A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 45, ERZURUM 2011, 295-320
Research o Research o Research on Alisir Nevai's Poems Found n Alisir Nevai's Poems Found n Alisir Nevai's Poems Found Between Between BetweenXV-XIX Beyaz XIX Beyaz
Collections in Taskent and Paris Libraries Collections in Taskent and Paris Libraries n Taskent and Paris Libraries

(Aktaran: (Aktaran:Dr. Recai KIZILTUNÇ Dr. Recai KIZILTUNÇ**)

ÖZ
Beyazlar, klasik edebiyat tarihinde önemli
bir yer tutmaktadır. Beyazlarda, klasik şairlerin
seçme şiirlerine ve onlara yapılan nazirelere yer
verilmektedir. Hindistan, İran ve Orta Asya
beyazcılık geleneğinde asıl yeri Farsça şiirler
tutmaktadır. Beyazlar Orta Asya’da XVIII. yüzyıla
kadar çoğunlukla Farsça şiirlerden teşkil
edilmekteydi. Alişir Nevayi’nin XV. asır beyazına
alınan ilk şiiri de Farsçadır. XVIII. asrın ikinci
yarısından itibaren Nevayi’nin Çağatayca şiirleri de
beyazlarda yer almaya başlar. XIX. asır Orta Asya
beyazlarında yer alan Nevayi’nin şiirleri genellikle
Çağataycadır. Bu dönem beyazlarında Çağatayca
şiirlere genel olarak daha çok yer verilir. Bunun en
önemli sebeplerinden birisi, Orta Asya Hanlıkları
döneminde, Timurilerin ve özellikle Hüseyin
Baykara devrinin örnek alınmasıydı.
Osmanlı şiir mecmualarında Türkçe ve
Çağatayca şiirlere XVI. yüzyıldan itibaren rastlamak
mümkündür. Hatta Nevayi’nin Çağatayca şiirleri ilk
önce Osmanlı şiir mecmualarında yer alır. Bu
durum, saray dilinin Osmanlıca oluşunun en önemli
sonuçlarından biridir.
Anahtar Sözcükler: Beyaz, iki dillilik (bilingualiz Anahtar Sözcükler: m),
Alişir Nevai, Farsça, Çağatayca
ABSTRACT
Poetical anthologies, bayâz, are one of
the sources for the study of the complex
problem of Persian-Chaghatây literary
bilingualism in pre-modern Central Asia.
These sources contain up to several hundred
verses by many different classical and local
poets writing in both languages, compiled in
one volume. Since each bayâz manuscript is
virtually unique by its contents, it can be
considered as a “photography” of literary
tastes, practices, and notions of literary
criticism in a given place, milieu, and period of
time. The analysis of bayâz volumes copied in
one single region of Central Asia but dating
from different periods, as well as the study of
volumes originating from different areas of
Central Asia but copied in the same period of
time, can bring forward much information on
the evolution of literary forms and styles.
More importantly, it also helps to assess the
respective weight of the Persian and
Chaghatây languages in the literary practices
of Central Asia. We have limited our investigation
to the period going from the 15th century that is the
beginning of the Timurid dynasty to the 18th
century when the Chaghatây language began to
play a really important part in the literary milieu of
the Central Asian courts.
Keywords: Bayâz, bilingualizm, Alişir Nevai, Keywords:
Persian, Chaghatây language

*
Özbekistan Milli Üniversitesi, Özbek Klasik Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi
** Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim
Üyesi
296* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
Beyaz, şairlerden seçilen şiirler toplamıdır. Şiirler, bir derleyici veya
birilerinin beğenisine göre seçilir. Beyaz kelimesi Arapça olup, ak, aklık
anlamındadır. Adı geçen metinler karışık yazılan karalama nüsha –müsveddenin
zıddıdır. Arapça uzmanı alim E. Halidov’a göre, müelliflerin hizmetinde olan
profesyonel hattatların karalamalarını (müsavede, mesvûd) temize (mebyûz,
mübeyyeze, beyaz) çeken. Yani basımevlerinin ortaya çıkmasından sonraki
zamanda harf dizicilerin ve tashihçilerin işlerini yapan kişilerdir. Bazen bu işi,
müellifin bizzat kendisi üstlenerek temize çekerken düzeltmeleri yapar.1
“Beyaz”
adlandırması, diğer coğrafyalardaki şairlerin şiir mecmualarına oranla, Müslüman
doğuda daha geniş yer bulmuştur.2
Beyazlardan, edebiyatçıların şiir meclislerinde
ve oluşturulan musiki gecelerinde, repertuar olarak, birçok yerde istifade
edilmiştir.3
Beyazlar, münferit şiir divanı tertip etmeye ihtiyaç duymayan bir
kısım şair veya edebiyatçının şiirlerinden ve şiir severlerin, kendilerine yakın olan
şairlerin şiirlerini, el yazma bir cilt altında toplamasından oluşur. Orta Asya’da
ilk şiir mecmuaları, XV. asır sonu ve XVI. asır ortalarında çıkmaya başlamıştır.
Bunların genel özellikleri şöyledir:
X-XV. asırlarda İran ve Orta Asya’daki edebi hayatla sıkı sıkıya bağlıdır.
XVI. asrın ilk on yılında, edebi ilişkilerde gözle görülür değişimler meydana
gelmiştir. Safeviler (1502-1736) sülalesinin siyaseti, Orta Asya ve İran arasındaki
münasebetlerin tamamen kopmasına neden olmuştur.4
Beyazlar da bu dönemde,
yani bölgesel (mahalli) edebiyatların önem kazanıp, klasik şairlerin azalması
zamanında; doğan boşluğu doldurmak için ortaya çıkmıştır. XVII. asır beyazları,
sayıca daha önceki dönemlere göre biraz daha fazladır. Özellikle XIX. asırda pek
çok beyaz hazırlanmıştır. Beyazlar, edebiyat tarihini öğrenmede, kendine has bir
materyal niteliği taşırlar. Mesela iki dilli beyazlarda Türkçe ve Farsça şiirleri bir
arada vererek, kendi çapında, bu dillerdeki eserlere olan ihtiyacı gidermiş olurlar.
Beyaz edebiyatçılığında Y. İshakov, M. Hamidova ve B. Abdullayev’in
çalışmaları5
, bu sahadaki en önemli araştırmalardır. Sonraki yıllarda rutin

1
Halidov A. B. Arabskie rukopisi i arabskaja rukopisnaja traditsija. Moskova, 1985, 157.s
2
Dâneshpazhûh M. T. “Beyaz”. Encyclopaedia Iranica. C. III (3), s. 886; Nawshahi S. A. Fihristi
nuskhahâyi khattiyi farsi. Munzayi Milliyi Pakistan, Karachi. İslamabad, 1404 (1983), s. 127-140;
Munzavi A. Fihristi nuskhâyi khattiyi katabkhanayi Ganğbakhsh. C. 1, Lahor 1357 (1978);
Munzavi A. Fihristi nuskhahâyi khattiyi farsiyi Pakistan. C. 8, manzumaha (2). İslamabad 1366
(1987).
3
Hiravi N. M. Tarikhi nuskhapardâzi va taskhikhi intiqodiyi nuskhahâyi khattiy. Tahran 1380
(2001), s. 201-203.
4
Birtil’is İ. E. İzbrennii trudi. İstariya Literaturi i külturi İrana. Moskova, 1988, s. 262-365, 269.
5
İshakov Y. Beyaz ve Beyazcılık Tarihi// “Özbek edebiyatı Tarihi Meseleleri” Toplamı. Taşkent,
1976, s. 78-101; Hamidova M. Kolyazma Beyazlar-Edebi Memba. Taşkent 1981; Abdullayev B.
Taşbasma Beyazların Bilimsel Tavsifi // Edebi Miras, 1989, 4 (50), 37-44.sayfalar.
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
297
törenlerde faydalanılan beyazlar, zaman içerisinde değişen fikirler çerçevesinde
kadın âlimler tarafından da ele alınmıştır.6
Beyazları incelerken, bu eserlerde
kullanılan “İki dillilik”i ayrı bir başlıkta incelemek gerekir.7
Genel olarak ele
alındığında Çağatay, özellikle Nevayi şiirlerinin, el yazma eserlerde sunuluşu
konusu, çoğunlukla, tasvir çerçevesinde ortaya konulmuştur.8
Fakat Nevayi’nin
Türkiye’deki şiirlerinin, Orta Asya beyazlarında hangi devirlerden itibaren dâhil
edildiği, bilimsel olarak henüz araştırılmamıştır.
“Türk edebiyatının büyük temsilcilerinden Nevayī’nin şiirleri, hangi
devirlerden başlayarak alınmıştır?” sorusu bizi, aynı zamanda, onun Türkçe
şiirlerinin ilk defa ne zaman beyazlara alındığı konusuyla ilgilendirmiştir. Mevcut
beyazlarda Nevayi şiirlerinin verilişi, M Hamidov’un kaydettiğimiz kitabında
hatırlatılmıştır.9
Hamidov’a göre, beyazlarda bulunan Nevayī şiirleri, diğer şairler
içerisinde ilk sırada gelir. Kitapta adı geçen hülasaya gelmek için Özbekistan
Fenler Akademiyası Şarkşinaslık Enstitüsü’ndeki 400 beyazdan, Çağatay
edebiyatıyla ilgili el yazma beyazları esas alarak inceleme yapılmıştır. Fakat
“Özbek edebiyatıyla ilgili” ibaresine 230 beyaz dâhil olsa da10 bu beyazların hangi
döneme ait olduğu belirtilmemiştir. Adı geçen beyazlarda bulunan Nevayī şiirleri,
aynı zamanda daha başka yerlerde bulunduğu bir vakıadır. Fakat bundan daha
önemlisi Nevayi şiirlerinin, tarihsel olarak, beyazlara ne zamandan itibaren
alındığı meselesidir. Bunun üstüne M. Hamidova’nın bilgilerinden beri aradan 20
yıldan fazla vakit geçti ve enstitü bölümleri yeni el yazmalarla zenginleştirildi.
Özellikle Özbekistan Fenler Akademisine kayıtlı olan H. Süleymanov adında
kayıtlı el yazmalar enstitüsü (1978-1998) kayıtlı hesabına, bu devirde yeni
bulunan beyazlardan birkaçı çoğaltıldı.11 Günümüzde adı geçen enstitünün el
yazmalar bölümü, ÖzR FA Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşinaslık

6
Kleinmichel S. Halpa in Choresm (Harezm) und âtin âyi im Ferghanatal: Zur Geschichte des
Lesens in Uzbekistan im 20. Jahrhundert. Teil 2. Berlin. 2000, (Anor 4), s. 324-338; Kramer A.
Geistliche Autoritat und İslamische Gesellschsft im Wandel. Studien über Frauenalteste (otin
und xalfa) im unabhangigen Uzbekistan. Berlin 2002, s. 140-151.
7
Erkinov A. “Les copies des anthologies poetiques persan-chaghatay de la Bibliotheque nationale
de France: contribution a l’etude des beyaz de l’Asie Centrale (XVe-XIXe s.)”. Studia Iranica.
33/2 (2004), s. 221-242. Erkinov A. From Persian poetic classicism to Timurid mannerism:
Chaghatay (Turkic)-Persian bilingualism in the intellectual circles of Central Asia (1475-1900).
Vienne, 2008, 270 s. (baskıda).
8
Hakimov M. Nevayi Eserleri Elyazmalarının Tavsifi, Taşkent 1983.
9
Hamidova M. Kolyazma…, 45-46.sayfalar.
10 Hamidova M. Kolyazma…, 11.s.
11 Katalog fendi institüti rukapiseyi. C. I, II. Taşkent 1988, 1989; Erkinov A. Manuscript
Collections of the Former Uzbek Academy of Sciences İnstitute of Manuscripts (1978-1998). In:
Manuscripta Orientalia. vol. 8, no 1, 2002, s. 36-38.
298* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
Enstitüsü’nden alınmıştır. Dolayısıyla adı geçen konuyu, yeni beyazlar esasında,
kronolojik yönden, yeniden görüp, incelemeye ihtiyaç vardır.
Nevayī şiirlerinin beyazlarda yer alma tarihini belirlemede, Orta Asya’da
oluşturulan beyazları esas aldık. Bu tür beyazlardan Özbekistan Fenler Akademisi
Şarkşinaslık Enstitüsünün El yazmalar bölümünde 740 adet ve Paris Milli
Kütüphanesi’nde 12 adet bulunmaktadır.12 Adı geçen fonlardaki beyazlar
içerisinde, sadece oluşturma tarihi belirtilenlerden yola çıkarak bile konuya
açıklık getirmek mümkündür. Mevcut el yazmalardan, oluşturma tarihi
kaydedilmiş beyazlar yaklaşık 200 adettir (toplamı, 752’dir). Oluşturma tarihi
belli olanların, toplam sayıya oranla bu kadar düşük kalmasının nedeni, beyaz
hazırlayanların, düzenleme tarihini rutin bir koşul haline getirmeyişleridir. Yazım
tarihi belirtilmeyen 550 den fazla beyaz ise araştırmamız için gerekli cevapları
karşılayamadı ve biz onlardan bu konuda gerektiği kadar istifade edemedik.
Yazılış tarihi tahmini olarak belirtilen el yazmalara odaklanıp kesin sonuçlar
çıkarmak ise bilimsel mantığa uzak bir tutumdur. Dolayısıyla biz sadece
düzenleniş yılı kesin olarak belirtilen beyazlardan faydalandık. Yazım yılı
gösterilmiş ve 20. asra kadar ulaşmış 52 adet beyaz vardır. Adı geçen miktardan
40 beyaz, XIX. asırda dizilmiş ve bunlara çok sayıda Nevayī şiiri alınmıştır. Genel
olarak Orta Asya beyazlarındaki şiirleri Türkçe olarak verilen müellifler içinde
Nevayi, en başta yer alır.13 Biz, araştırmamızda XIX. asırdan önce aktarılan ve
düzenleniş senesi belirtilen XV-XVIII. asırlara ait 12 adet beyaza ağırlık verdik.
Bunlar XV. asra 4 adet,14 XVI. asra, 4 adet; XVII asra, 2 adet; XVIII. asra, 2 adet
beyazdır. Artık Nevayi şiirleri, bu devir beyazlarında yavaş yavaş yer almaya
başlamıştır.
Aynı dönem beyazlarının kronolojisi Tablo-1’de gösterilmiştir: Tablonun
birinci sütununda tertip rakamı; ikincisinde, el yazmanın bölümdeki saklanış
tarihi ve yazarın rakamı; aynı zamanda, aynı bölümdeki el yazmaları tavsif eden

12 2003 yılının Şubat-Mart aylarında ben, Didra şehrinde bulunduğum süre içerisinde Paris’te
Fransuva Miteran adlı Paris milli kütüphanesi el yazmalar bölümünde incelemede bulundum.
Bilimsel gözlemlerimiz çerçevesinde aynı fonda saklanılan el yazma beyazları araştırma
maksadıyla işe koyuldum. Bu düşünceleri eyleme geçirmede bize yakından yardım eden aynı
kütüphanedeki “Farsça El Yazmalar Bölümü” başkanı, Fransız Rişer ve “İran Dünyası
Tetkikatları Merkezi” rehberi Bernard Urkad ve araştırmacı Mariya Şuppilerg’e en derin
minnettarlıklarımı bildiririm.
13 Bu yönden Nevayi ile sadece Fuzuli’nin seçilmiş olması mümkündür.
14 Şunu belirtmek gerekir ki XV asırda kaydedilen adı geçen dört beyaz, Paris Milli
kütüphanesinde saklıdır. Özbekistan’da saklanan beyazların en eskisi XVI. asırda geçirilmiştir.
Bu bakımdan Paris beyazları hesabına Orta Asya beyazları tarihi, bir asır eskiye gider.
Dolayısıyla bunları, beyazcılık tarihimizden ayrı tutmak mümkün değildir.
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
299
fihriste hatırlatma gösterilmiştir.15 Üçüncü sütun, el yazmanın düzenleniş
senesini; H/M, aynı senenin hicri/miladi yıllardaki düzenlenişini bildirir.
Dördüncü, beşinci ve altıncı sütunlar, beyaza alınan şiirlerin miktarını, sonunda
da Fars dilindeki (F. D) ve Türk dilindeki (T. D) şiirlerin sayısını anlatır. En
sondaki sütun, beyazdaki şiirlerin müellifini; kaç şair olduğunu anlatır. Burada
Nevayi ve Fuzuli’den sonra verilen rakamlar, ilk önceki beyazdaki şairin
şiirlerinin genel sayısını, bu cümleden, parantez içerisindekiler, birincisi Farsça;
ikincisi ise Türkçe şiir miktarını bildirir. Mesela, “Nevayī-21 (6/15)”, beyazda
Nevayī’nin 21 adet şiiri verilir, bunlardan 6 adet Farsça ve 15 adet ise Çağatay
dilindeki şiiri ifade eder.
Tablo-IXV-XVIII asır Beyazları ve Bunlardaki Şiir ve Şairler XVIII asır Beyazları ve Bunlardaki Şiir ve Şairlerin Miktarı n Miktarı n Miktarı
No: El
Yazmanın
Yazarı- Yazarı-
Rakamı Rakamı
Kayıt tarihi
(H/M)
Şiirler F. D. T. D.
1. BNF-SPNo:
1473
(B1, III,
1975)
1475 1186 1186 0
2. BNF-SPNo:
1425
(B1, III,
1983)
1480 300 300 0
3. BNF-SPNo:
781
(B1, III,
1971)
Rebiü’levvel,

892/Mart-
Şubat, 1487
1643 1643 0

15 BNF-SP, Paris Milli kütüphanesindeki beyazı anlatır. ÖRŞİ, Özbekistan Fenler Akademisi
Şarkşinaslık Enstitüsü fonunu bildirir. Bundan başka bilgiler, aşağıdaki şu bilgileri anlatır: B1,
“Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la bibliotheque Nationale. Paris” (“İ. Blaşi.
Paris Milli Kütüphanesi Fars Dili El Yazmaları Fihristi”); CBP, “Sabreniya vastaçnih rukapisiy.
Taşkent”.
300* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
4. Ancien
Fonds, No:
349 (B1,
III, 1974)
902/1496-
97
1076 1076 0
5. ÖRŞİ-1,
No: 348
(CBP, II,
1709)
964/1556-
57
149 149 0
6. ÖRŞİ-1,
No: 209/3,
6, 12
(CBP, II,
1710)
970/15562-
63
-978/1570-
71
234 234 0
7. BNF-SPNo:
802
(B1, III,
1986)
XVI asır 41 41 0
8. BNF-SPNo:
786
(B1, III,
1982)
XVI asır 46 46 0
9. ÖRŞİ-1,
No: 2812
(CBP, II,
1423-
1424)
1063/1652-
53-
1072/1661-
62
1087 1086 1 (bir beyit)
10. ÖRŞİ-1,
No: 349/2
1155/1742-
43
181 179 2 dörtlük ve
ferd
11 BNF-SPNo:
1735
(B1, III,
2005)
1194/1780 91 71 20
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
301
12 ÖRŞİ-1,
No: 7038
(CBP, XI,
7303)
1200/1785-
86
232 183 47

Tabloda görüldüğü gibi Nevayi’nin Çağatayca şiirleri, ilk defa 1780 yılında
kaydedilen beyazda16 yer almaktadır. Bu beyazda Nevayī’nin 21 adet şiiri verilmiş
olup, bunlardan 6 tanesi Fars dilinde, 15 tanesi Çağatay dilindedir. Yani 1785 yılı
beyazında, Nevayī’nin Çağataycadaki 31 adet şiiri alınmıştır. Bundan önce
“Nevayī” mahlası altında (Farsça şiirlerinde kullandığı “Fānī” mahlasıyla değil),
onun Fars dilindeki bir beyiti (bu gazel matlasını çağrıştırır) 1487 tarihli şiir
mecmuasında yer almıştır (3- numaralı beyaz).
ڊڒم  و ر 

ت 

 و ر 
ات
Be zemm-i tµπ-i tû mürden √ayât √âl menest,
◊ayât-ı cân çi bûd ¡ömr-i câvidân-ı menest17
Adı geçen el yazma Kabil’de hüküm süren Timur sultanlarından Uluğ Beg
oğlu Ebu Said oğlu Miranşah (1460-1505) için hazırlanmış ve şu anda Paris Milli
Kütüphanesinde saklanmaktadır. Ancak bu beyit, mukayese edildiğinde,
Nevayi’nin Fars dilindeki şiirlerinden oluşan “Divan-ı Fānī”nin Taşkent ve Tahran
neşirlerinde bulunmamaktadır.
Bahsi geçen XV-XVIII. asır beyazlarında, Türk dilindeki birinci şiir, Fuzūlī
(1494-1556) gazellerinden biridir. Bu şiir, 1063/1652-53-1072/1661-62 yıllarında
hazırlanan beyazda bulunmaktadır.18 Bu matla, beyaza alınan 1087 adet şiirden
sadece biridir. Bunun gibi daha 1086 adet Farsça şiir bulunmaktadır.
Adı geçen tabloya göre dizilen diyagramda, Türkçe şiirlerin XV-XVIII
asırlardaki yerini belirlemek mümkündür. Burada iki çeşit yazıdan birincisi, mavi
renkli zemin, Fars dilindeki şiirlerin sayısını; küçük olan ikinci kızıl renkli yüzey,
Türk dilindeki şiirleri anlatmaktadır. Diyagramın sol ( ) tarafı, şiirlerin miktarını
(1186 adet), sağ taraf ise beyazın Tablo-1’deki düzen (bu, kronolojinin
esaslarındandır), rakamı ifade eder.



16 Tablo-1, No: 12 (BNF-SP-No: 1735)
17 Tablo-1, No: 3 (BNF-SP-No: 781, 284)
18 ÖRŞİ-1, N=: 2812, 34.
302* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
Diyagram 1 Diyagram 1
12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Sayıca Münasebeti ıca Münasebeti
Şekilde olduğu gibi 12 beyazdan toplam Türkçe şiirler, Fars dilindeki
şiirlere göre az sayıda kalmaktadır. Fars dilindeki şiirler, beyazda yer almasına
göre en koyu nokta_7-8. Beyazlardaki şiirlerin miktarı, Türkçedeki en yukarı
nokta _ 12-beyazdaki sonuç ile denktir. Genel olarak bu beyazlardaki şiirlerin
miktarını kıyaslarsak, Türkçe şiirler, Farsça şiirlere oranla %1’i oluşturur.
Diyagram 2 Diyagram 2

12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Yüzdelere Göre
Münasebeti Münasebeti
Türkçe yazılmış bir şiirin beyazda geçmesi, XVII. asır başlarında olması
dolayısıyla bunun nedenlerini takip ettik. İlk olarak klasik ediplerle beyazların
ilişkisini belirtmek gerekir. Bunun için yukarıdaki beyazların terkibindeki şair ve
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
1 3 5 7 9 11
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1 3 5 7 9 11
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
303
şiirlerin dilini bilmek ve mukayese yapmak için ek bir bilgi verir ümidiyle 1500
yıllarında19 yaşamış Fars ve Çağatay Edebiyatı klasiklerinden pek çok şiirin,
beyazlarda bulunduğu, Tablo-2’de görülmektedir.
Aşağıdaki tabloda ilk sütun, düzenleme rakamını; ikincisi, mevzubahis olan
Fars ve Türk edebiyatı klasik şairlerinin kronolojik sıralanışını ve birden on ikiye
kadar devam eden sütunlar; Tablo-1’de verilen 12 adet beyazın tertip rakamını
ifade eder. Adı geçen sütunlardaki doğru-yanlış cetvelinde, artı “+” ve eksi “_”
işaretleri, ismi zikredilen klasik şairlerin şiirlerinin, bu beyaza alındığını (“+”) ya
da alınmadığını (“_”) ifade eder. “Toplam” ise yekünü olup, on iki beyazdan kaç
tanesinde, bu şairlerin şiirlerinin alındığını bildirmektedir.
Tablo-2
1500 Yıllarında Yaşayan Şairlerin Şiirlerinin XV 1500 Yıllarında Yaşayan Şairlerin Şiirlerinin XV Yaşayan Şairlerin Şiirlerinin XV-XVIII. Asır Beyazlarına XVIII. Asır Beyazlarına
Alınışı Alınışı
№ Şairler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
0
1
1
12 Toplam
1. Ebu Abdullah Rudegi
(860–941)
– – – – – – – – + – – – 1
2. Ebul’Kasım Firdevsi
(940–1020/30)
– – – – – + – – + – – – 2
3. Nasır Hüsrev
(1004–1088)
– – – – – + – – + – – – 2
4. Ömer Hayyam
(1048–1122)
– – – + – – – – – – – – 1
5. Evhadu’d-din
Enveri
(1105–1187)
+ – – – – – – – + – – – 2
6. Feridü’d-din Attar
(1148-51–1221)
+ – – – – – – – – – – – 1
7. Sadi Şirazi
(1184-1298)
+ – – – + + – – + – – + 5
8. M Celaleddin
Rumi (1207–1273)
+ – – – – – – – + – – – 2
9. Fahriddin Iraki
(1207–1289)
+ – – – – – – – + – – – 2
10
.
Hüsrev Dihlevi
(1253–1325)
+ + – + + + + – + – – – 7

19 Burada Fuzuli istisnadır; çünkü o, Türk dilindeki ilk klasiklerden kabul edilir ve beyazlarda
onun çok sayıdaki şiirleri, Nevayi şiirleriyle birlikte alınmıştır.
304* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
11. Selman Saveci
(1291–1377)
+ + – – – + – + – – – – 4
12
.
Kemal Hocendi
(1318-21–1401)
+ – – – + – + – – – – – 3
13
.
Hafız Şirazi
(1325–1389)
+ + + – + – – + + – + + 8
4.
Kâtibi
Nişaburi
(Ö. 1435)
5
5.
İsmet Buhari
(Ö.1437)
5
6.
Abdurahman
Cami (1414–1492)
9
7.
Alişir Nevayi
(1441–1501)
3
8.
Fuzuli (1494-
1556)
3
Beyazlarda Nevayi ile Fuzuli şiirleri ardı ardına konulmuştur. Genellikle
beyazlarda Türkçe şiirlerin verilişi, bu iki klasikten başlanır ve bunların şiirleri
diğerlerine oranla daha fazla yer alır.
Tablo 2 esasında Tablo 3’e bakarsak: on iki adet beyazdaki şiirlerin
sayısına göre şairler, aşağıdaki şekilde yer alırlar (Türk şairler ayrı
gösterilmiştir.):
Tablo 3 Tablo 3
Şairlerin 12 adet beyazdaki yer alışları ve o Şairlerin 12 adet beyazdaki yer alışları ve onlardan alınan şiir sayıları nlardan alınan şiir sayıları nlardan alınan şiir sayıları
Sıra Şair Adı 12 beyazdan ne kadarında
bulunduğu
1. Cami 9
2. Hafız 8
3. Hüsrev Dihlevi 7
4. Sa’di Şirazi 5
5. Katibi Nişaburi 5
6. İsmet Buhari 5
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
305
7. Selman Saveci 4
8. Alişir Nevayi 3(1/2)
9 Evheduddin Enveri 3
10. Kemal Hocendi 3
11. Fuzuli 3(2/1)
12. Ebulkasım Firdevsi 2
13. Celaleddin Rumi 2
14. Nasır Hüsrev 2
15. Fahreddin Iraki 2
16. Rudegi 1
17. Ömer Hayyam 1
18. Feridüddin Attar 1
Gerçi bir şiiri Fars dilinde ve iki şiiri Türk dilinde olsa da Alişir Nevayi’nin
8. Sıradaki yeri ve de Fars edebiyatının bazı klasikleri (Rudegi, Firdevsi, Rumi,
Enveri, Ömer Hayyam, Nasır Hüsrev…) ile birlikte verilmiştir. Buna rağmen aynı
faktörler, beyazlarda klasik şairlere, özellikle kendi klasik devri çıkışını Özbek
edebiyatından 2-3 asır önce geçiren Fars edebiyatı örnekleri olan şiirlere daha
çok yer verdiğini gösterir. Nevayi’nin Türkçe şiirlerinin, ilk olarak 1780 yılında
düzenlenen beyazlara alınışı; buna mukabil o zamana kadarki beyazlarda onun
sadece Farsça beyitlerinin bulunması; hatta ilk Türkçe örneğin, XVII. asır
beyazlarında bulunması gibi olgular, XV-XVI. asırlardaki beyazcılık geleneği ve
mecmuaları için seçilmiş şiirlerin dili meselesine ayrıca değinmek zorunluluğunu
doğurmaktadır. Aslında XVI. asırdan başlayarak Farsça gelişen edebiyat, yayıldığı
coğrafyalarda, yerel halkın diline nüfuz etmeye başlar. Fars edebiyatına doğru bir
eğilim baş gösterir; Fars edebiyatı başka dillerdeki edebiyatların ilerlemesinde
etkili olur.20 Türk dilindeki şiirlerin bu devirden bir; hatta iki asır önce yazılmış
şiirlerin, sonraki beyazlarda yer almaya başlaması, adı geçen tarihi sürecin bir
sonucudur.
Mukayese için başka fonlara başvurmamız gerekecektir: Tacikistan Fenler
Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü El Yazmalar Bölümündeki kataloglarda toplam

20 Birtols İ. E. İzbrannie trudia. İstiraye literatüri i kulituri İrana. Moskova, 1988, 300.
306* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
135 beyaz saklanmaktadır. Bunların 95’ten fazlası XIX asırda tertip edilmiştir.21
135 beyazdan 90 tanesi iki dilli, kalan 45 tanesi, sadece Farsça şiirleri
içermektedir. Bu fondaki en eski beyaz, 1731 yılına ait. Bunda (No: 1510) sadece
Farsça şiirler verilmiştir. 1710-1773 yılları arasında tertip edilen iki dilli beyazda
(No: 1512) ise Nevayi şiirleri mevcut değildir. Yani katalogu esas alarak söylemek
gerekirse, XVIII asır ve öncesi beyazlarında, Türkçe şiir verilmemiştir.
Neden böyle? Elbette, Nevayī’nin Klasik edebiyat temsilcisi olmasındandır.
Nevayī daha kendi devrinde bile çağdaşları arasında meşhur bir şairdir; bunun
için “Nevayīşinaslık” terimi, temel bir önerme ya da belit derecesinde bir ifadedir.
Fakat beyaz, özel tür ve edebi zevkler dikkate alınarak hazırlanmış bir el yazma
çeşididir. Onda yer alan şairler, genel olarak belirli bir üne sahiptir. Fakat
beyazlarda, Fars edebiyatı ve başka dillerde gelişen edebiyatlar aynı seviyededir.
Sonuç olarak beyazlarda, uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Fars edebiyatı klasik
şairlerine geniş bir biçimde yer verilmiştir. XV. asırda Dihlevī, Hāfız, Sa’dī
şiirlerine, yoğun bir ilgi gösterilmiş, Şeybānīler (1500-1601) sülalesine mensup
olan Muhammed Şeybānī Han da divanındaki bir gazelini bu dille yazmıştır.
Hindistan’da bulunan el yazmaları, buradaki yerel halkın konuştuğu
Türkçeyle yazılmış şiirlerin (Nevayī, Fuzūlī), dini edebiyatların (Kur’an, hadis ve
sūfīlere ait risalelerin Türkçe tercümeleri), tarihi ve coğrafī eserlerin
okunduğunu göstermiştir.22 Ancak beyazlara Türkçe şiirlerin alınışını, bu devir
okurlarının dil bilmeleriyle açıklamak yeterli değildir.
Beyazlardaki Fars klasiklerine çok fazla önem verilmesi sebeplerini, orta
sırlardan başka el yazmalarla bağlı olan türlerden de izleyerek görebiliriz. XV-XVI
asır koşullarındaki Farsça şiir ve Nevayi’nin Farsça ürünleriyle olan münasebetini
incelemek için “Radayful eş’ar” toplamlarına değinmeliyiz. Bilindiği üzere,
bunlarda gazel ve bu gazellere yazılan nazirelerin redifleri esas alınarak, alfabetik
bir şekilde yerleştirilmiştir. Bu eserlerin ilk örneklerinden biri-Fahri Hirevi’nin
(1490-1563) “Tuhfetü’l-Habib” (929/1522-23 yılında dizilmiştir.) adlı antolojimecmuasıdır.
Bu eser temelde, 1523 yılındaki aşağıdaki şairlerin şiirlerine yazılan
nazirelere dayanmaktadır (Tablo 4). Tabloda, nazirelerin miktarına göre de
yerleri belirtilmiştir.23 2. sütunda yer alan şair adı; üçüncüde, kaç gazele nazire
yazıldığı; dördüncüde, bu gazellere başka şairler tarafından hangi nazire gazelin
yazıldığını gösterir. 2-3. Tablolarda adları verilen şairlerin Farsça mecmualarda
yer almasını ayırmak için bunları gösteren harfler, kalın olarak gösterilmiştir.

21 Katalog vastacnih rukapisiy akademi nayk Tadcikckay SSR. Tom V, Duşanbe, 1974, No: 1508-
1645.
22 Keramet D. Türkiskayi leksikagrafiya v İndin//Abşestvinnie nayki v Özbekistani. No: 3, 2003, s.
69.
23 Efsahzad E. Lirika Ebu er-Rahmane Dcemi: problrmiy tekste paztiki. Moskova 1988, 130-131.s.
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
307
Tabloya, sadece ilk önce yer alan şairden başlayıp, Nevayi’nin dönemine kadar
olan kısmı alınmıştır.
Tablo 4 Tablo 4
Şairlerin şiirleri ve Şairlerin şiirleri vebunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’l bunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’l bunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’l-Habib” eserinde bulunan Habib” eserinde bulunan
nazirelerin miktarı lerin miktarı miktarı

Sıra Şiirleri nazirelere konu olan şairler Naziresi olan
şiirler
1. Hüsrev Dihlevi (1253–1325) 48
2. Sa’di Şirazi (1184–1298) 31
3. Abdurrahman Cami (1414–1492) 27
4. Hafız Şirazi (1325–1389) 23
5. Hasan Dihlevi (1254–1327) 13
6. Kemal Hocendi (1318–1401) 13
7. Nizariy (1247–1320) 10
8. Selman Saveci (1300–1376) 7
9. Şahi (1458) 7
10. Hacu Kirmani (1281–1352) 6
11. Katibi Nişaburi Katibi Nişaburi (Ö. 1435) 5
12. Zahir Faryabi (1156–1201) 4
13. Humam (1314) 4
14. Asafi (1449–1517) 4
15. İmad (1310–1372) 4
308* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
16. Riyazi (1479) 3
17. Nimetullah Veli (1329–1431) 2
18. Azeri (1382–1462) 2
19 İsmet Buhari (1437) 2
20 Alişir Nevayi Alişir Nevayi (1441–1501) 2
Yukarıdaki sonuçlar şunu göstermektedir ki -gerçi şiirlerine nazire
yazılmış olanların genelinde- Fars edebiyatı klasiklerinin yeri, biraz değişken olsa
da bizim için önemli olan noktası mevcuttur. Ayrı gösterilen şairlerin tümü
(Kemal Hocendi’yi ayrı tutarsak), incelediğimiz on iki beyazda da, küçük
değişikliklerle, Nevayī’den üstüne alınmıştır (Tablo 3). Bu tabloya göre Nevayi’nin
Farsça yazmış olduğu iki gazeline, on iki nazire yazılmıştır. Demek ki, Farsçada
usta müellif sıfatında da Nevayi, beyazlarda gösterilen, Fars edebiyatı klasikleri
arasında yer almıştır. Fahri Hirevī’nin eserinde, Nevayī’den yine 15 şair adı
verilmiştir (toplamı, 35’tir. Nevayī’nin altındaki 15 şairden 5 tanesi, Nevayī’den
önce yaşamıştır). Bunlar gazellerine, Nevayī’ye oranla, daha az nazire yazılan
müellifler olup, 35 şair içinde Nevayī 20 yerde bulunmaktadır.
Klasik şairlere, özellikle beyazlarda şiirleri en çok tercih edilen Hüsrev
Dihlevi, Hafız Harezmî ve Abdurahman Cami’ye itibar ve bunların takip
edilmesinin yoğunluğunu, Nevayi’nin Farsça şiirlerinin aracılığında da aramak
mümkündür. O, Farsça “Divan-ı Fani”deki 552 gazelinden 393 tanesini (yani
%70), Fars edebiyatı klasiklerine nazire şeklinde yazmıştır.24 Adı geçen divanların
asıl kısmı Dihlevi, Hafız ve Cami gazellerine yapılan nazirelerle artmıştır.25
Nevayi, Türkçe ve Farsçayı mukayese ettiği “Muhakemetü’l-Lugateyn” (905/1499-
1500 yıllarında yazılan)26 eserinde de bu üç edip yanında, Sa’di-yi Şirazi’nin fars
şiirine etkisini anlatmaktadır.27

24 Paris Milli Kütüphanesi, Ancien fonds, 285, 160-333. 933 yılı Zilhicce ayında/527 AğustosEylül’de
alınmıştır (Richard F. Catalogue des Manucrits Persans. I. Ancien Fonds par F.
Richard. Paris 1989, 285).
25 Alişir Nevayi, Mükemmel Eserler Toplamı, 18-19. Ciltler, Taşkent 2002.
26 The Cambrige History of Iran. Vol. 6, The Timurid and Safavid periods. Ed. P. Jackson, L.
Lochhart, Cambrige, 1986, 139.
27 Alişir Nevayi, Mükemmel Eserler Toplamı. 16. Cilt, Taşkent 2000, 32. s; Hayıtmetov E. Neveyayi
Lirikası, Taşkent 1961, 23.s; Mirzayev E. Fani ve Hafız//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
309
Şunu da belirtmek gerekir ki, Nevayi’nin Türkçe gazellerinde de Dihlevi,
Hafız ve Cami’yi üstat olarak kabul etmiş ve bunu “Hazainü’l-Me’ani”daki
gazellerinde de göstermiştir.28 Gazellerden birinde ise bu üç müellifi dikkate
alarak, kendi şiirlerinde, onların etkisini belirtmiştir.
ا 


 ا
ور
 اچ  
"! ن ر ! $
"!
“Nevayī nazmına baksan değildir; bu üç dostun beyitleri gibidir.”
Kendi çağdaşı olan şairlerin şiirleri hariç, bu üç ve başka Fars edebiyatı
klasik ediplerinin şiirlerini, beyazlara geçirme işi, bu dönem için geleneksel bir
hal almıştır.29 Fakat Türk edebiyatı klasiklerinin XV. asır ve daha sonraki
dönemin edebi muhitindeki yeri nasıl? Nevayī, “Muhakemetü’l-Lugateyn”de,30
vurguladığına göre, seleflerinden sadece Lütfī’nin (1366-1462)31 birçok beytine
Fars edebiyatı klasiklerinin şiirlerine denk gelenleri almıştır.32 Demek Türkçe
şiirin, Lütfī’ye kadar güçlü bir temsilcisi, Nevayī’ye göre Fars edebiyatı
klasikleriyle kısmen denktir. Bu şartlar altında Türk edebiyatı temsilcilerinin
beyazlarda çok bulunmasını da irdelemek gerekir (Genellikle bahsi geçen
mülahazalar, Türk edebiyatı klasiklerinin Fars edebiyatı klasikleri ile bir yerde
boy ölçüşmesi, beyazlara aittir). XV. asır ve ondan sonra da Lütfī ve Nevayī’nin
Türk okurları arasındaki şöhreti, çok iyi bilinmektedir.
“Redayifü’l-Eş’ar”lardan birinin33 başındaki fihrist (-1b-0a) bulunmaktadır.
Burada, tablo içerisinde adı geçen beyazda, şiirleri verilen 135 şair adı
zikredilmiştir. Elimize geçen fihristte adı geçen şairlerin adları, art arda
sıralanmıştır. Mesela ilk on şair ismi verildikten sonra “aleyhe’r-rahme” (Hüda
rahmet kılsın) şeklinde biri ibare verilmektedir. Aşağıdaki beyazdaki fihrit esasına

1968, 53-62; İsakov Y. Nevayi ve Hüsrev Dihlevi//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent
1968, 88-106.
28 Alişir Nevayi, Mükemmel Eserler Toplamı, 3. Cilt, Taşkent 1990, 450.s; Özbek Edebiyatı Tarihi,
II Cilt, XV. asrın ikinci yarısı, Taşkent 1978, 91-92.
29 Rızayev Z. R. İndiyskiy crili’ v poezii ne farsi kantse XVI-XVII yy., Taşkent 1971, 7
30 Philologiae Turcicae Fundamemnta. II. Wiesbaden, 1964, 351.
31 Birnbaum E. “Lüçfi”. EI²,
32 Alişir Nevayi, Muhakemetü’l-Lugateyn, rukopisi BNF, Suplement turc, 317, list 281 (Blochet E.
Catalogue des Mnauscrits turks. Cilt I. Suplement Paris, 1932, 317); Mir Ali Şir, Muhakemetü’lLugateyn.
Ed. R. Devereux. Leiden. 1966, 33-34; Quatremere E. Chrestomathei en turk oriental
contenant plusieurs ouvrage de 1 Emir Ali Schir, des extraits des Memories du BakhtiarNameh.
1 fascicule. Extraits d’Ali-Schir. Paris, 1841, 35; Alişir Nevayi. Mükemmel eserler toplamı.
16. Cilt, 36. s.
33 ÖRŞİ-1, No: 2335 (1301/1883-84 yılı Mirza Gaziyani geçirmiştir).
310* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
göre dizilen tabloda on şair ve onlardan sonra gelen (11. sırada), şiirleri en çok
verilen müellif-Kokan hanı Ömer Han’ı (1810-1822) da tabloya dâhil ettik. Bunda:
1. Sütunda, şairin fihristte veriliş esasındaki tertip rakamı; ikincisi-şair adı ve
mukayese için, yaşadığı yıllar; üçüncüsünde-Bu şairin, beyazda kaç şiirinin
olduğu; dördüncüsünde- Adı geçen şairin şiirlerinin, beyazın kaçıncı sayfasından
başlayarak verildiğini belirtir.
Tablo 5 Tablo 5
Anonim Redayifü’l- Anonim Redayifü’l-Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883 Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883 Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883-84 yılında dizilen) 84 yılında dizilen) 84 yılında dizilen)
Şairler ve Şiirlerinin Miktarı Şairler ve Şiirlerinin Miktarı
№ Fihristteki Tertibi Toplam
Şiiri
Hangi Sayfadan
Başladığı
1. Bidil (1644-1721) 62 1
б
2. Cami (1414-1492) 22 33а
3. Hafız (1325–1389) 22 22а
4. İsmet BUhari (Ö. 1437) 4 95а
5. Sadi Şirazi (1184–1298) 2 102а
6. Hazrem imam Mu’in 1 319а
7. İmla (1688-1749) 3 177б
8. Müşfiki (1538-1588) 7 20б
9. ŞahMeşreb (1640-1711) 1 246б
10. Emir Nevayi (1441-1501) 13 88б
11. Emir Ömerhan (1810-1822) 114 25а
12. Emir Hüsrev Dihlevi (1253–1325) 2 289б
13. Emir Nizami Gencevi (1141-1209) 1 57а
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
311
14. Seyide (Ö. 1707-1711) 14 13б
15. Baba Saib (1601-1677) 14 23б
16. Molla Gülmuhammed Efgan (18-19.
asırlar)
17 24а
17. Serir (Ö. 1186) 1 12б
Beyaz, Bidil şiirleri ile başlamıştır. Fakat beyaz içindeki şiirleri vermede,
yukarıdaki tertibe Bidil’den sonra dikkat edilmemiştir. Buna şairlerin alınan
şiirlerinin sayısı (3. sütun) ve hangi sayfadan itibaren verilmesi (4.sütun)
dolayısıyla güvenilirdir. Tablodaki şiirlerin sayısı ve fihristteki sıralanışı, beyazda,
şiirin verilmeye başlandığı yer de uygun değildir. Tablodaki sıralama, şairlerin
klasik anlamda, şöhretine göre yapılmış olabilir.
Eğer adı geçen tabloyu Tablo 2’ye benzeterek, 16. yy’da yaşayan şairlerine
bırakırsak ve bu iki bilgiyi mukayese ettiğimizde, aşağıdaki gibi bir manzara
ortaya çıkacaktır:
Tablo 6 Tablo 6
Tablo 2 ve Redayifü’l- Tablo 2 ve Redayifü’l-Eş’ar (IORUz ar (IORUz ar (IORUz-1, No: 2335)’a Göre 1, No: 2335)’a Göre 1, No: 2335)’a Göre Şairlerin Şairlerin
Sıralanması Sıralanması
Tablo 2’ye göre şairlerin
sıralanması
Fihristte
Cami
Hafız
Hüsrev Dihlevi
Sadi Şirazi
Hace İsmet
Katibi Nişaburi
Nevayi
Cami
Hafız
Hace İsmet
Sadi
Hazret İmam Mu’in
Emir Nevayi
Hüsrev Dihlevi

312* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
İki kısımdaki şairleri birlikte değerlendirirsek, her iki yerde de birbirine
yakın miktarlarda verildiğini görebiliriz. Sadece H. Dihlevī, Nevayī’den sonra
gelmektedir. Demek yukarıdaki fihristte bulunan şairlerin sıralanışı, klasik
anlamda, önem sırasına göre düzenlenmiştir.
Mesela Bidil, XVIII. asırdan başlayarak beyazlarda çok sayıda şiiri olan bir
müellif olup, buna göre ilk sıradadır (Tablo 5). Meşreb’in Çağatay lehçesiyle
yazılmış muhammesi alınmıştır. O, Nevayi’den üstte verilmiştir. Emir
Ömerhan’ın şiirleri hepsinden çok alınmış olsa da, Nevayī’den sonra verilmiştir.
Beyazlarda, Nevayī şiirlerinin XVIII. asır sonlarından itibaren verilmeye
başlanması, o zamana kadar olan beyazlarda ilk sırada bulunmasının sebebi, Fars
dilinde gelişen edebiyat klasiklerine gösterilen yoğun ilgiye bağlanabilir. Bu
gelenek, XIX. asır beyazlarında Türkçe şiirlerin ortaya çıkmaya başladığı dönemde
de gücünü muhafaza etmiştir. Sadece XIX. asır beyazlarında Bidil, Cami kadar;
hatta daha sonraki dönemde, ondan (Camī’den) daha çok tercih edilen müellif
olmuştur.34
Adı geçen görüşlere göre, esasen, Nevayī’nin yaşadığı dönem; XV. asır sonu
ile XVI. asır başları, Nevayī şiirlerine adanan bir zaman dilimi olmuştur. Fakat
bizi, Nevayī’nin Türkçe şiirlerinin, beyazlarda verildiği dönem daha çok
ilgilendirmektedir. Bu münasebetle Nevayī şiirlerinin sadece beyazlarda
bulunanları değil; aynı zamanda onun divanlarının, beş asır boyunca (XV-XIX. yy
arası) meydana getirilen el yazma nüshalarıyla mukayese etmek gerekir. Burada
iki konu vardır:
1) Divanların Terkibi ve Beyaz: 1) Divanların Terkibi ve Beyaz: Divanların Terkibi ve Beyaz: Nevayī, dört divanını topladığı “Hazayinü’lMe’ani”
isimli mecmuasını hazırlamıştır. XV. asırdan başlayarak, Nevayī’nin adı
geçen mecmuası ve bu esere alınan divanları, sadece mükemmel bir divan değil;
belki bilimsel olarak, “Seçme Divan” diye adlandırılan ve Nevayī’nin çeşitli
şiirlerini içine alan derleme tarzında divanlar da oluşturulmaya başlanmıştır. XV.
asırdan sonra Orta Asya’da Fars klasik edebiyatına yöneliş dönemi
tamamlanmıştır. Bu devirden başlayarak beyazlar yavaş yavaş ortaya çıkmaya
başlamıştır. Bu durum sebepsiz olmayıp; genel bir eğilimin neticesidir. XVI. asır

34 Genellikle Orta Asya’da Hafız, Cami ve Bidil el yazmaları, en fazla tercih edilen müellifler
olarak kabul edilmiştir. Bu bakımdan, Cami, ilk sırada; daha sonra ise Bidil ve Hafız
gelmektedir (Erkinov. E. Manuscripts of the Works by classical Persian authors (Hafız, Cami,
Bidil): Quantitative Analysis of 17th-19th c. Central Asian Copies In : Iran : Question et
connaissances. Actes du IVe
Congres Europeen des etudes iraniennes organise par la Societas
iranologica Europaea.Paris, 6-10 Septembre 1999. vol.II : Period medievale et moderne. Cahiers
de Studia Iranica. 26. Edit. M.Szuppe. Paris, 2002, pp.213-228).
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
313
ortalarından itibaren sanatsal diller değişmeye başladı. Buna uygun tarzda,
bu devirden itibaren, çoğunlukla, büyük eserlerin münferit (mesela, küçük bir
bölüm) kısımlarından oluşan el yazma toplamlar ortaya çıkmaya başlamıştır.
Nevayi’nin, yukarıda bahsedildiği şekilde oluşturulan derleme divanların
sayılarına bakmakta fayda vardır;
Mesela H. Süleymanov, 1961 yılında Taşkent el yazmaları bölümlerinde, 109
adet Nevayī divanından 40 adet el yazma nüshasının varlığını (bunlardan 7
tanesi, “Hazayinü’l-Me’ani” divanıdır.) S. Petersburg’da tespit etmiştir.35 ÖR FA’ya
kayıtlı olan H. Süleymanov adlı el yazmalar enstitüsü (1978-1998) bölümünde,
106 adet36 el yazma bulunmaktadır. H. Süleymanov’un vurguladığı Taşkent’teki el
yazma bölümlerinin asıl kısmını, Özbekistan Cumhuriyeti Şarkşinaslık Enstitüsü
oluşturmaktadır.37 Şu ana kadarki bilgiler, tatmin edici düzeyde olmasa da,
kıyaslamak için Tablo 7’ye göz atalım:

35 Süleymanov H. Tekstalagiçiskai issledavenie liriki Alişire Nevay. V treh tamah. Dissirtatsiya
doktora filologiçiskih nayk. Taşşkent-Moskova 1955-1961, s. 54-58.
36 Hakimov M. Nevayi eserleri el yazmalarının…, No: 9-113.
37 1961’de H. Süleymanov adlı el yazmalar enstitüsü, hala düzenlenmemiştir.
Tablo 7 Nevayi Divanları ve Derleme Divanların XVI Tablo 7 Nevayi Divanları ve Derleme Divanların XVI-XIX. Asırlardaki Geçiriliş XIX. Asırlardaki Geçiriliş
Miktarları Miktarları
Eserler Taşkent El Yazma
Bölümlerinde
El yazmalar
Enstitüsü
S. Petersburg El
Yazma
Bölümlerinde
XV 8 2 2
XVI 5 3 (3) 9
XVII 4 0 5
XVIII 4 2(1) 2
XIX 88 98 (82) 22
Toplam 109 105 40
Seçme Divanlar 80 86 33
314* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
Örnekte de görüldüğü üzere Nevayī’nin divanları, beş asır zarfında, toplam
254 el yazma nüshada toplanmıştır. Burada şairin divanlarının tam nüshaları, 55
el yazma; “Seçme Divan”ları ise 199 el yazmayı oluşturmaktadır. Bu “Seçme
Divan”lar, Nevayī’nin tam divanlarına oranla üç buçuk kat daha fazla dizildiğini
göstermektedir. Dolayısıyla yaygınlığı ve mütalaa edilişine göre Nevayī şiirlerinin
seçilmiş nüshaları (Seçme Divanlar), yukarıdaki sıralamaya sahiptirler. Hatta el
yazmalar bölümünde, “İlk Divan” (870/1465-66 yılında dizilmiş) adında ve
Nevayī severler tarafından dizilen mecmua da ilk önce, “Seçme Divan” olarak
verilmiştir.38 Bundan başka Nevayī’nin hayatta olduğu döneme ait (898/1492-93
ve 905/1499-1500 yılları) şiirlerinin esas alındığı “Seçme Divan”ları dizilmeye
başlanmıştır.39 Fakat ne yazık ki yukarıda bulunan tablodaki bilgilerden, el
yazmalar enstitüsündeki bölümü dikkate almadığımızda (M. Hakimov kataloguna
dayanarak), alınan miktarın ne kadarının “Seçme Divan” olduğunu bilsek de;
bunların ne zaman oluşturulduğuna dair kesin bir bilgiye sahip değiliz. Sadece el
yazmalar enstitüsünde bulunan nüshalara dayanarak bir sonuç çıkartacak
olursak (Tablo 7’de, parantez içerisine alınan rakamlar), Nevayī’ye ait “Seçme
Divan”lardaki şiirler; XVI-XIX. asır nüshalarının büyük bir kısmını oluştururken;
XVI. asır nüshalarının bir parçasını (3), XVIII. asır nüshalarının yarısını (1), XIX.
asırda ise 98 nüshanın 82 tanesini (%84) oluşturmaktadır. Demek ki, Nevayi’nin
eserlerini seçerek takdim etmek, her dönemde önde gelmiştir. Bu görüşleri
özellikle Nevayi’nin el yazma eserlerinin, Semerkant Üniversitesi’nde Nevayī’ye ait
el yazma eserlerin saklanan nüshalarının tavsifini yapan kataloglar da ispat
etmektedir.40 Mezkur kataloglara dayanarak, Nevayī’nin “Seçme Divan”larının,
tam divanlerının nüshalarına oranla, dört kat daha fazla çoğaltıldığını görürüz.
Taşbaskı olan “Hazayinü’l-Me’ani” toplamından sadece üçüncü divan
(Bedayiü’l-Vasat), 1882 yılında, Hive’de Muhammed Rahimhan II (1864-1910)’ın
görevlendirmesiyle, şair Kamil Harezmī (1825-1899) tarafından bir araya
getirilmiştir. Nevayi’nin “Derleme Divan”ları, 1888-1916 yıllarında, Orta Asya’daki
basımevlerinde, Taşbasma şeklinde 34 defa yayımlanmıştır41 (adı geçen Seçme
Divan’ların terkibine göre, birbirine benzeyenler alınmıştır). Demek ki XX. asır
başında da Nevayi’nin lirik eserleri, bir bütün olarak (“Hazayinü’l-Me’ani”) değil;
belki ondan seçilip oluşturulmuştur. Nevayi’nin eserlerine baktığımızda, bundan
seçilip alınarak okunan Nevayi’nin “Hamse”sine giren beş destanı, özel olarak
hazırlamak, XVIII, özellikle XIX. asırda yoğunlaşmıştır. Beşini bir arada okuyucuya

38 Süleymanov H. Tekstologiçiskai…, s. 156.
39 Süleymanov H. Tekstologiçiskai…, s. 218-227.
40 Münirov K., Nasırov E. Alişir Nevayi Elyazma Eseleri Katalogu. Taşkent 1970; Alişir Nevayi
Eserlerinin Elyazma ve Taşbasma Nüshaları’nın Bibliyografik Gösterilişi. Semerkant 1990.
41 Alişir Nevayi eserlerinin Taşbasma yayınlarının tavsifi (katalog). Hazırlayan B. Kasımhanov.
Taşkent 1988.
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
315
sunuş, klasik esere oranla uygunluk yanında, öğrencilerin, edebi dili öğrenmeye
başladıklarını gösterir.42 Yani XVIII-XIX. asırlarda, klasik edipler ve onların
eserlerine olan münasebetin artması, dönemin genel eğiliminin bir devamıdır.
Nevayī’nin “Seçme Divan”ları, “Hazayinü’l-Me’ani” ve buna giren divanları
yanında onun şiirlerinin beyazlara alınışını kıyasladığımızda şunu göstermiştir ki,
Nevayi’nin divanlarının çoğaltılması ve yayılması, onun, beyazlardaki şiirlerinden
daha fazladır. Bunda da Nevayī’nin şiirlerinin seçilme durumu, (Seçme Divan’lar)
için yeterli gelmektedir. Diğerleri ise beyaz dizicinin zevklerine ve beyaz diziciye
yakın olanların seçilmesinden oluşan toplamlardır.
Bunları birbiriyle mukayese edelim: Mesela, bu tip derleme bir divan
oluşturmak, mesela, şiirleri yaşadığı dönem (XV. asır) boyunca büyük bir yayılma
gösteren, yukarıdaki tablolarda daima en üst sıralarda yer alan Cami’nin
(beyazlarda da şiirleri en çok bulunan şair olarak bilinir) divanlarına, XVI-XIX.
asır nüshalarında da rastlanılır (bunlar, kataloglarda “Gazeller” başlığı altında
verilmiştir: ÖRŞİ-1, No: 2608/2; 232/3; 6708, 1297/1879-80 yıllarında kaydedilen
kitap –Hudaybirgen; No: 237/3 ve diğerleri).43 Bu durumda: Hüsrev Dihlevī’nin
“Seçme Divan”larının, onun mürettep divanlarına oranla birkaç kat daha fazla44
olduğunu görmek mümkündür. Bu ise, yukarıdaki görüşleri, bir kere daha
ispatlar. Yani Nevayī ve diğer klasik edebiyatçıların mürettep divanlarına oranla,
“Seçme Divan”ları daha yaygındır.
2) Divanlar ve Dönemleri Divanlar ve Dönemleri Divanlar ve Dönemleri: Nevayī’nin yukarıdaki divanlarının XV-XIX.
asırlardaki yazılış miktarına itibar etmek gerekir. Sebebi ise Nevayī’nin şiirlerinin,
beyazlarda XVIII. asır sonundan itibaren alınış nedenlerini araştırmada, onun
divanlarının yazılış dönemini bilmekle de gerekli sonuçları almak mümkündür.
Eğer birinci için, Tablo 7’deki bilgilere dayanacak olursak (254 el yazma), Nevayī
divanları, XV-XVIII. asırlarda, 46 nüsha (%19); XIX. asırda, 208 (%81) nüsha
olarak çoğaltılmıştır. Bu beş adet el yazmadan ilki, dört asır içerisinde; kalan beş
elyazma nüshadan dördü ise XIX. asırda çoğaltıldığını göstermektedir. Demek ki

42 Erkinov A. The perception of works by classical authors in 18th and 19th century Central Asia:
The example of the Xamsa of ‘Ali Sir Nawa’i In: Muslim Culture in Russia and Central Asia
from the 18th to the Early 20th Centuries. Vol. 2: Inter-Regional and Inter-Ethnic Relations. Ed.
by A. v. Kuеgelgen, M. Kemper, A. Frank. [Islamkundliche untersuchungen. Band 216]. Berlin:
Klaus Schwarz Verlag, 1998, pp.513-526.
43 Sobranie vastaçnih rukopisiy. Tom II, Taşkent 1954, 1199; Rukopisi praizvidiniyAbdurrahmana
Dcami v sobbranii institute vastakavidiniya akademiy nayk Özbekistan SSR. Sast. EUrunbayev,
L. M. İpifanova. Taşkent, 1965, S. 46; Katalog fande institute rukapisiy. Tom II, Taşkent 1988, s.
231-233, 235-238.
44 Münirov K. Emir Hüsrev Dihlevi eserlerinin ÖzSSR Fonlar Akademiyası Şarkşinaslık Enstitüsü
toplamındaki el yazmaları, Taşkent 1975.
316* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
Nevayī divanlarının XIX. asır boyunca çoğaltılışı da oldukça yoğundur. Yine
mukayese etmek için, şiirleri, beyazlarda çok sayıda bulunan Camī divanlarına
göz atmak gerekir. Bu sebeple de biz ÖRFA Şarkşinaslık Enstitüsüne baktık:
Şairin mürettep ve seçme divanları, XV-XIX asırlar boyunca 56 nüsha olarak
çoğaltılmıştır.45 Bunlardan %60’tan çoğu, XIX. asra doğru yazılmıştır. Şiirleri,
henüz hayattayken çok yayılan Cami’nin divanlarının beş asırda çoğaltılış miktarı,
Nevayi’ye oranla daha fazladır. Fakat Cami’nin şiirlerinin neredeyse her beyaza
alınışı, onun divanlarının çok fazla çoğaltılmasına mani olmamıştır. Ayrıca Nevayi
gibi, belki Cami Divanları da XIX. asır boyunca, az sayıda (fakat
Nevayī’ninkilerden daha çok (!) istinsah yapılmıştır. Bu da çok doğal bir
durumdur. Beyazlara, öncelikle, Fars klasik şairleri alınırdı.
Timûrīlerin (1370-1506) tarih sahnesinden çekilmelerinden sonra, Orta
Asya’da dil koşulları değişmiştir. Şeybānīler (1500-1601)’in hâkimiyetinde yazılan
ilk eserler Türkçeyken, daha sonraları, özellikle başkentin Buhara’ya
taşınmasından sonra Fars dilinde olmuştur. Eşterhânīler (1601-1747) ve Manġıtlar
(1747-1920) sülalesi devrinde de durum aynı şekilde devam etmiştir. XVI-XVII.
asırlar zarfında Çağatayca eserlerin ve şairlerin sayısı çok azdır. Ancak saraylarda
Türk diline rağbetin artması, bu dildeki edebiyat olan münasebeti de artırmıştır.
Bu durum ise XVIII. asır sonlarına kadar devam etmiştir.
Kokan Hanlığı’nda Mingler hakimiyeti devrinde (1702-1867) Ömerhan
(1810-1822) saltanatında Timûrīler zamanını taklit etme, özellikle Hüseyin
Baykara (1469-1506) döneminin çağdaş muhitine benzeme özlemi güçlenmiştir.46
Şiirde ise Alişir Nevayi eseri bu hanlık şairleri için idealdi. Kokan Hanı Ömerhan
ve onun refikası Nadire (1792-1842) kendi şiirlerinde Nevayī tarzını takip
etmişlerdir. Bu devirde yaşayan şair Sultanhan Türe Eda Bolse (ö. 1250/1828-
29)47 Ömerhan’a bağışlanan gazellerinden biri, sonunda bu şahı Hüseyin
Baykara’ya, kendisini ise Alişir Nevayi’ye benzetir:

45 Rukopisi praizvidiniy Abdurahman Cami…, s.17-23; katalog fonda institüte rukopisiy, II, s. 226-
239.
46 Erkinov A. “Un temoin important du mecenat de Muhammad Ali Khan, le manuscript
Suplement persan 1446 de la BNF”. Studia Iranica. 37. 2008, pp. 129-138; Erkinov A. “Imitation
of Timurids and Pseudo-Legitimation: On the origins of a manuscript anthology of poems
dedicated to the Kokand ruler Muhammed Ali Khan (1822-1842)” (http://www.nomadsed.de/en
calendar.html); Erkinov A. “Les Timourides, modeles de legitimate et les recueils poetiques de
Kokand” Ecrit et culture en Asie centrale et dans le monde Turko-Iranien, XIVe-XIXe
simcles//Writing and Culture in Central Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th
Centuries. F. Richard, M. Szuppe (eds.), (Cahiers de Studia Iranica). Paris, 2008, pp…(in print).
47 Philologiae Turcicae Funamenta. II. Wiesbaden, p. 392; Özbek Edebiyatı Tarihi, IV. Cilt,
Taşkent, 1978, 51-54. Sayfalar.
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
317
 ا د ادا ز اور  
 "! ا.-, +  *(ن '&% $#ا
Ger Nevayī’den Eda sözünü alırsa(aşırırsa) ne tang
Şah Ömer efdal (tercih edilir) mi ey Sultan Hüseyin Baykara48
.
Ömerhan divanının dibacesinde kendi şeceresini Emir Timur (1370-1405)
ve Babür’e (1370-1506) kadar dayandığını vurgular49. Nadire ise gazellerinden
birinde kendisinin Babür soyundan geldiğini belirtir50. Ömerhan’ın oğlu
Muhammed Alihan (1822-1842), gerçi hükümranlığı zamanında, babasının
dönemindeki saray edebi muhitini bırakmış olsa da Fuzuli51 tarzında şiirler yazar.
1254/1838-39 yılında onun buyruğu doğrultusunda, Nevayī’nin “Hazayinü’lMe’ani”si
Kokan’da altı ay süresinde üç yüzma nüsha, aynı hacim ve terkipte
alıntılanır.52 Nevayi’nin şiirlerine Hive Hanlığı’nın Konğıratlar sülalesi devrinde
(1804-1920) de büyük bir itibar olmuştur. Demek, Kokan ve Hive Hanlıklarında
Türk edebiyatı kalsiği olan Alişir Nevayi’nin kişiliği ve sanatına münasebet XVIII
asır sonu XIX asır başlarında yoğunlaşmıştır. Bu olguların tamamı Nevayi
şiirlerinin beyazlarda XVIII asrın ikinci yarısından başlayarak getirilişi beyazcılık
ananeleri yanında hanlıkların topraklarda Türkçe şiirlere ve klasik şairlere büyük
bir teveccühün olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Bu durum sadece Türkçe
konuşulan sahalarda değil; aynı zamanda İran grubu dillerinin konuşulduğu
coğrafyada da etkisini sürdürmüştür. Maslana, Pamir-Bedahşan’daki İranī halklar
da şiirlerini ana dillerinde değil; asıl olarak Farsçayla yazmışlardır. Buna, yukarıda
adı Fars klasikleri arasında geçen İsmaliylik edebiyatının büyük temsilcisi Nasır
Hüsrev’in eserlerini örnek gösterebiliriz.53 Bir diğer örnek de Orta Asya
beyazlarında şiirleri alınan çok sayıda Fars edebiyatı klasik şairlerinin, Türkiye ve
Hindistan’da hazırlanan beyazlarda da çokça rastlanmasıdır.54 Aynı zamanda

48 ÖRŞİ-1, No: 7510, 121b.
49 Örşi-1, No: 147, 2a.
50 Nadire-kamile, Divan, Taşkent, 2001, 297 sayfa.
51 Bombacı A. Histoire de la Litteratüre Turque. Traduit par I. Melikoff. Paris, 1968, pp. 53, 126,
203-219.
52 Mesela: ÖRŞI-1, No: 1709, 477a; ÖRŞI-3, No: 941; SÜleymanov H. Tekstologiçeskai isledavennie
Liriki Alişir Nevayi. V. Treh tamah. Dissirtesiya Doktora Filologiçeskih nayk. Taşkent-Moskova,
1955-1961, 52-53. Sayfalar;Hayıtmetov E. Nevayi Lirikası, Taşkent 1961, 26. Sayfa; Hakimov M.
Nevayi Eserlerini geçiren Hattatlar, Taşkent 1991, 6. Sayfa.
53 Gabrielle van den Berg. Examples of Persian and Shughni poetry from Tajik Вadakhshan. In:
Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th

to 15th September 1995. Part 2: Mediaeval and Modern Persian Studies. Ed. C.Melville.
Wiesbaden, 1999, p.107.
54 Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la bibliotheque Nationale. Tom III. Paris,
1928 (№1968-2012); Tom IV, 1934 (№№1934, 2469, 2471).
318* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
Türkçedeki şiirler konusunda Türkiye’de hazırlanan beyazlar birkaç eserden
meydana gelmektedir.55 Orta Asya, Hindistan ve İran beyazlarından farklı tarzda,
Türkiye’deki beyazlar, XVI. asırdan başlayarak iki dillidir. Bu eserlerde Farsça ve
Osmanlı Türkçesine ait şiirlerin yanısıra, Çağatay Türkçesiyle yazılmış şiirlere de
yer verilmiştir. Bu şiirler Ali Şir Nevayī Bābür ve Übeydullah Han’a aittir. Dikkate
değer nokta şu ki Ali Şir Nevayī’nin Çağatayca şiirleri, XVI. asırdan itibaren Orta
Asya beyazlarında değil de Türkiye beyazlarına alınmıştır. Bir tek beyazda
%20’den fazla Türkçe şiir verilmiştir. Bu, XVI. asır için gayet yüksek bir
orandır.56
Şunu da belirtmek gerekir ki XX. asır boyunca Çağatay edebiyatı ve
özellikle Ali Şir Nevayī’nin eserleri, Hüseyin Baykara devrinde Osmanlı sarayında
nazireler yazılmış, model olarak hizmet etmiştir.57 Buradan hareketle Türkiye
beyazlarında da %80 şiir; yani şiirlerin büyük bir kısmı Fars dilindedir.
Dolayısıyla beyazlarda, Farsça yazılmış şiirler büyük bir yekūn tutar.
Netice itibariyle, 12 adet beyazın incelenmesinden çıkan sonuç, Ali Şir
Nevayī’nin şiirleri Orta Asya beyazlarında, XVIII. asrın ikinci yarısından itibaren
yer almaya başlamıştır.
1. Bu durumda Çağatay edebiyatından önce doruğa ulaşmış Fars
edebiyatı klasiklerine beyazlarda, münferit olarak itibar edildiği söylenebilir.
2. Orta Asya coğrafyasındaki hanlıklar ve onlar vasıtasıyla edebi
muhitlerin artması, Nevayī ve genel olarak Türkçe şiire olan ilgiyi artırmıştır.
3. XVIII. asırdan başlayarak el yazma nüshaların çoğaltılması Türkçe
şiirlerin beyazlarda açık bir şekilde artması sonucunu doğurmuştur.
4. Sadece Türkiye beyazlarında XVI. asırdan başlayarak, Türkçei şiirler,
Farsça şiirlerle bir araya getirilmiştir.
KAYNAKÇA KAYNAKÇA
ABDULLAYEVA B. Taşbasma beyazların ilmi tavsifi//Edebi miras, 1989, 4 (50), 37-44. Sayfalar.
Alişir Nevayi eserlerinin elyazma ve Taşbasma nüshalarının bibliyografik olarak gösterilişi.
Semerkant, 1990.

55 Bu sonuca Paris Milli kütüphanesindeki beyazları inceleyerek ulaştık.
56 Başka bölümlerdeki XVI asır Türkiye beyazlarında da aynen bu durumu görmek mümkündür.
Mesela, 973/1565-1566 yılında Türkiye’de hazırlanan beyaz: Elyazma-V306-V307 (Dimitriyeva
L.V. Opisenniye Türkishki rukopisiya instituti vostokovideniya. Cilt III. Moskova, 1980, No: 800,
801).
57 Fleischer C. Bureacrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali
(1541–1600). Princeton, 1986, pp.273-292; Imber C. “Ideals and Legitimation in Early Ottoman
History”. Suleyman the Magnificent and His Age: The Ottoman Empire in the Early Modern
World. M.Kunt, C.Woodhead (eds.). London, 1995, рр.138-153.
XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED
45
*
319
Alişir Nevayi eserlerinin Taşbasma Yayınları Tavsifi (catalog). Haz. B. Kasımhanov, Taşkent 1988.
Alişir Nevayi, mükemmel eserler Toplamı, 3-19 Cilt, Taşkent 1988-2002.
Bertelis İ. E. İzbrannie trudi. Istoriya Literatüri I kulçturi Irana, Moskova 1988, 300.
BIRNBAUM E. “Lūçfī ”. EI2
, V, pp.841-843.
Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la bibliotheque Nationale. Tom III. Paris, 1928;
Tom IV, 1934.
BOMBACI A. Histoire de la Litterature Turque. Traduit par I.Melikoff. Paris, 1968.
DĀNESHPAZHŪH M.T. “Bayāz”. Encyclopаеdia Iranica. Tom III (3), P. 886.
DODHUDOIVE L., İyaviddinova E. Nizvestni spisok poemi DCami “Tuhfet el-ahrar” s
miniyatyoremi//Cami ve Rabıtahayi edebi. Kitab-I Evvel, Duşanbe, 1989, 146-156.sayfalar.
ERKİNOV A. “Imitation of Timurids and Pseudo-Legitimation: On the origins of a manuscript
anthology of poems dedicated to the Kokand ruler Muhammad Ali Khan (1822–1842)”
(http://www.nomadsed.de/en_calendar.html).
“Les copies des anthologies poétiques persan- chaghatây de la Bibliothèque
nationale de France: contribution à l'étude des bayâz de l'Asie Centrale (XVe-XIXe s.)”.
Studia Iranica. 33/2 (2004), pp.221-242.
“Les timourides, modeles de legitimite et les recueils poetiques de Kokand” Ecrit et
culture en Asie centrale et dans le monde turko-iranien, XIVe-XIXe siтcles // Writing and
Culture in Central Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th Centuries. F.Richard,
M.Szuppe (eds.), (Cahiers de Studia Iranica). Paris, 2008, pp...(in print).
“Un temoin important du mecenat de Muíammad-‘Ali khān, le manuscript
Supplement persan 1446 de la BNF”. Studia Iranica. 37, 2008, pp.129-138.
The perception of works by classical authors in 18th and 19th century Central Asia:
The example of the Xamsa of ‘Ali Sir Nawa’i In: Muslim Culture in Russia and Central Asia
from the 18th to the Early 20th Centuries. Vol. 2: Inter-Regional and Inter-Ethnic Relations.
Ed. by A. v. Kuеgelgen, M. Kemper, A. Frank. [Islamkundliche untersuchungen. Band 216].
Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998, 513-526.
From Persian poetic classicism to Timurid mannerism: Chaghatay(Turkic)-
Persian bilingualism in the intellectual circles of Central Asia (1475-1900). Vienne,
2008, 270 p. (in print).
Manuscript Collections of the Former Uzbek Academy of Sciences Institute of
Manuscripts (1978-1998). In: Manusripta Orientalia. vol. 8, no 1, 2002, pp.36-38.
Manuscripts of the works by classical Persian authors (Hafiz, Jami, Bedil): Quantitative
Analysis of 17th-19th c. Central Asian Copies. Iran : Question et connaissances. Actes du IV
e
Congres Europeen des etudes iraniennes organise par la Societas iranologica Europaea. Paris,
6-10 Septembre 1999. vol.II : Period medievale et moderne. Cahiers de Studia Iranica. 26.
M.Szuppe (ed.). Paris, 2002. pp.213-228.
ESAHZAD E. Lirika Abd er-Rahmana DCami: problemi’ tekste poetiki, Moskova, 1988, 130-131.
sayfalar.
FLEİSCHER C. Bureacrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali
(1541–1600). Princeton, 1986, pp.273-292.
Gabrielle van den Berg. Examples of Persian and Shughni poetry from Tajik Вadakhshan. In:
Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th

to 15th September 1995. Part 2: Mediaeval and Modern Persian Studies. Ed. C.Melville.
Wiesbaden, 1999, pp.105-112.
HAKIMOV M. Nevayi Eserleri Kol yazmalarının Tavsifi, Taşkent 1983.
Nevayi Eserlerini Geçiren Hattatlar, Taşkent 1991.
Halidov E. B. Arabskie Rokopisi I Arabskay Rukopisnay Traditsiya, Moskova 1985.
320* TAED
45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ
HAMIDOVA M., Kolyazma Beyazlar-Edebi Menba, Taşkent 1981.
HAYITMETOV E. Nevayi Lirikası. Taşkent 1961.
HIRAVI N.M. Tarikhi nuskhapardāzi va taskhikhi intiqdoiyi nuskhahoyi khattiy. Tehran, 1380
(2001).
IMBER C. “Ideals and Legitimation in Early Ottoman History”. Suleyman the Magnificent and His
Age: The Ottoman Empire in the Early Modern World. M.Kunt, C.Woodhead (eds.). London,
1995, рр.138-153.
İSAKOV Y. Nevayi ve Hüsrev Dihlevi//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent 1968, 88-106.s
Beyaz ve Beyazcılık Tarihi//”Özbek Edebiyatı Tarihi Meseleleri” Toplamı, taşkent
1976, 78-101.s
Katalog FFande İnstitute Rukopisiy, C. I-II, Taşkent 1988-1989.
Katalog Vastacnih Rukopisiy Akademi Nayk Tedcikskoy SSR., C. V, Duşanbe 1974.
KERAMET D. Tuyurkskaya Leksikografiya v İndi//Obşestvenniye Nayki v Özbekistani. No: 3,
2003, 68-72.s
KLEİNMİCHEL S. Halpa in Choresm (Hw
arazm) und ātin āyi im Ferghanatal: Zur Geschichte des
Lesens in Uzbekistan im 20. Jahrhundert. Teil 2. Berlin. 2000, (Anor 4).
KRÄMER A. Geistliche Autorität und islamische Gesellschaft im Wandel. Studien über
Frauenälteste (otin und xalfa) im unabhängigen Uzbekistan. Berlin, 2002.
Lütfi, Sinsen Siverim, Gazeller, Rubailer, Kıtalar, Tuyuglar, “Gül ve Nevruz” Destanı, Neşre
hazırlayanlar S. Erkinov, E. Fazılov, E. Ahmedhocayev, Taşkent 1987.
MIRZAYEV E. Fani ve Hafız//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent 1968, 53-62.s
MÜNIROV K. Emir Hüsrev Dihlevi Eserlerinin ÖzSSR Fenler Akademiyası Şarkşinaslık Enstitüsü
Toplamındaki Kolyazmaları, Taşkent 1975.
MÜNIROV K., NASIROV E. Alişir Nevayi Kolyazma eserleri Kataloğu, Taşkent 1970.
MUNZAVI A. Fihristi nuskhahoyi khattiyi farsiyi Pakistan. Jild 8, manzumaha (2). Islamabad,
1366 (1987).
A. Fihristi nuskhahoyi khattiyi katabkhanayi Ganğbakhsh. Jild 1, Lahor, 1357 (1978).
Nadire-Kamile, Divan, Taşkent 2001, 297.s.
NAWSHAHI S.A. Fihristi nuskhahoyi khattiyi farsi. Munzayi Milliyi Pakistan, Karachi. Islamabad,
1404 (1983).
Özbek Edebiyatı Tarihi, II Cilt, XV asrın ikinci Yarısı, Taşkent 1978.
Philologiae Turcicae Funamenta. II.Wiesbaden, 1964, 392;Özbek Edebiyatı Tarihi, IV Cilt,
Taşkent, 1978, 51-54. sayfalar.
Philologiae Turcicae Fundamenta. II.Wiesbaden, 1964.
RIZAYEV E. R. İndiyski stili v poezzi ne Farsi Konse XVI-XVII yy, Taşkent 1971.
Rukopisi proizvediniy Abdurrahmane DCami v Sobrenii İnstutute Vostokovidenniya Akademii
Nayk Özbekiskay SSR. Sost. A. Urunvayev, L. M. Epifenove, Taşkent 1965.
Sobranie Vostocnih Rukopisiy, C.. II, Taşkent 1954.
SÜLEYMANOV H, Tekstologiçeskai İssledovanie Liriki Alişire Nevayi. V. Treh Tomah. Dissertasiya
Doktora Filologiçeskih Nayk. Taşkent-Moskova 1955-1961.
The Cambrige History of Iran. Vol. 6, The Timurid and Safavid periods. Ed. P.Jackson,
L.Lochhart, Cambrige, 1986.