PROF. DR. NASRULLAH MÜBEŞşİR EL-TIRAZI

Prof. Dr. Nasrullah Mübeşşir EI-TırazıI5.3.1922'de Batı Türkistan'ın Tıraz
kentinde (Kazakistan) doğdu. 1917-1 930 yılları arasında Türkistan 'ı Sovyet iş­
galinden kurtarmak için kurulan Türkistam Kurtarış gizli hareketine başkanlık
eden Şeyhü1islam Mübeşşir EI-Tırazi' nin oğlu ve Buhara'mn son kralı Emir
Muhammed Alim Han'ın damadıdır. 1918-1930 yılları arasında işgalci Bolşevikler
tarafından üç defa hapis, bir defa da sürgün cezasına çarptırılan Mübeşşir
EI-Tırazı milll mücadele hareketinin başarılı olamaması sebebiyle idama mahkum
edilince 1930 yılında sadece 7 yaşındaki oğlu Nasrullah EI-Tırazı ile birlikte
Afganistan'a hicret etmek zorunda kalmış, anası ve diğer kardeşleri Türkistan'
da kalmışlardı.
Prof. Dr. Nasrullah EI-Tırazı ilk, orta ve lise eğitimini Afganistan' da tamamladıktan
sonra yüksek öğrenimini de Kabil Üniversitesi Fen Enstitüsünde tamamladı.
Fars, Arap ve Osmanlı dili ve edebiyatlan ve dini ilimlerdeki eğitimini
özel hocalardan ve babasından öğrendi. Mezuniyetinden sonra Kabil'de Fransız
İstikltn Lisesi'nde öğretmen olarak çalıştı.
1950'de Afganistan'dan babası ve ailesiyle birlikte Mısır'a gelen Nasrullah
Tırazi 1951 yılında Mısır Milli Kütüphanesi Şarkiyat bölümünde çalışmaya baş­
ladı. 1958 yılında aynı bölüme başkan oldu. 1966-1967 öğretim yılından itibaren
Ayn Şems, Kahire ve EI-Ezher Üniversitelerinde Türkçe ve Farsça bölümlerinde
Türk dili ve edebiyatı tarihi ve Fars dili ve edebiyatı derslerini vermeye
başlamış ve ilerleyen yaşına rağmen halen bu üç üniversitede ders vermeye devam
etmektedir. Türkçe ve tüm Orta Asya Lehçeleri, Arapça, Fransızca, Farsça,
Urduca, Afganca (Poştu) bilen Nasrullah Tırazi bu üniversitelerde günümüze
kadar şu dersleri vermiştir: Divan edebiyatı ve metinler, Türk arşivi ve yazmaları,
Osmanlı Devletinde siyasi, askeri ve iktisadi nizamlar, Türkçe ve Farsça
yazmalar ve bu yazmaları kataloglama usulleri, Mısır kütüphanelerinde çok kıy-
892 Prof: f)r. NlIsrul!ah kfiii>e,'"ir EI-TmtZl
metli ve nefıs Türkçe ve Farsça yazma eserler, Mukayeseli Türk edebiyatı, Divan
şiiri ve edebiyatı, Türk dili, edebiyatı ve tarihi konularında yazılan müracaat
kitapları, Türk lehçelerinden Uygurca, çağatayca (Özbekçe), Azerice ve Osmanhca.

1967' de Türkiye, 1973'te Bulgaristan ve 1977'de İran Kültür Bakanlıkları tarafından
resmi misafir olarak davet edilmiş Bulgaristan, Türkiye ve İran üniversitelerinde
edebi ve tarihi konularda tebliğler takdim etmiştir.
1982 yılında Şarkiyat bölümünün sorumlu müsteşarı iken emekli olmuş ancak
1984'e kadar aynı kütüphanede danışman olarak çalışmalarına devam etmiş­
tir. Milll Kütüphanede bulunan yirmi üç bin civarındaki Türkçe, Farsça, Urduca
ve Afganca yazma ve basma eserin kataloğunu hazırladı.
1983 ve 1984 yıllarında yaz tatili dönemlerinde İstanbul Tarih, Sanat ve Kültür
Araştırma Merkezinde bibliyografya uzmanı olarak çalışmıştır.
Merkezi Londra'da bulunan "İsHL.mi Kültür Dirilişi Furkan Derneği"nin (Mü-
essetü'l-Furkan Li-İhya EI-Türas EI-İsHL.mi) düzenlediği İslami yazma kitapların
kataloglama kurslarına (Kahire 1993, İstanbul 1994) derneğin bibliyografya uzmanı
sıfatıyla hoca olarak katılmıştır.
14.02.199S'te Atatürk Kültür Merkezi Bilim Kurulu ve Atatürk Kültür, Dil
ve Tarih Yüksek Kummu yönetim kumlu tarafından Türk kültürü konusundaki
çok değerli çalışmalarından dolayı Atatürk Kültür Merkezi şeref üyeliğine seçilen
Tırazi'ye beratı Kahire Büyük Elçiliği'nde büyük bir törenle verilmiştir.
09.11.199S'te Marmara Üniversitesi tarafından Türk Dili ve Edebiyatı fahri
doktora unvanı verilen Dr. Tırazi aynı tarihte Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kummu tarafından Ankara'ya davet edilmiştir. Prof. Dr. Tırazı'nin Türkiye
tarafından takdirinden sonra birçok Arap ülkesinde gazete ve dergilerde röportajları
yayımlandı, Arap dünyasının bu münasebetle Türkiye'den memnuniyeti
açıkça belirtildi.
16. 1 1. 1995' te Kazakis tan EI-F arabı Ü ni versi tesi rektörü tarafından Kazakistan
İlimler Akademisine üye olarak seçileceği davetiyede işaret edilerek davet
edilmesine rağmen üniversitedeki imtihan1ar1a meşguliyeti dolayısıyla katılama-
f)r. Ihswı Sabri Çe/,i 893
mıştır. Ekim 1996' da tekrar davet edilmişse de aynı tarihte Emir Timur Kongresinde
bulunması sebebiyle Kazakistan' a gidememiştir.
5.12.1995'te Mısır Milli' Kütüphane ve Millı Arşiv başkanı Prof. Dr. Mahmut
Fehmi Hicazi' tarafından organize edilen, T. C. B üyük Elçisi Yaşar Yakış ve İrcica
Başkanı Prof. Dr. Ekrnelüddin İhsanoğlu'nun da hazır bulunduğu bir törende
Tırazi', Mısır ve Türkiye ilişkilerindeki faydalı çalışmalarından dolayı ödüllendirilmiştir.
Bu törende Mısır üniversite profesörleri Tırazı'nin çalışmalarının iki ülke
arasında faydalı etkileri olacağına işaret ederek Tırazi"ye teşekkür etmişlerdir.
Dr. Tırazı 1996 yılı Ekim ayında Emir Timur'un 660. doğum tarihi sebebiyle
Özbekistan' da düzenlenen uluslar arası kongre dolayısıyla 6 1 yıl süren hicretten
sonra vatanını ziyaret etmek fırsatını buldu. Daha önceden hazırlamış oldu-
ğu "Mısır Kütüphanelerinde bulunan Emir Timur ve Timuiller fihristi" adlı bibliyografya
Özbekistan'ın Mısır Büyük Elçisi Dr. Şemsüddin Khan Babahan'ın
ön sözü ile Kahire'de basıldıktan sonra kongre tarihinden önce Taşkent'e gönderildi.
Dr. Tırazı kongrenin açılış gününde aynı konuda başarılı bir bildiri verdi.
31.10.1996 tarihinde Özbekistan Şarkşunaslık Devlet Üniversitesinde Prof.
Nasnıllah Tırazı'ye "Şeref Doktorası" muhteşem bir törenle verildi.
1997 Mart'ında T.C. Kahire Büyük Elçisi Sayın Yaşar Yakış Bey'in ikametgahında,
Mısır' daki Azerbaycan, Özbekistan ve Kazakistan büyük elçilerinin,
Mısır' daki üniversitelerin Türkoloji üstatları ve talebelerinin katılımıyla kut1anan
Nevruz kutlamalarında Arap misafirler için Türklerdeki Nevruz adetini
Arapça anlatmış daha sonra Osmanlı şairi Ndi'nin "Bahar Kasidesi"ni Özbekçe
izab1er ile tercüme eyleyip inşad eylemiştir.
1997 Ekim'inde Ankara'da düzenlenen 4. Uluslar Arası Türk Kültürü Kongresine
"Türklerin Fars Edebiyatına Hizmetleri" adlı teb1iğle katıldı.
Ankara'daki bu kongreden sonra Özbekistan'a geçerek Buhara ve Hive'nin
2500. Yıl Kuruluş Bayramına davetli olarak katıldı. Bu tarihı kongre için Arapça
olarak "13 yy. içinde Buhara ve Harezm vaayetlerinin ilmı ve medeni' hisseleıine
bir bakış" isimli bir eser yazdı ve Özbekistan Fen Akademisine hediye etti. Aynı
konunun üzetini de kongrede bir tebliğ olarcık sundu. Resimli olan eserde Buhara
894 Pr()l Dr, Nasrullalı Müheşşir Ef-TlI'azf
ve Harezm bilgin ve allamelerinin biyografıleri vardır. Dr. Nasrullah Tırazi'nin
bu eserine ilave olarak yazdığı bir başka eser de "Buhara ve Hive şehirlerinin tarihçe
ve Asar-ı Atika ve Abideleri Kılavuzı" ismiyle Zülhaydar Sultan Taşkendı
tarafından Özbekçeye tercüme edilerek Özbekistan Devlet Başkanına takdim
edildi. Hüsn-ü kabul gören eser resimli olarak Taşkent'te basılmaktadır.
Prof. Nasrullah Tırazı fırsattan istifade ederek yıllardır ayrı kaldığı, hasret
ateşi ile yandığı ata toprakları olan "Tıraz"ı Kazakistan'da ziyaret etmek ve topraklarını
gözlerine sürmek fırsatını buldu. Oradaki yeğenIeri, amcazadeleri, teyzezadeleri
ve hemşehrilerini ziyaret etti. Büyük babası Seyyid Mahmud Abdülaziz
Han, ata ve ecdadı ve kırk yıl evladının hasret ateşinde yanarak 1969'da vefat
eden anasının kabirlerini ziyaret etti, topraklarını öpüp fatiha okudu.
Mısır' daki üniversitelerde yıllarca Türk lehçe ve şivelerinin öğretimi ile Türk
kültürüne hizmet eden Dr. Tırazı'nin Mısır kütüphanelerinde bulunan Türkçe
yazmaların kataloglarını hazırlaması da büyük bir kültür hizmetidir. Şimdilerde
çok yaşlanan üstada Allahtan uzun ve sağlıklı bir ömür diliyor, hizmetinin ve
eserlerinin devamını bekliyoruz.
Üstat Nasrullah Tırazi'nin yayımlanmış eserleri şunlardır:
ı. Nurettin Abdurrahman Cami'nin Yazma ve Basma Eserler Kataloğu,
Kahire 1964.
2. Farsça Yazmalar Kataloğu (1870-1963) 2 cilt+indeksler, Kahire 1967-
68.
3. Minyatürlü Farsça Yazmalar Kataloğu, Kahire 1968.
4. Türkçe Yazmalar Kataloğu (1870-1980) I-IL-III-IV, Kahire 1987-92 (V.
Cilt İndeksler basılmakta.)
5. Türkçe Basmalar Kataloğu (1870-1960) I-Il-III (III. Cilt İndeksli) Kahire
1982-83.
6. Farsça Basma Eserler Kataloğu (1870-1980) I. cilt indeksli, Kahire 1992.
7. Türkçe Basma Eserler Kataloğu'nun Eki (1970-1980) Kahire 1992.
8. Nerşahi'nin Tarih-i Buhara'sının Arapça Tercümesi, 3. Baskı Kahire
1995.
Dr_ IhsWl Sal,,-i Çehi
9. Farsça Gramer, Kahhe 1978.
10. Diplomatik - Osmanlı Diplomatiği, 2. BashKahhe 1989.
ll. Osmanlı Türkçesinde BeHigat ve Amz, Kahire 1986.
12. Muhtasar Osmanlıca Grameri, Kahire 1986.
13. Osmanlıca Vesikalar, Kahire 1985-86.
14. Farsça Yeni Edebı ÜslUplar (StilIer), Kahire 1981.
895
IS. Emir Timur ve Timurıler Haklanda Mısır KÜl:Üphanelerinde Saklanmakta
Olan Kaynaklar Fihristi, Kahire.
Dr. Nasmllah Tırazi'nin aşağıdaki eserleri de basılmaktadır:
ı. Osmanlı Devletinde Siyası, İdari, Askerı ve İktisadı Nizamlar
2. Türkistan Tarihine Bir Bakış
3. Osmanlı Dil ve Edebiyatına Arap Dil ve Kültürünün Etkileri
4. Türkçe Yazma Eserleri Okuma, Kataloglama ve Araştırma Metodu
S. Farsça Yazma Eserleri Okuma, Kataloglama ve Araştırma Metodu
6. Divan Edebiyatından Seçmeler
7. Pey am-ı Hicran (Aziz Vatan Türkistan'dan Hicret Hasreti-Farsça
Rubaı Şiir)
8. 13 Yüzyıl İçinde Buhara ve Harezm VilayetIerinin İlmı ve Medenı
Hisselerine Bir Bakış (Resimli), Mısır İslam Araştırma Merkezinde
basılmaktadır .
9. Buhara ve Hive Şehirlerinin Kısaca Tarihçe ve Asar-ı Atika ve Abideleri
Kılavuzu (Özbekçe olarak Taşkent'te basılmaktadır.)
Bunlardan başka Tırazı değişik dergi ve gazetelerde yayımlanan yüze yakın,
Arapça, Farsça, çağatayca ve Türkçe makale ve hikayeleri, ilmı kongrelerde
sunduğu tebliğleri ile Türk kültürüne hizmet etmiştir.
Bilim adamlığının yanında iyi bir şair olan Üstat Tırazf'nin Osmanlıca, Arap-
ça ve Özbekçe şiirleri vardır. Şiirlerinin büyük bir kısmı vatan hasreti ile terennüm
edilmiştir. Aşağıda bu şiirlerinden Özbekçe ve Osmanlıca birkaç örnek yer
almaktadır.
896
Ulug Yurtim
Ulug yurtim seni kaytup körermen mi?
Ya ki dayim hecr otide küyermen mi?
Alangalı alevlerde küyüp yanup
Ilden uzak yat yerlerde kalarmen mi?
Ulug yurtim seni kaytup körermen mi?!
King bağrında tugulgalı kördüm men derd
Milet gamgin, vatan meslub, havası serd.
Yıglab yurub katta boldım çehre hem-zerd
Bar mu kin halimge şefkat gılar bir merd
Ulug yurtim seni kaytup körermen mi?
Ey aziz ana yurtim kadring bülend
Kör balengni sürgün etip kılmey pisend
Senden uzak işret tüzgen baleng derdmend
Ötti ömri gam u hasret bilen her çend
Ulug yurtim seni kaytup körermen mi?
Kutlug yurtim seni firakingde küydim
Ah u figan eyleb azablarni kördim
Beş yıl zalim turmeside haps etilip
Hasretlerle imdi hayatımdan toydım
Ulug yurtim seni kaytup körermen mi?
Imdilikdekıldı Huda fazı u kerem
Yitmiş üç yıl devam etgen cangah elem
Kapkarangu kiceler hem bitse gerek
Nur-ı ümid körülmekde her subhidem
Ulug yurtim seni kaytup körermen mi?
Prof: J)r. Nasrailalı Mübeşşir EI-Tım?ı
f)i". ıhsan Sabri Çebi
Yaşa yurtim evlatlaringni hem uygat
Vatanperver hatun kızlarge di körset
Naz uykudan uygansınlar keldi fursat
Ana yurtim azad bolgay kirek himmet
Ulug yurtim, seni IMDI körermen mi?l
BAHTivARLlK GÜNl
Bolşevik berbat boldı
Vatanım azat boldı
Garibler vatan barıb
Köngülleri şad boldı.
Közlerim yaşga toldı
Kalbim bulsa çarpı!dı
Ne mübarekdür bu haber
Türkistan azad boldl.
Yetmiş üç yıl isti'mar
Milletimni kılmışdı zar
Allahga şükürler bolsun
Koministler boldılar har.
Ne felaket günlerdi ol
Ne nekbetler çekdi mazlul
Türk milleti Rus zulmünden
Kördi azab kolı maglul.
Beş milyon şehid canı
Fida bolup tökdi kanı
Her kat re kan üzre çıkdı
Gül ü lale erguvani.
XY7
898
Yaşa yurtum yaşaya bol
ıslamiyet sangadur yol
Gam u hasret kitti bitti
Gül açıldı, sen hem kel küL.
MÜBAREK HUŞ HABER
Ne mübarekdür haberler eşit onı
Radyolardan, bugün şadlık küni
Bitdi Ruslar hükmi u boldı vatan
Hür ü azad, milletim kutla şunı.
Bolşevik berbat bolup hem har uzar
Vatanım azad u hurrem mergzar
O muazzam şehidlerning kanıdan
Laleler çıkdı u boldı lalezar.
Yaşasın Türk illeri dayim eb ed
Allah özi saklasın, etsin meded
Yaşasın respablıkalar müstakil
Bitti hasret, bitti cevr-i müstebid.
Gül ü gülzar boldı Türkistan heman
Kutarıb bayraklarıni şadman
Ulug tarihige işanıp te'sisde
Kurdılar devletlerini ba-aman.
imdilikde ilden uzak bolmagil
Kitti hasret, gül açıldı sen de kül
Kel vatange, hış u kavmler muntezir
Hatırlarını şad etip ularnı buL.
Pr(jf Dr. Nasrullalı Müheşşir El-Tu·azf
f)r. ıhsan Sahri Çehi
imdilikde ilden uzak kalmas garib
Taşkaride yaşamak aybdur acib
Ah u efgan eyleding köp yıgladıng
Sür közinge topragıni dür tabib.
Kel vatange bi-tereddüd kıbledür
Kıl tavaf, şehr-i diyar-ı Ka'bedür
Hazret-i peygamberimiz dediler:
Yurt sevgisi imandan bir şubedür.
Kel vatange, kel vatange şadkam
Hizmet et, canıng fida bolsun tamam
Kel aziz yurting seni ister hem iş
Ka'be-i Türkdür bu hükm-i has u am.
VATAN
Singe bar mehrimni berdim lalezarımsın vatan
Sen meni canım, hayatım, ruzigarımsın vatan.
Mihriban tuğgan anam dek muhteremsin min üçün
Kuy-ı ama~im mining namus u arımsın vatan.
Gül kuçagında tuğuldum, hecir otide yaşadım
Kuvvetim, közlerdeki nurım, medarımsın vatan.
Mu'teberdür minge her taşing, suung, topraklarıng
Ming fida bolsun singe can, yog u barımsın vatan.
Sinsiz alem mingezindan, sinsiz ağudur hayat
Tali'im, bahtım mining, nev-baharımsın vatan.
Saklagaymin dayima köksimni kalkan eyleban
Şevketim, şanım, gururum, iftiharımsın vatan.
Tırazı uygun körüp etti dürler iktibas
Sin üçündi tökülen kan lalezarımsın vatan.
Imdi istiklal singe bolsun mübarek Türk ili
Dayima bol der eman, sevgili yarimsin vatan!
899
i)()()
RAHMETLI ANAMA
Mihribanım, müştakım tatlı sühandanım anam
Sözlerinden dürr yagılan şekker-efşanım anam
Rahatımı görmeyen hali perişanım anam
Dag-u arman ile giden pa <-damanım anam
Beni ister ... bulmayan hüzninle suzanım anam.
Ben içün kırk yıl kadar kılmış figan u naleler
Ögsülüp, hüngüreyip gözden akmış naleler
Dili nalan, gönli viran, kalbinde bitmiş laleler
Bolşevik zulm ü sitem kaydında itmiş valeler
Hasretimden ateş-i hicran içre büryanım anam.
Bir yerim ağrı sa derhal bana Lokman izleyen
Cismimi omuzlayıp derdime derman izleyen
Hızla sağlam ol diye bana imkan izleyen
Gece gündüz ağlayup lutf u ihsan izleyen
Ömrüni kurban iden mihriban-ı canım anam.
Ağlasam şam u seher benimle bidar idiniz
Ağrısa biraz başım hadsiz dil-efkar idiniz
Yitmesün oğluma azar dip, haberdar idiniz
Cadelerde oynasam önümde huşyar idiniz
Başım üzre saye-ban, can u cananım anam.
Saklasın oğlumı dip örgülüp başım siler
Bana o baht u saadetlerni Allahdan diler
Öksümeden büyüsün dip dua-guyluk kılar
Gözlerinden yaş akarken hasretinden kan döker
Her sabah peşimde nal an u pervanem anam.
Prof: f)r. Nıısrullıılı Mübeşşir EI-Tırazf
J)I'. ıhsan Sabri Çe"!
Akl U idrakim kemal boldugı vakt siz yokdunuz
Nice ferzend ü ayalim oldugu vakt siz yokdunuz
Baht u devlet bulduğum vaktierde siz yokdunuz
Aş u ekmek bi-melal olmuş zaman siz yokdunuz
Gözlerime tormulup bakan nigahbanım anam.
Ta kemal buldukça ben peşimde turmay gitdiniz
Delikanlı kametimi zere görmey gitdiniz
il katarı devr ü dermanımı sürmey gitdiniz
Bi-vakt gelen kazadan yüz ögürmey gitdiniz
Ah dip takdire ten veren kader-danem anam.
Eyle destur han salup şimdi sizi yad ideyim
Evde Ku'an okutturup ruhunuzı şad ideyim
iyi ferzendler katarı her duada yad ideyim
Köhne kabristanıza gül ekdürüp abad ideyim
Canınız cennette olsun taze-vicdanım anam.
!)Ol

Konular