken olumsuz nitelemeler olas› bir operasyonunun bölgedeki dengelerin
de¤iflmesine, Türkiye’nin ekonomisinin kötü etkilenece¤ine, bölgesel bar›fl›n
bozulaca¤›na yönelik, nitelendirmeleri içermektedir.
78
Tablo 2: Gazetelerde en çok alan ayr›lan haber konular›
Haberlerin gazetelerde yay›nland›¤› s›ra ile bu haberlere ayr›lan yer
aras›nda orta düzeyde pozitif ve anlaml› bir iliflki vard›r (r = 0.491 P< .01). Buna
göre haberler ilk s›ralarda yer ald›kça bu haberlere gazetede ayr›lan yer
artmaktad›r (Tablo 3). Entman, taraf›ndan "seçim" ve "göze çarpma/dikkat çekme"
olarak tan›mlanan çerçeveleme kuram›n›n iki temel kavram›ndan dikkat çekmede
haberlerin öncelik s›ras› ve bu haberlere ayr›lan yer aras›ndaki iliflki de¤eri önem
kazanmaktad›r. Tablo 3’deki bulgular "‹ran'›n nükleer faaliyetleri, ‹ran'a askeri
operasyon yap›lma olas›l›¤›, AB ve di¤er ülkelerin ‹ran ile iliflkileri" konulu
haberlerin di¤er haberlere göre daha önemli ve de¤erli oldu¤u yönündedir.
Tablo 3: Haberlere ayr›lan yer ile haberlerin önceli¤i aras›ndaki iliflki
Araflt›rma sürecinde ‹ran’›n nükleer faaliyetleriyle ilgili olarak toplam üç
haber gazetelerin birinci sayfas›nda yer alm›flt›r. Birinci sayfadan iç sayfalara
gönderilen haberler iç sayfadaki s›ralan›fllar›na göre de¤erlendirmeye al›nm›fl
olunmakla bu haberlerin hiç biri ilk sayfada ilk üç haber içinde yer almam›flt›r.
Bununla birlikte haberlerin %13,5’i ilk sayfada yer alm›fl geri kalanlar iç sayfalarda
yay›nlanm›flt›r. Ayr›ca bu haberlerin %39,3’ü bulunduklar› sayfada birinci haber
olarak yer alm›flt›r (Tablo 4). ‹lk üç s›rada yer alan "‹ran'›n nükleer faaliyetleri",
"ABD’nin ‹ran'a askeri operasyon yapma olas›l›¤›" ve "AB ve di¤er ülkelerin ‹ran
ile iliflkileri" bafll›klar›yla yer alan haber di¤er haberlerden daha fazla
önemsenmeleri nedeniyle yine ayn› flekilde hem ilk sayfada yer bulma hem de
birinci haber olma bak›m›ndan öncelikli s›rada ve sayfada yay›nlanm›fllard›r.
79
Tablo 4: Haberlerin sayfalara göre s›ralan›fl›
Haberlerde verilen bilgilerin önemli bir k›sm› yabanc› ajans, televizyon
kanal›, gazetelerden al›nm›flt›r. D›fl ülkelerde görev yapan muhabirler kendilerine
verilen haber bültenleri, k›sa görüflmeleri ya da aç›klamalar› isim vermeden veya
ima ederek haber yapm›fllard›r. Bu flekilde yap›lan haberlerin tümü muhabir
kaynakl› olarak belirlenmifltir. Daha sonraki s›ralarda Türkiye Cumhuriyeti
Bakanl›klar›’ndan, ‹ran Cumhurbaflkan› ve ‹ranl› Bürokratlar taraf›ndan yap›lan
aç›klamalar gelmektedir. Tablo 5’den de anlafl›laca¤› üzere gazeteler ABD
kaynaklar›na de¤il ‹ran kaynaklar›na daha fazla önem vermektedirler.
Tablo 5: Haberlerin kaynaklar›n›n da¤›l›m›
Gazetelere göre ABD ve ‹ran farkl› flekillerde sunulmufllard›r. Hürriyet ve
Milliyet gazeteleri ABD ile ilgili haberlerde ABD’yi olumlayan sözcükleri daha
fazla kullan›rken Vakit gazetesi olumsuz flekilde de¤erlendirilmifltir. ‹ran’› en çok
olumlayan Vakit ve Yeni fiafak gazeteleridir. Hürriyet ve Milliyet gazeteleri ‹ran’›
en fazla olumsuz flekilde haberlefltiren gazetelerdir. Bu gazetelerde ‹ran’›n askeri
80
gücü önemsenerek ve büyütülerek verilmifltir (Tablo 6). Bir tabloda
verilmemekle birlikte ‹ran Cumhurbaflkan› ve ABD Baflkan› ile ilgili yap›lan bir
karfl›laflt›rmada Vakit ve Yeni fiafak gazeteleri ‹ran Cumhurbaflkan›’n›n
politikalar›ndan olumlu nitelemelerde bulunurken Hürriyet ve Milliyet gazeteleri
‹ran Cumhurbaflkan›’n›n politikalar›n› olumsuz olarak de¤erlendirmektedir. ABD
Baflkan› Bush ile ilgili belirgin bir olumlama gözlenmezken olumsuz
nitelendirmeler Vakit ve Yeni fiafak gazeteleri taraf›ndan yap›lm›flt›r. Özellikle ‹ran
yönetimi, ve ‹ran’›n nükleer faaliyetleri ile ilgili haberlerde ‹ran’› olumsuzlayan
s›fatlar kullan›lm›flt›r. Bu tan›mlamalar; fler ekseni, terörün merkezi, bar›fl d›fl›
faaliyetlerde bulunan, terörizm destekçisi, tehditkar, flantajc›, tehlikeli güç oda¤›,
terör destekçisi kayg› ve endifle verici fleklinde verilirken, vakit gazetesinde ABD
yönetimi ve ‹srail Siyonist rejim, nükleer silah deposu, nükleer silah destekçisi,
istilac› gibi sözcükler ile tan›mlanmaktad›rlar. ‹ran ile ilgili olumlamalar›n ço¤u BM
Atom Enerjisi Kurumu’ndan yap›lan aç›klamalarda ya da Kuzey Kore gibi nükleer
faaliyetler konusunda yak›n takip alt›nda olan ülkelerin liderlerden gelen
aç›klamalar›n içinde yer almakta do¤rudan haberi yazan›n ifadeleri içinde
bulunmamaktad›r. BM yetkilileri genellikle bu aç›klamalar› ‹ran’›n nükleer
faaliyetleri ile ilgili yapmay› taahhüt etti¤i iflbirli¤i konular›ndan sonra gelmektedir.
ABD’ye iliflkin olumlamalar›n ço¤u ABD müttefiki ülkelerin liderlerinin terörizm
karfl›t› faaliyetler veya giriflimler ile ilgili destek aç›klamalar›nda geçmektedir.
Tablo 6: Gazetelere göre ABD ve ‹ran sunumu
‹ran rejimi ile ilgili haberlerde geçen ifadelerde belirgin bir olumlama
yokken Hürriyet ve Milliyet gazeteleri rejimi olumsuz nitelikte de¤erlendiren
ifadelere yer vermifllerdir. Olumsuz nitelemeler aras›nda molla rejimi, bask›c›
rejim, kad›n karfl›t› rejim, terörist rejim gibi ifadeler bulunmaktad›r. Ayr›ca ‹ran
kendi "tutucu, laiklik karfl›t›" rejimini baflka ülkelere ihraç etmeye çal›flan bir ülke
81
olarak tan›mlanmaktad›r. Bu tip sözcükler farkl› haberlerde bir arada kullan›lmakta
ya tekrar edilmektedir. ABD karfl›s›nda bölgesel bir güç olarak ‹ran rejimine
yönelik olumlu bir niteleme Yeni fiafak gazetesinde belirlenmifltir (Tablo 7).
Tablo 7: Gazetelere göre ‹ran rejimi
ABD’nin ‹ran’a yönelik bir askeri operasyon düzenlemesi ile ilgili
haberlerde gazetelerde genellikle tarafs›z bir dil kullanmakla beraber Hürriyet ve
Milliyet gazetelerinin olumlu nitelikteki ifadeleri ile olumsuz nitelikteki ifadeleri
birbirine çok yak›n de¤erler olarak ortaya ç›km›flt›r. Bu olumlamalar ‹ran’›n destek
verdi¤i iddia edilen terör faaliyetleri ile ilgili konularda yer almaktad›r. Ayr›ca Yeni
fiafak gazetesi bir askeri operasyonu olumlamazken belirgin bir flekilde
operasyon ile ilgili haberlerde olumsuz nitelemeler bulunmaktad›r (Tablo 8). Bir
tabloyla gösterilmemesine ra¤men ABD-‹ran aras›ndaki iliflkiler gazetelerde
olumsuz olarak haberlefltirilmifltir. Özellikle ‹ran Cumhurbaflkan›’n›n ç›k›fllar›
bar›fl› bozan lider olarak sunulmas› iki ülke aras›ndaki iliflkilerde belirleyici unsur
olarak yer almaktad›r.
82
Tablo 8: Gazetelere göre ABD’nin ‹ran’a yönelik askeri
bir operasyon düzenlemesi
Sonuç
ABD ve ‹ran taraf›ndan karfl›l›kl› yürütülen bu krizde her iki ülkenin de
kendine göre ç›karlar› bulundu¤u söylenebilir. ABD’nin en baflta Irak savafl›n›n
kötü bir örnek olmas› ABD istihbarat kaynaklar›na olan güvenin sars›lmas›,
Müslüman dünyas›ndan sert tepkiler gelmesi, ABD kamuoyunun madden ve
manen y›pranmas›, içeride benzin fiyatlar› artarak rekorlar k›rmas› gibi
nedenlerden dolay› bir savafl› göze alamayaca¤› uzmanlar taraf›ndan
vurgulanmaktad›r. Yine ayn› flekilde rejimin gelece¤ini düflünen ‹ran’›n içte
demokrasi hareketlerini d›flar›da ise ABD ve ‹srail’i tehdit olarak görmekle
beraber bir savafl istemeyece¤i uzmanlar taraf›ndan savunulmaktad›r. Krizlerle
beslendi¤i ifade edilen ‹ran’›n Irak savafl›n›n sonuçlar›ndan dolay›, çevresinde
kurdu¤u müttefiklerin Birleflmifl Milletleri "tan›mayan", gerekti¤inde
müttefiklerini hiçe sayan ABD karfl›s›nda bir ifle yarayamayaca¤› endiflesi ve olas›
bir savafl durumunda demokrasi isteyen rejim karfl›tlar›n›n etkisiyle halk
deste¤ini kaybetme korkusuyla bir savafla giremeyece¤i belirtilmektedir (Keskin
2006:68).
Türkiye ve ABD yetkililerince ‹ran’›n bölgedeki konumu ile ilgili olarak
birbirini tamamlayan biçimde etkili bir güç oda¤› haline geldi¤i haber metinlerinde
yer al›rken ayn› zamanda önlem al›nmas› gereken bir durum olarak haberler
d›fl›nda köfle yaz›lar›nda da yer almaktad›r. Yabanc› bas›ndan yap›lan al›nt›larda
özellikle ABD ve ‹ngiltere bas›n›nda ‹ran’›n nükleer silah üretebilen bir ülke
durumuna geldi¤inde bölgedeki di¤er ülkeler için tehdit unsuru olaca¤›
vurgulanmakla beraber, bu tehditten en çok etkilenecek ülkeler aras›na dikkat
çekecek bir biçimde Türkiye konmaktad›r. Takip eden günlerde -olas›l›klar›
83
de¤erlendirme aflamas›nda- silah üreticilerinin Türkiye ve risk grubuna giren
ülkelere yeni teklifler götürdü¤ün dair bilgiler yine bu haberlerde yer almaktad›r.
‹ran’›n nükleer faaliyetleriyle ilgili yaflananlar›n sadece ‹ran’› ilgilendirmedi¤i
olaylar›n çevresel bir etki yapt›¤› gazetelerin tümünde bulunmaktad›r. Ayr›ca
‹ran’dan etkilenen ve destek alan di¤er "tehdit" unsurlar› da haber metinlerinde
yer bulurken özellikle Lübnan’›n güneyine hakim olan Hizbullah, fiiilerin
yönetimde etkili oldu¤u Suriye, ve son olarak bunlardan destek alan Filistin’deki
Hamas ile ilgili son geliflmeler ‹ran’›n nükleer faaliyetleri ile ilgili haberlerin önemli
bir k›sm›nda yer almaktad›r. Yine bu haberlerde tüm bu unsurlar›n fiii gruplar
üzerinden bölgede h›zla yay›lacaklar› ve "rejim" dönüflümleri yapabileceklerine
gündeme getirilmektedir. ABD’nin yeni hedefi olarak ‹ran’› etkisizlefltirmek için
do¤rudan bir savafl tercih edilmeyecek olsa bile ‹ran’›n Lübnan ve Filistin’deki
"müttefiklerine" iliflkin haberler yine ‹ran konulu haberler ile iç içe yer almaktad›r.
Araflt›rma kapsam›nda taranan, liberal gazeteler olarak tan›mlanabilecek
Hürriyet, Milliyet, Sabah gazeteleri ‹ran’›n yönetim fleklini, toplumsal yaflama
rejimin etkisini ‹ran’›n nükleer faaliyetleriyle ilgili haberlerle beraber vererek
‹ran’›n Türkiye için tehlikeli bir ülke oldu¤unu belirtmifllerdir. Bunlar›n d›fl›nda
Cumhuriyet gazetesinde yay›nlanan "‹ran’›n nükleer yolculu¤u" konulu araflt›rma
dosyas›nda bir bölümün bafll›¤›, "Türkiye ‹ran füzelerinin menzilinde" fleklinde
verilirken çevre ülkeler için ne kadar büyük bir tehdit oldu¤u vurgulanmaktad›r.
Radikal gazetesinde Rusya’dan sonra dünyan›n ikinci büyük do¤algaz yataklar›na
sahip olan ‹ran’›n do¤al kaynaklar›n›n neredeyse tümünü ihraç etmesi üzerine
kurulu bir haberde buralardan gelecek geliri halk›n refah› için kullanmak yerine
rejimi devam ettirmek amaçl› kullan›lmas› ve bu kadar do¤al enerji kayna¤›na
sahipken nükleer güç olma iste¤inin ard›nda iktidar›n devaml›l›¤›ndan baflka bir
amac› olmad›¤› ifade edilmektedir. Özellikle ‹srail ile iliflkilendirilen haberlerde
‹srail’in nükleer silahlar›n› kullanma olas›l›¤›n›n asl›nda çevresel etkileri yüzünden
imkans›z oldu¤u yaz›lmaktad›r. Vakit gazetesi ise yine ayn› flekilde sosyal
yaflam›yla ve rejimle ilgili konular› nükleer faaliyetlerle iliflkilendirirken ‹ran’›
Türkiye’nin örnek almas› gereken bir ülke olarak tan›mlam›flt›r. Özellikle
araflt›rmada seçilen dönem içinde ulusal/yayg›n Türk televizyon kanallar› ‹ran’daki
toplumsal hayatla ilgili Tahran’dan görüntüler eflli¤inde bilgiler vermifllerdir.
Hürriyet ve Milliyet Gazetelerinin ait oldu¤u medya grubunun televizyon
kanallar›nda bask›c› ve tutucu ‹ran yönetiminin sonuçlar› ‹ran halk›n›n a¤z›ndan
ekrana tafl›nm›flt›r. Bu gazeteler, Vakit ve Yeniflafak gazetelerinde ‹ran Düflman›
Medya ve Boyal› Bas›n fleklinde sunulmaktad›r.
Çal›flma kapsam›ndaki gazetelerde yay›nlanan haberlerdeki bilgilerin
yabanc› kaynakl› olmas›, bilgi dezenformasyonuna yol açaca¤› gibi bu bilgilerin
manipülatif olma ihtimalinin de gözden kaç›r›lmamas› gerekir. Özellikle yabanc›
bas›n kaynakl› yorum yaz›lar›n› konu alan haberlerde olas›l›k hesaplar› üzerine
kurulu yeni Ortado¤u ve ‹ran projeleri anlat›lmaktad›r. ‹ran’› olumsuzlayan
haberlerin tümü ya ‹ran’›n bir ‹slam Cumhuriyeti olmas› ve bireysel özgürlükleri
84
din ad›na k›s›tl›yor olmas›na ya da yine son dönemde ‹slami Terör olarak
adland›r›lan ve ABD’nin 11 Eylül sonras›nda pefline düfltü¤ü oluflumlara olan ‹ran
deste¤i, nükleer silah yapma veya bunu kullanma olas›l›¤›n›n belirsizli¤i üzerine
kurulmaktad›r. Baz› haberlerde yer alan ve ABD yetkililerinin vurgu yapt›¤› di¤er
bir olas›l›k ise bu silahlar›n terör örgütlerinin eline geçmesidir.
Çal›flma kapsam›nda taranan Hürriyet, Milliyet, Sabah, Radikal ve
Cumhuriyet gazetelerinde ‹ran’›n nükleer faaliyetleri tehlikeli ve tehditkar
bulunurken ‹ran rejiminin bask›c› ve güvenilmez bulunmas› devaml› olarak
vurgulanmaktad›r. Muhafazakar ya da ‹slami içerikte yay›n yapan gazetelerdeki
haberlerde mesafeli de olsa ‹ran her zaman siyasi, ekonomi ve dini yönden
yak›ndan izlenmesi gereken bir ülke olarak tan›mlanmaktad›r.
85
Kaynakça
EDELMAN, M. J. (1993). "Contestable Categoriesand Puclic Opinion", Political
Communication, 10(3).
ENTMAN, Robert M. (1993), "Framing: Toward Clarification of a Fractured
Paradigm", Journal of Communicaiton Autumn.
ENTMAN, Robert M. (1991), "Framing U.S. Coveraga of International News:
Contrast in Narrative of the KAL and Iran Air Incidents", Journal of
Communicaiton, Autumn.
GAMSON, W.(1992), Talking Politics, New York, Cambridge University Press.
IYENGAR, Shanto & SIMON Adam (1993), "News Coverage of the Gulf Crisis
and Public Opinion: Study of Agenda-Setting, Priming, and Framing",
Communication Research, 20 (3).
KAHNEMAN, D. & TVERSKY, A. (1984), "Choice, Values, and, Frames",
American Psychologist, 39.
KANJIRANTHINKAL, Mathew & HICKEY Joseph V. (1992). "Media Framing and
Myth: The Media’s Portrayal of Gulf War", Critical Sociology, 19 (1).
KESK‹N, Arif (2006), "‹ran Ne Yapmak ‹stiyor?", Stratejik Analiz, Say› 73.
NELSON, Thomas E., ZOE M. Oxley & CLAWSON Rosalee A. (1997). "Towards
a Psychology of Framing Effects", Political Behavior, 19 (3).
ZHONGDANG, Pan, & KOS‹CK‹ Gerald M. (1993). "Framing Analysis: An
Approach to News Discourse", Political Communication, 10 (1).
SEXTON, Jack (2001). "News Framing and War: A Match Made in Heaven",
http://www.asc.upenn.edu/usr/jsexton/NewsWatch/Essays/framing.htm,
05.10.2001.
VAN DIJK A. Teun (1991). Racism and The Press, London, Roudledge Pres.
86