SELÇUKLU ANADOLUSU’NDA SÛFÎ AHLÂKI VE SOSYAL BARIŞ

AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi
Cilt:3 •Sayı:5•Temmuz 2014•Türkiye
ÖZ
Bu çalışmanın temel amacı Anadolu’nun tarihsel olarak en karışık ve sancılı
süreçlerinden olan ve tam da Moğol İstilâsı dönemine denk gelen Anadolu Selçuklu Devleti’nin
egemenlik yıllarında dönemin Selçuklu toplumunda sosyal barışın tesisinde sûfîlerin ve onların
yaşadığı sûfî ahlâkının rolünü araştırmak ve incelemektir. Bu amaçla çalışmamızın hacminin
ancak buna izin vereceğinin düşünülmesinden dolayı sadece dönemin en ünlü iki
Mutasavvıfının konuyla ilgili görüş ve düşüncelerinin ele alınması uygun görülmüştür. Bu iki sûfî
Mevlâna Celâleddin-i Rûmi ve Yunus Emre’dir. Çalışma yapılırken dokümantasyon metodundan
faydalanılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sûfi Ahlâkı, Tasavvuf, Mevlâna, Yunus Emre, Sosyal Barış.
SOFİ’S ETHICS AND SOCIAL PEACE DURING THE REIGN OF SELJUK’S ANATOLIA
ABSTRACT
The basic purpose of this study is to examine the role of Sufi moral and role in social
peace under the rule of Seljuk society in Anatolian Seljuk society during Mongolian occupation
and the most complex period of Anatolia.For this reason, since our study will allow only this, it
has been thought that the views of only the most important two mystics are taken into
consideration. These two sufis are Mevlana Celâleddin-i Rûmi and Yunus Emre. Documentation
method is used while making study.
Keywords: Sofi’s Ethics, Mysticism, Mevlana, Yunus Emre, Social Peace.
-I-
“Büyük Selçuk ve Anadolu Selçuklu Devleti ile Türk toplum yapısında ortaya
çıkan halk-elit tabaka ikiliği giderek güç kazanmıştır. Bir yanda halkı temsil eden Yunus
Emre, öte yandan elitist grubun dilini kullanan Mevlâna ve Mesnevî kültürü. İkili
toplumsal tabakalaşma, ikili dil anlayışını da toplum yaşantısına pompalamıştır. Halkta
Türkçe, yönetici elit gruplarda ise Farsça hâkim idi. Türk tarihinde rastladığımız halkaydın
ikiliğinin köklerini buralarda aramamız gerekmektedir” (Türkdoğan 2002: 30).
“Osmanlı Devletinin tarih sahnesine çıkışı biraz farklılık ortaya koymaktadır.
Dilde bir değişme olmuyor, Türkçe özelliğini koruyor, Farsça terk ediliyor. Ancak, üst
tabakanın kullandığı bu Türkçe de, Farsça ve Arapça karışımı suni bir dile,
Osmanlıcaya dönüşüyordu. Osmanlı, Türk tarihinin hiçbir döneminde örneğine
rastlanmayan bir atılımı başlatıyordu. Bu da yönetimi-bürokrasiyi ve askeriyeyi
“devşirme” adı verilen yabancı soylulara bırakması ve kendi halkını da toprağa bağlı
köylü-çiftçi durumuna getirmesi idi. Böylece, askeri ve bürokratik tabaka, tamamen
Türk soyundan olmayan unsurların yönetimine terk edilmiş oluyordu. Türk insanı,
önemli oranda marjinale itiliyor, yönetim patrimonial devşirme unsurların eline
geçiyordu” (Türkdoğan 2002: 31).
“Arnold Toynbee’nin üzerinde güneşin batmadığı biçiminde yorumladığı
Osmanlı toplumu, Selçuklu döneminden sürüp gelen ikili kimliğini gidererek
derinleştirmiş oluyordu. Osmanlı, niçin kendi soyundan gelenlerden yönetme hakkını
kaldırıyor, yabancı soylulara terk ediyordu? Bu husus tartışmaya açılmalıdır. Türk

 Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Din Sosyolojisi Bilim Dalı Öğretim Üyesi.
ozturkemine25@gmail.com
 Yrd. Doç. Dr.; Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Tasavvuf Bilim Dalı Öğretim Üyesi.
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 75
tarihine ve toplum yapısına yönelik araştırmaların büyük çoğunluğu, bu olaya sadece
tasviri bir yaklaşımda bulunuyor, analitik bir yorum tarzını ortaya koymuyordu. Bunun
en güzel örneğini 2000 yılında yayın hayatına sunulan 12 ciltlik “Osmanlı” adlı önemli
bir inceleme serisinde gözetleyebiliriz. Osmanlı’da: Siyaset, iktisat, toplum, teşkilat,
düşünce, bilim, kültür ve sanat yanında, hanedan gibi önemli kurumların yer aldığı bu
ciddi bilimsel yayında, “devşirme” olgusunun analitik bir incelemesine yer verilmemiş
olması, araştırmacılarımızda tarihsel yaklaşım metodolojisi yerine gelenekçi tasvirci
eğilimlerin ağır bastığını göstermektedir” (Türkdoğan 2002: 31).
“Gök Türklerden itibaren gelişen devlet geleneğimiz, yukarıda belirttiğimiz üzere
Selçukluda ve Osmanlıda önemli kültürel yarılmalara yol açmıştır. Yönetimin
“devşirme”lere tahsisi, kendi halkını da toprağa bağlı köylü konumuna getirilmesi, Türk
toplum yapısında gözlenen en dikkat çekici yozlaşmayı oluşturmaktadır. Toplum
yapısına yönelik yaklaşımlar, yönetici tabakada gözlenen statü ve rol farklılaşmaları
yanında, “yönetici” kimliğinin yeni tarz biçimlenmeleri, değer ve yönelim (orientasyon)
sürecinde gözlenen “hanedan” olgusunun ön plana çıkarak, “budun” gerçeğinin
dışlanması gibi önemli “Ben-merkezli” oluşumların belirlenmesi, özellikle halkın bir
kesiminin “Türkmen” olarak yorumlaması sonucu sektizme sınırlamalar getirmesi,
toplumsal sistemin amaç ve normlarında beliren hayati sapmalar olarak gözlenmelidir”
(Türkdoğan 2002: 31-32).
“İnalcık’ın istimâlet teorisi, “devşirme” modeline bir çözüm getirmesi açısından
haklılık taşısa bile, Osmanlı’nın bu tür bir zihniyet oluşumuna yönelmesi eleştiriye açık
tutulmalıdır. Çünkü Selçuklulardan beri Osmanlı’ya da egemen olan, Eward Shills’in
ileri sürdüğü merkez-çevre modeline uygun bir yapılaşmaya tanık olmaktayız. Osmanlı,
kendini merkeze alarak Oğuz kabul ediyor, çevreyi ise Türkmen biçiminde algılıyordu.
Bu oluşumu İran Selçuklu Devleti başlatmış, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Devleti de
devam ettirmişti. Oğuz-Türkmen ikiliği genellikle Türk toplum yapısında gerçek
anlamda bir kültürel yarılma ve zihniyet ayrışımıdır. Her üç devlet yönetiminde de
merkez kendini Oğuz olarak algılamış, çevreyi de Türkmen olarak kabul etmiş ve
dışlamıştır. Çevreyi oluşturan Türkmenler, merkezi temsil eden Oğuz’lara nazaran
yerleşik yaşantıları olmayan, sürekli göçebe bir yapıyı oluşturuyorlardı. Ancak, bunlar
sürekli hayvan yemi ve ganimet isteklerinden ötürü, memlûk güçleriyle devreden
çıkarılıyordu” (Türkdoğan 2002: 32).
“Stanford Shaw’un belirttiği Memlûk güçlere dayalı bu ikame unsur, Osmanlı
yapısında da aynen uygulanacak, bu defa “devşirme” olgusu devreye girecektir.
Böylece I. Murat tarafından Türk soylularının yolunu kesmek amacıyla Hıristiyan vassal
askerlerinden düzenli ordu kurma usulü denenmiş oluyordu. Böylece, Osmanlı
kuruluşundan itibaren “Türklük” olgusunu devreden çıkararak, yerine “hanedan”
kavramını ikame etmek suretiyle “Standart Kültürü” silip atmış oluyordu. İnalcık’ın
“istimâlet” teorisi, bu gidişe bir çözüm yolu veya yaklaşım tarzı getirmiş olsa bile,
girişilen usulün “makuliyeti” kabul edilemez” (Türkdoğan 2002: 32).
“Osmanlı sosyal sisteminde meydana gelen kozmopolit elit yetiştirme modeli, bir
diğer yaklaşım da, biraz önce de belirttiğimiz Oğuz-Türkmen ikiliğinden doğmaktadır.
Osmanlı merkezi temsil eden güç kaynağı olarak sürekli çevreye karşı bir endişe
taşımaktadır. Özellikle Anadolu Selçuklu Dönemi’nde bir Türkmen ailesi olan
Babailer’in Moğollarla birleşmesi olayı canlılığını korumuştur. Osmanlı öncesi bu tür İç
Ayaklanmalar da ibret dolu zenginlikler arasında sayılır. Bu nedenle Türkmen veya
çevreye güveni yoktu. Her an dış güçlerle birleşmek suretiyle devletin başına bela
açabilir endişesi tarihsel özelliğini koruyordu. Osmanlı Türkmen belasından kurtulmak
için kendine sadık yeni bendeler edinmeyi kazanç sayıyordu. Bunda da başarı sağladı,
esir alınan 9-17 yaş arasındaki Hıristiyan çocukların Saray’ın iç kısmı Enderun’da
açılan eğitim kurumlarında yetiştirmek suretiyle merkezi yönetimi pekiştirmeyi uygun
76 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
bulmuştur. Böylece askeri sınıf ve yönetim kadroları midelerinden bağlanan,
yöntemlerle devşirme unsurlarına terke ediliyor. Türkmenlerin her an merkezi otoriteye
başkaldırmaları denetim altına alınmış oluyordu” (Türkdoğan 2002: 32-33).
“Tarihsel gelişim süreci içinde Oğuz-Türkmen ikiliği, patrimonial devşirmenin de
ağırlık koyması ile güç kazanacaktır. Böylece ilkin Anadolu Selçuklu Dönemi’nde
Babailerle su yüzüne çıkan bu gerginlikler, Osmanlılarda sistematik diyebileceğimiz
çatışmaların da kaynağı olacaktır. Oğuz-Türkmen ikiliği, Osmanlı Dönemi’nde önemli
siyasal patlamalara yol açmak suretiyle, merkez çevreye yönelik sosyo-kültürel
gerginliklerin dinamikliğini canlı tutacaktır. İmparatorluğun, merkezi yönetiminin de
devlet felsefesi ile birleşerek bir güç kaynağına dönüşmesi”, Türkmen’e olan horlamayı
güçlendirecektir. Metin Heper: “Osmanlı’da merkez, sürekli bir biçimde çevreyi -fitne
unsuru- olarak görmüş, Cumhuriyet’te de bu eğilim devam etmiştir”, diyor. Heper,
günümüzdeki bu çevreyi fitne unsuru olarak görme eğiliminin sürekliliği içinde aynen
şöyle bir yaklaşımda bulunuyordu: “Türbanlı-sakallı öğrenciler dâhil, İslâmi kesime
mensup herkesi kökten dinci telakki etmiştir. Böylece, İslâm, taşralının-daha doğrusu
reayanın olmalı idi-değerleri olarak algılanmış, bu nedenle dışlanmıştır. Yalnız merkezi
odak noktası ile laikperest seçkinler görüş birliği içinde kalmışlardır. Günümüzde de
merkezin sivil toplumların görüşlerini almadan uyguladığı jakoben hareketler bu
kategoride düşünülmelidir” (Türkdoğan 2002: 33-34).
“Metin Heper, merkez-çevre gerginliğinin, aslında bilimsel çözüm yolları
dururken, Osmanlı’nın ikili kimliğine dönüşmesinin tehlikeli boyutlarını ortaya
koymaktadır. Hatta o, 1945 sonrası Türkiye’de demokrasinin, başarısızlığının da,
merkezi devlet seçkinlerinin güçlerini korumuş olmalarından kaynaklandığını açıkça
belirtmektedir. Heper’e göre: Devlet seçkinlerinin yasaları halkı kucaklayan sivil nitelikte
yapmaları yerine daha “ussal” yapmaları sistemi yozlaştırmaktadır”. Türkiye’de,
modernleşme çabaları da halk katmanlarından gelmesi gerekirken, yine devlet
seçkinlerinden gelmektedir. 1950’de bir başbakanın: “Ben odunu dahi aday gösterirsem
seçilir” diyen görüşünü Heper, “merkeziyetçi zihniyetin bir yansıması olarak
yorumluyor” ve Türkiye’nin kurtuluşunu da, tebaalıktan vatandaşlığa geçmekte
buluyordu” (Türkdoğan 2002: 34).
“Heper’in bu açıklamaları, genellikle Osmanlı toplum modelinin Cumhuriyet
döneminde de devam ettiğini göstermesi bakımından manidardır. Gerçekte, çevre
horlanan, sürekli dışlanan ve aşağılanan niteliklerini günümüzde de sürdürmektedir.
Toplum tarihimizde çevre-merkez ilişkileri hiçbir dönemde akılcı ve uyumlu bir biçimde
bütünleşme süreci içine girmemiştir. Bu oluşum kökenlerinde, Osmanlı’nın merkezi
yönetiminin patrimonial devşirme biçiminde örgütlenmesi, devşirmenin de “kul” olması
anlamında “hanedan” olgusuna sadakati, çevreye karşı merkezin güçlenmesini
sağlamıştır. Bunun en güzel örneğini, bir “yerlilik” hareketi olan Celali ayaklanmalarını
Kuyucaklı Murat Paşa adlı bir devşirmenin çok kanlı bir şekilde bastırılmasında
gözlemekteyiz. Celaliler (1591-1611) aslında Osmanlı sistemi içinde yer almayı isteyen
bir tepki hareketidir. Avrupa ve İran’a yönelen merkezi yönetimden, Celaliler bir takım
haklı taleplerde bulunuyorlardı. Bozulan sistemin düzeltilmesini, taşların yerli yerine
oturtulmasını istiyorlardı. Ayrıca, güven içinde yaşama ve topraklarından sağlanacak
gelirde de pay alma gibi istekleri de vardı. Bundan başka, merkezi yönetimi ele geçiren
devşirme unsurları da bu marjinalde yaşayan insanları aşağılama eğitimine
katılmışlardı. Nitekim dönemin çağdaşı Soranzo’ya göre, Anadolu halkı, merkezde
“kötü asker” olmakla ün yapmıştı ve “yontulmamış Türkler” kapıkulu devşirmelerinin
tersine küçümsenmişti. Tarihimizde cereyan eden merkez-çevre ilişkisi, aslında
Osmanlı toplum yapısının bir ürünüdür. Bu oluşum, İran Selçuklularının beri sürüp
gelmektedir. Böylece, Türk toplum yapısı hiç gerek yokken ikili (dual) bir bölünmeye
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 77
mahkûm kılınmış, bu oluşum da günümüzde bile çizgisini sürdüren gerginliklerin
gündeme gelmesine neden olmuştur” (Türkdoğan 2002: 34-35).
İşte merkez çevre arasında böylesi bira ayrımlaşmanın yaşandığı bir dönemde
Mevlâna ve Yunus Emre gibi hak dostları toplumun sorunlarının çözümüne ciddi
katkılarda bulunmuşlardır.
Anadolu Selçukluları zamanında, Müslüman toplumun sosyal ve dinî yapısı ile
mezhebi eğilimlerinin tespit edilebilmesi ancak, Türklerin Anadolu’ya hangi inançlarla
geldiklerine ve bu inançların neler bulduklarına bağlıdır. Bundan dolayı biz önce,
Türklerin Anadolu’ya göçlerini ve bu göçlerle birlikte Anadolu’ya taşınan dinî inanç
boyutunu incelemeye çalıştık. Daha sonra Selçuklu yönetiminin uyguladığı sosyal ve
dini politika ile bu politikalara paralel olarak toplumsal yapıda kendiliğinden oluşan
şehirli ile göçebe halkın birbirine bakış açısını ve bunun dinî-mezhebi alana
yansımasını irdelemeye gayret edilmiştir.
Büyük Selçuklu Devletinin kurulması ile Türkistan’dan İslâm ülkelerine hızlı bir
göç yaşanmaya başlanmıştır. Selçuklu sultanları 1071 Malazgirt Savaşına kadar, hem
Bizans’ın gücünü zayıflatmak ve hem de ülkede olası iç huzursuzlukları önlemek
amacıyla yoğun bir şekilde cereyan eden bu Türkmen nüfusunun Anadolu’ya sevkini
teşvik etmişlerdir (Turan 1993: 35-36). Yani, Selçuklu yönetimi, göçebe Türkmenlerin
kalabalık olmasının birtakım sosyal ve ekonomik sıkıntılara sebep olmasından endişe
etmiş ve kendi yurtlarının selâmeti açısından, bir tedbir olarak, bu göçleri sürekli olarak
Anadolu’ya yönlendirmişlerdir.
Türkistan’dan, önce İran, sonra Azerbaycan ve Doğu Anadolu topraklarına
gelmiş olan Türkmenler, kaynakların ifade ettiği gibi, çok kalabalık olmaları nedeniyle
yer bulma sıkıntısı çekmişler ve neticede Anadolu’yu, kendileri için kolayca
fethedilebilecek ve daha iyi yaşama imkânları temin edilebilecek bir ülke olarak
görmüşlerdir (Togan 1981: 140-141). Böylece, Anadolu’ya olan bu Türkmen göçünün
siyasî sebepleri kadar iktisadî sebeplerinin de önemli olduğu görülmektedir.
1071 Malazgirt zaferi ile birlikte Anadolu’ya büyük bir Türk nüfusu göçü
yaşanmıştı. Çünkü bu zaferin ardından, Bizans’ın askeri gücü zayıflamış ve artık
Türkler karşısında güç oluşturacak bir Bizans ordusu kalmamıştı. Böylece Anadolu’nun
daha kolay bir şekilde Türkleşme ve İslâmlaşma dönemi başlamış ve bu süreç birkaç
asır sürmüştü (Turan 1993: 37-38.) Malazgirt savaşı sonrası yaşanan ve aralıksız
olarak XIV. yüzyıla kadar devam eden bu göç dalgaları ile Anadolu’ya gelen Türklerin
büyük çoğunluğunu Maveraünnehir, Horasan, Azerbaycan ve İran bölgelerinden gelen
topluluklar oluşturmuştur.
Büyük Selçuklular açısından, Anadolu’nun fethi hayatî bir öneme sahipti. Çünkü
yapılan bu fetihlerle ülkelerine gelen yoğun Oğuz göçleri karşısında bir yandan onlara
yurt bulma ve onları yerleştirme işini sağlıyorlar, diğer yandan da kendi ülkelerinin iç
huzurunu sağlamada zorluklarla karşılaşmıyorlardı. Bunlara ilâveten, Bizans’a karşı
cihat faaliyetlerini de böylece devam ettirmiş oluyorlardı (Turan 1993: 75).
Anadolu’ya İran’dan gelen göçlerin nedenlerinden birisi de, hiç şüphesiz
Oğuzların Büyük Selçuklu Devletini kuran unsur olmakla birlikte, bürokraside, yani
devletin yönetim kademelerinde yer alamamış olmaları ve bundan dolayı da devlet
yönetimine karşı olumsuz bir tavır almış olmalarıdır. Selçuklu yönetiminin bu şekilde
kendi ırkdaşları olan Türkmenlere karşı bir nevi kayıtsız ve ilgisiz davranması ve onları
devlet hizmetlerinden mahrum bırakması, Türkmenler üzerinde olumsuz bir takım
etkiler bırakmıştır (Sümer 1980: 117). Sonuçta Büyük Selçuklular İran’da, Anadolu
Selçuklularının da Anadolu’da, Türkmenlere karşı ihmalleri ve yanlış hareketleri, her iki
78 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
ülkeye büyük zararlar vermiş, belki de bu devletlerin zamanla zayıflayarak yıkılmalarına
zemin hazırlamıştır.
Büyük Selçuklular tarafından Batı boylarına sevk edilen ve bundan dolayı da
yönetime karşı nefret hissi duyan Türkmenler, Anadolu Selçukları zamanında da
benzer bir muameleye tâbi tutulmuştur ve Batı istikametinde uç bölgelere
yerleştirilmişlerdir. Uç bölgelere sevk edilen bu Türkmen topluluklar, tabiatıyla yönetime
karşı bir tepki olarak, geleneksel yapılarını koruma hususunda çok hassas
davranmışlardır (Togan 1980: 217). Bu durum da Anadolu’da Türkmenler arasında
dışa kapalı sosyal bir yapının oluşmasında ve böylece de eski inanç ve geleneklerin
devam ettirilmesinde önemli bir etken olmuştur.
Büyük Selçuklular zamanında, sosyal ve ekonomik sebeplerden dolayı
Türkistan’dan Anadolu’ya kalabalık bir Türkmen göçünün yaşandığını ifade etmiştik.
Anadolu’ya gelen bu Türkmen toplulukları İslâmiyet’i benimsemekle beraber, onu kendi
sosyal ve ekonomik imkânları ölçüsünde öğrenmeye ve yaşamaya çalışmışlardır.
Neticede tıpkı Büyük Selçuklu zamanında olduğu gibi, Anadolu’da da yerli Müslüman
halk, birtakım inanç ve davranışlardan dolayı bu göçebe topluluklarından pek
hoşlanmamıştır. Ağrılıklı olarak, Arap-Fars kültür unsuru ile desteklenen devlet
yönetimi de, göçebelere karşı benzer bir bakış açısıyla yaklaşmış ve onları
kazanmaktan çok başından savmaya çalışmıştır. Bu durum, Türkistan’da olduğu gibi,
Anadolu’da da göçebelerin dillerini kolayca anlayabildikleri bazı derviş ve şeyhleri
kendilerine önder olarak kabul etmelerini ve dini bilgilerini onlardan öğrenmelerini
beraberinde getirmiştir (Köprülü 1984: 14; Togan 1981: 220; Ocak 1992: 24; Esin 1978:
89). Daha sonra geleneksel göçebe kültürünün bir devamı niteliğindeki, bir takım sema
ve raks ayinleri icra eden bu şeyh ve dervişlere yönetim kadrosunun ilgi duymuş
olması, onların zorunlu olarak Türkmenlerin ruhî anlayışına uyma ihtiyacından
kaynaklanmıştır.
Anadolu’ya gelen ilk Türkmen topluluklar, genellikle göçebe bir hayat sürdüren
topluluklardı. Ancak XIII. asırdan itibaren, göçebelerle birlikte, şehirlerde yaşayan
sanatkârlar, tüccarlar ve âlimler de Anadolu’ya gelmişledir (Yinanç 1944: 168).
Dolayısıyla bu asırdaki göçlerin çok farklı zümreleri Anadolu’ya taşıdığını görmekteyiz.
Anadolu’ya gelen ve sayıları 1-2 milyon arasında bulunan göçebe Türkmenler
Anadolu Selçuklu devleti içerisinde her alanda önemli değişmelere sebebiyet
vermişlerdir. Meselâ, yönetim, gelen göçebe toplulukları asayiş nedeniyle küçük gruplar
halinde Doğu ve Orta Anadolu’nun bozkırlarına dağıtma ihtiyacı hissederek, göçebeler
de göçten önce yaşadıkları bölgelerin şartlarına benzer özellikler taşıyan bölgelerde
yaşamayı kendilerince tercih etmişlerdir (Köprülü 1984: 164-166; Doğan 1997: 145-
146). Yönetim, göçlerle gelen halkı yerleştirme konusunda, daha önceden de
şehirlerde yaşamış olanları, genellikle şehir merkezlerine köylere ise daha önceden
kırsalda göçebe olarak yaşayanları yerleştirmiştir. Böylece Anadolu’ya gelen
toplulukların kendi sınıflarına bağlı olarak yerleştirildiklerini görmekteyiz. Bu yerleştirme
politikası ile de yönetimin, sosyal bütünlüğünün sağlanmasını ve ekonomik verimliliğin
arttırılmasını amaçladığını söyleyebiliriz. Böylece göçebelerin ancak yaylalarda ve
kışlaklarda hayvancılık yaparak üretime katkı yapabilecekleri düşünülmüş, esnaf ve
tüccar grubunun da şehirlerde yerleştirilmeleri uygun görülmüştür. Buna bağlı olarak,
büyük bir çoğunluğu hayvancılıkla uğraşan ve hayvanları doyurmak için sürekli kışlak
ve yazlık bölgeleri gezmek zorunda olan Türkmenler, aynı zamanda zor hayat
şartlarına karşı kendi içlerinde güçlü, geleneksel ve sosyal bir yapıyı da
oluşturmuşlardır (Bozkuş: 250-251).
Moğol istilası ile birlikte farklı tarikatlara mensup şeyh ve dervişler, gerek
emniyet açısından ve gerekse fikirlerini daha kolay bir şekilde yaymak maksadıyla
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 79
Anadolu’yu kendileri için iyi bir ortam olarak tercih etmişlerdir. Bunlardan yüksek ve
gelişmiş kültür çevresinden gelenler genellikle şehirlere yerleşmiş ve bürokraside etkin
rol oynamışlardır. Göçebeler arasındaki tasavvufî hayat ise, daha çok eski Türk
inanışlarındaki Ozanları çağrıştıran babalar vasıtasıyla şehirlerde yaşanandan farklı
olarak, daha basit ve sade bir anlayış biçimiyle ve Anadolu şartlarına da uygun bir halk
tasavvufu şekliyle yayılmıştır. Bu aynı zamanda göçebe Türkmenlerin dini anlayışını da
yansıtmıştır. Dinî önderlerin bunlara öğrettiği Müslümanlık, Türkmenlerin yaşayışına
uygun, sade ve daha çok menkıbelere dayalı, tasavvufî yönü, yani duygusallığı ağır
basan bir Müslümanlık anlayışı şeklinde olmuştur. Bu anlayışa sonradan bir nevi Türk
Halk Müslümanlığı da denmiştir. Çünkü bu Türkmen boyları, henüz yüzeysel bir İslâm
anlayışına sahip olduklarından, hem eski Şamanî inançları ve hem de atalarından
kalma bir takım geleneksel sözlü inançları bünyelerinde taşımışlardır. Aynı zamanda,
bunlar, şehirlerde yaygın olan Fars kültürünün her türlü etkisinden uzak olarak, Türkçe
konuşan “abdal” veya “dedebaba” unvanlarını taşıyan din büyüklerinin vaazlarını
heyecanla dinlemiş ve anlatılanları yaşamaya çalışmışlardır (Ocak 1996: 63-64).
Mevlâna, Anadolu Selçuklularının en huzursuz, en karışık bir asrı olan XIII.
yüzyılda yaşadı. Daha önce Haçlıların savaşlarında yakılıp yıkılan, halkı kılıçtan
geçirilen, talan edilen İslâm ülkeleri bu defa doğudan gelen Moğol akınları ile yakılıp
yıkılıyor, insanları kılıçtan geçiriliyordu. Selçuklu hükümdarları bir taraftan da iç
çekişmeleri, prens kavgaları ile yıpranıyor duruyordu (Can 2008: 14).
I. Alâeddin Keykubad zamanında, Anadolu Selçuklu Devleti, siyasî, askerî ve
iktisadî bakımından, sönmek üzere olan bir mumun kısa bir zaman parlaması gibi
yıkılmak, çökmek üzere olan imparatorluğun parlak devrini yaşadı. Fakat Sultan
Alâüddin’in 1237’de Kayseri’de zehirlenerek öldürülmesi Anadolu Selçuklularının bir
dönüm noktası oldu. Çünkü Moğolların yaklaştıkları bir sırada kudretli ve becerikli bir
sultanın yerine geçen II. Gıyasüddin Keyhüsrev zayıf bir kişi idi. Bu sebeple çöküntü
hızlandı. Güçsüz sultanı tesiri altına alan Emir Saadettin Köpek devlet ileri gelenlerini
birer birer ortadan kaldırmaya başladı. O Selçuklu sultanlığını ele geçirmek istiyordu.
Konyalı bir kumandan, fakat çok hırslı bir kişi olan Saadettin Köpek’in bu düşüncesi
anlaşıldı ve Saadettin Köpek öldürüldü.
Bu sıralarda Moğol istilasından kurtularak Anadolu’ya gelen Türkmenlerin
çıkardıkları isyan da, Selçuklu devletini çok uğraştırdı. Tarihlerde “Babaî hareketi” diye
adlandırılan bu isyan hareketini, Horasan’dan göçüp Amasya’ya yerleşen Baba İlyas’ın
halifesi Baba İshak başlattı. Baba İshak kendini riyazete vermiş, halka bir velî (dost)
olarak tanıtmış, başına birçok adam toplamış bir kimsedir. Baba İshak bir müddet
gizlendikten sonra Amasya köylerinde isyan bayrağını çekmişti. Harzemliler de, babaya
uyarak Türkmenlerle beraber isyana katıldılar. İsyancılar çoğaldı, üzerlerine gönderilen
hükümet kuvvetlerini de bozdular. Sivas’ı aldılar, ileri gelenleri kılıçtan geçirdiler. Şehri
yağma ettiler. Nihayet Hacı Armağan Şah, Baba İshak’ı Amasya’da tekkesinde
yakaladı. Onu Amasya kalesinin bir burcuna astırdı (1240/638). Fakat isyan yatışmadı,
büsbütün kızıştı. Ona bağlı olan Babaîler, onun ölmediğine ve ölmeyeceğine
inanıyorlardı. Tekrar savaş başladı, asiler orduyu bozdular. Baba Şeyh’i astıran Hacı
Armağan Şah’ı da öldürdüler. Sonunda isyancılar mağlup edildi. Dört bin asi kılıçtan
geçirildi. Böylece isyan 1241’de zorlukla bastırılmış oldu. Bu Baba İshak isyanını; tekrar
Moğolların Anadolu’yu istilası takip etti. 1241’de Erzurum’u alan Moğollar ahaliyi
kılıçtan geçirdikten sonra ilerlemeye devam ettiler. Baycu Noyan kumandasındaki
Moğol ordusu Sivas’ın doğusunda bulunan Köse Dağı’nda Selçuklu ordusu ile
karşılaştı. 23 Haziran 1243 Cuma günü (6 Muharrem 641) Selçuklu İmparatorluğu’nun
akıbetini kat’î olarak tayin edilen savaş başladı. Selçuk ordusu korkunç bir bozguna
uğradı. Sultan Gıyasüddin darmadağın olan ordunun içinde ne yapacağını şaşırmıştı.
Kıyafetini değiştirerek Tokat’a kaçmak suretiyle canını zor kurtardı. Moğollar, ellerine
80 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
geçen sayısız ganimetleri paylaşarak Sivas’a geldiler. Sivas’ı üç gün yağma ettiler.
Sonra Kayseri’ye vardılar. Şehirde bulunan bütün erkekleri öldürdüler. Kadınları,
çocukları alıp yola çıktılar. Yolda yaya yürüyemeyenleri de acımadan öldürdüler (Can
2008: 15).
İşte böylesine karmaşık bir dönemde yaşayan Mevlâna ve Yunus Emre gibi hak
dostu, mütevekkil, sulhsever Allah dostları o dönem toplumunun içinden geçtiği bu
karmaşık süreçlerde halkın sulh ve barış içinde yaşamasının adeta garantisi ve sebebi
olmuşlardır. Zira bunlar öyle kimselerdir ki; hem hal ve davranışlarıyla İslâm ahlâkını
birebir yansıtmışlar ve hem de toplumun barış ortamının korunmasını sağlamışlardır.
Şimdi dönemin sosyal barış ruhuna böylesine önemli bir katkı yapan Anadolu
Sûfîlerinin ahlâk anlayışlarını otaya koyabilmek için İslâm Sûfî Ahlâkının ne şekillerde
betimlendiğine bakalım.
-II-
“Hayır, sevap işleyen, vazifesini yapan bir kimse ahlâki bir hareket yapmış olur.
Her gün herkesin kullandığı ahlâk kelimesinin kökü Arapça olup zamanla
Türkçeleşmiştir. Ahlâk Arapçada hulk sözünün çoğuludur. Fakat dilimizde bugün çoğul
olduğu unutularak tekil olarak kullanılmaktadır. Bu söz Kur’ân-ı Kerim’de çoğu yerlerde
hulk olarak geçmekte, hadiselerde ise hem hulk, hem ahlâk sözü bulunmaktadır.
Bugün halk arasında iyi bir hareketi bildirmek için ahlâklı adam sözü kullanıldığı gibi
toplumların ahlâkı, İslâm ahlâkı, sözleriyle de ahlâkî hareketlerin tümü manasında
kullanılmaktadır.” (Pazarlı 1980: 12).
Eski İslâm ahlâkçıları, ahlâk ilmi için hikmet-i ameliye, ilm-ül-edep, ilm-i tehzib-
ün-nefs gibi isimler kullanmışlar, ahlâkî fiili ve hareketleri anlamak için de huy, edep ve
terbiye, seciye ve siret gibi terimlere başvurmuşlardır.
Hatta Cüneydi Bağdadi’nin şöyle bir meşhur kelamı kibarı da vardır.
“İnsan siret ile insandır, suret ile değil.”
Ahlâkî olayların incelenmesinin İslâm’dan bin iki yüz (1200) yıl önce başladığını
tarih bize göstermektedir. Sokrat ve Eflâtun gibi büyük filozofların fikirleri felsefî
sohbetlerde (diyalog) görülmektedir. Bugün Batı dillerinde ahlâk karşılığında kullanılan
morale ve ethique kelimeleri Yunancadan gelir ve her ikisi de âdetler, örfler manasında
kullanılırdı. Türkçe’de moral kelimesi, son yıllarda hem ahlâk, hem de maneviyat
manalarında kullanılmaya başlanmıştır. Moral eğitimi, moralim bozuldu sözleriyle
manevî hayatın eğitimi ve cesaretin kırılması anlatılmak istenmektedir. Şu halde
dilimizde kullanılan ahlâk, moral, etika terimleri konuya göre ahlâk, ahlâk ilmi ve
maneviyat manalarına gelecektir.
“Binlerce yıldan beri ahlâkın birçok tanımları yapılmıştır. Eskiden beri ahlâkı,
hayatı idare etmek ilmi, vazife ilmi yahut hayrın, saadetin ve insan mukadderatının ilmi
şeklinde tanımlanmıştır. Aslında bu tanımların hepsi aynı fikrin türlü şekillerde
ifadesinden başka bir şey değildir. Ahlâk, hayatı idare etmek ilmi ise, hayır ve şerrin ne
olduğunu bilmeyen kimse hayatını iyi bir şekilde idare edemez. Yahut insanın
yöneleceği bir mukadderatı veya geleceği yoksa o zaman onun için hayır ve şerrin de
manası kalmaz. Vazife için de aynı şeyler söyleyebiliriz. Bir insanın vazifesini bilmesi
demek, o insanın bir amacı olması ve ona ulaşmak için gerekli vasıtaları hazırlaması
demektir. Nihayet bir insanın saadeti, onun en yüksek hayra, yani geleceğe ulaşmak
için uğraşmasıyla mümkündür. Bu bakımdan eski tanımların çoğu, aynı fikirlerin başka
kelimelerle ifadesinden ibaret gibi görünmektedir” (Pazarlı 1980: 12).
“Kınalızade Ali Efendi, ahlâktan, daha çok ferdî ahlâkı anlar. “Ferdî ahlâk,
insanın kendi şahsına ve Tanrısına karşı olan vazifeleridir. Mülkiyet, sıdk u sadakat,
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 81
ibadet gibi. Ahlâk o çeşit eylem ve işlemlerdir ki insanı yalnız işlerinden sorumlu bir kişi
gibi ele alıp, kişiden başkası göz önüne alınmaz. Zira onda her kişinin ahlâkından bahis
olunur ki, nasıl olmak gerek. İyi ve beğenilmiş olup kötü ve çirkin olmaya. Orada kişinin
başka insanlarla olan ilişkileri söz konusu edilemez. Meselâ bir kişi yalnız başına, tek
ve tenha, yersiz ve yurtsuz dahi olsa halim ve sahi (cömert), namuslu olup, cimri,
hiddetli, şımarık olmamak gerek” (Pazarlı 1980: 12).
Kınalızade Ali Efendi’nin de üzerinde çalıştığı, Kuran ve Sahih Sünnet eksenli,
İslâm’ın ferdi ve toplumsal boyutta yaşanmasından otaya çıkan İslâm Ahlâkının
Mevlâna’nın ve Yunus Emre’nin yaşamına nasıl etki ettiğine ve yansıdığına; ayrıca
Mevlâna’nın ve Yunus Emre’nin bu yaşam üslubunun da dönemin barış ortamına nasıl
katkıda bulunduğuna kısaca göz atılması gerekmektedir.
-IIIMevlâna
hümanist değildir, ama, hümaniter bir düşünürdür. Yani insanı alemin
merkezi ve her şeyin başı sayan, onun bu kainattaki macerasını dile getiren, acılarıyla
sevgileriyle, güzellikleriyle, çirkinlikleriyle, ıstıraplarıyla, azaplarıyla, bencilliğiyle,
şehvetiyle gazabıyla vb., her türlü ifrat ve tefritlerinden oluşan melekeleriyle birlikte onu
esas alıp değerlendiren, yetkinleştirmeye çalışan, törpüleyerek adeta tezgahtan
geçirerek yoğurmaya çalışan bir felsefenin temeli haline getiren bir bilgedir. Mevlâna’yı
hümanistlerden ayıran en temel vasıflardan biri de hümanistlerin (ve hümanist anlayışı
benimseyenlerin) yaptığı gibi insanın zaaflarını ve eksikliklerini üstün görme ve
buradan hareketle, insanın paradokslarını (zıtlıklarını) bir çözüm olarak görmemesidir.
Bugünkü tiyatro ve sinema eserlerinde hep karşılaştığımız, insanın zayıf yanlarının,
eksikliklerinin hatta insanlığıyla çelişen taraflarının ön plana çıkartılarak sivriltilmesi,
süblime edilmesi ve idealize edilmesi tavrı, asla Mevlâna’nın insan anlayışıyla
bağdaşmaz. Ayrıca âlemin merkezi olması esprisinden hareketle insanı egoist, bencil,
kibirli ve her şeyi kendi etrafında döndürmeye çalışan anlayışla da Mevlâna alay
etmiştir. O ideal insan olmak için, insanın Allah’ın önünde eğilerek secde etmesi,
benliğinden geçmesi gerektiğini mısralarında yeri geldikçe dile getirmiştir. Burada
vurgulanması gereken diğer bir husus şudur: Mevlâna’nın, eserlerinde kimi zaman
insanın zaaflarına yer vermesi, hatta bazen edep sınırlarını aşan seküler hikâyeler
aktarması (Örnek olarak bkz. Mesnevî, c. V. b. 1332-1390), bunları meşrulaştırması
gayesiyle değil onun, gerek insan, gerekse toplum yani yaşayan insan ve tolum
olgusunu ortaya koyma çabasındandır.
Mevlâna’nın insan anlayışında dikkat çeken hususlardan biri de sözlerinin,
inançlarının ve yaşantısının bir ahenk teşkil etmesidir (Gölpınarlı 1959: 191). Nazari
olarak insana atfettiği yüceliği günlük yaşantısında da göstermiştir. Bu bakımdan,
büyük ve içten bir halk dostudur. Çocukları, kadınları, suçluları, hastaları ayırt etmeden,
hepsine sevgiyle muamele eder, vefa gösterir, saygı duyardı. Hükümdarlara, vezirlere,
seçkinlere özel bir muamele yapmaz, Tanrı’nın her yarattığını nasıl görüyorsa onları da
öyle görürdü. Gerek yazdıklarında, gerek sohbetlerinde, bu konuda daha ileri gitmiş,
devletin ileri gelenlerine sorumluluklarını sık sık hatırlatmıştır (Gölpınarlı 1959: 192-
196; Yeniterzi 2006: 20-21).
Mevlana, bu yönleriyle hep Peygamber’e öykünerek hareket etmiştir.
Muhammed (sav) bir elçidir, bir peygamberdir, yani Allah’ın vahyi ile ötelerden haber
veren bir habercidir. Müslümanlığı, Peygamber kurmadı, Allah kurdurdu. Mûsevîlik,
Hıristiyanlık, Müslümanlık gibi semavî dinlerde yani Cenab-ı Hakk’ın bu dinlerin
peygamberlerine vahyettiği hükümlerde, hakikatlerde birbirine benzeyen hükümleri,
hakikatleri görüp, bu dinlerin birbirinden bir şeyler aldığını, yararlandığını düşünmek
hatadır. Çünkü Hazreti Âdem’den beri aynı ilâhi hakikatler, aynı hükümler insanlara
duyurulmuş, bildirilmiştir.
82 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
Cenab-ı Hak, yarattığı insanları sevdiği için, insanların nefislerine uymamalarını,
doğru yolda, gerçek insanlık yolunda yürümelerini istediği için, çeşitli zamanlarda,
çeşitli dinlerde peygamberler vasıtasıyla onlara aynı hakikatleri bildirmiştir (Can 2008:
17).
“Ben, insanlara faydam dokunsun diye, şu dünya hapishanesinde kalmışım.
Yoksa hapishane nerde? Ben nerede? Kimin malını çalmışım da bu hapse atılmışım?”
(Can 2008: 76).
Hazreti Mevlâna herkese iyilik eden, herkesin iyiliğini isteyen, sulh sever,
müsamahalı, büyük velî olduğu için, yalnız Müslümanlar değil, Mûsevîler, Hıristiyanlar
da cenazesinin arkasında yürüyor, gözyaşı döküyorlardı (Can 2008: 86).
Hazreti Mevlâna, kendisini keşfedip de kendinde bulunanı hissettikten sonra,
kendine bulunanı başkalarında da gördü. Böylece Hak sevgisi ile insan sevgisini
birleştirdi. İnsanı sevmenin de, Hakk’ı sevmek olduğu inancına vardı. Şu beyti dikkatle
ve ibretle okunduğunda Şems hazretlerine karşı duyduğu sonsuz sevginin kime karşı
olduğu açıkça anlaşılır”…“Zaten Tebrizli Şems de bir bahanedir. Aslında güzellikte
eşsiz olan da biziz, lütufta eşsiz olan da.” (Can 2008: 141-144).
Başka bir şiirinde de, birbirimizin kıymetini bilmemizi, birbirimizi sevmemizi
tavsiye etmektedir. Çünkü sevdiklerimizi, maddî varlıkları için değil, onlarda bulunan
için, yani Allah için seviyoruz.
“Gel de birbirimizin kadrini, kıymetini bilelim. Çünkü belli olmaz, birbirimizden
ansızın ayrılabiliriz. Mademki Peygamber Efendimiz ‘Mü’min mü’minin aynasıdır’ diye
buyurdu, ne diye aynadan yüz çeviriyoruz? Garazlar, kinler dostluğu karartır, gönlü
yaralar. Ne diye garazları gönlümüzden atmıyoruz?” (Can 2008: 141-144).
“Gel aramıza gir. Biz, Hak âşıklarıyız, gel aramıza katıl da sana aşk bahçesinin
kapısını açalım. Gölge gibi evimizde otur, biz Hak güneşinin komşularıyız. Biz, can gibi
göze görünmüyoruz, âşıkların aşkı gibi, izimiz, nişanımız da yok. Fakat eserlerimiz,
sende, senin önünde, çünkü biz can gibi hem gizliyiz, hem de apaçık ortadayız. Sen,
her neden bahsediyorsan, onlardan da yücelere, daha ötelere bak, biz ötelerin de
ötesindeyiz. Sen su gibisin, fakat çukurda kalmışsın, mahbussun. Kendine bir yol aç da
bize katıl, çünkü biz, Hakk’a doğru akan bir seliz.” (Can 2008: 141-144).
“Gel de birbirimizle candan konuşalım, kulaklardan, gözlerden gizli olarak
söyleşelim. Gül bahçesi gibi dudaksız, dişsiz gülelim, düşünce gibi duvaksız, dilsiz
görüşelim. Akl-ı evvel mertebesinde Hakk’ın varlığının idraki içinde, dünyanın sırrını
ağzımız kapalı olarak da sonuna kadar söyleyelim. Hiç kimse, kendi kendisiyle apaçık
sesle konuşmaz, mademki hepimiz biriz, dilsiz, dudaksız gönüllerimizden birbirimize
seslenelim. Sen, nasıl olur da eline tut dersin? O el senin midir? Mademki elimiz bir,
ellerimiz de bir olduğundan bahsedelim. El, ayak, gönlüm hareketini bilir, dilimiz
susarak, gönlümüz titreyerek söyleşelim.” (Can 2008: 141-144).
Mevlâna’da insan sevgisi sonsuzdur. Eski Yunan ve Latin şairlerinden alınız da,
Batı’nın yetiştirdiği en tanınmış klasik şairlerin, dram muharrirlerinin, filozofların,
mütefekkirlerin, sosyologların hiç birisinde Mevlâna’nın duyduğu ve duyurduğu insan
sevgisi yoktur. Mevlâna’yı anlamayanlar, tanımayanlar, onu klasik şair saymayanlar
utansın.
“Gel, gel, daha yakına gel bu yol vuruculuk ne zamana kadar sürüp gidecek?
Mademki sen, bensin, ben de senim, artık bu senlik ve benlik nedir? Biz Hakk’ın
nuruyuz, Hakk’ın aynasıyız. Şu halde kendi kendimizle, birbirimizle ne diye çekişip
duruyoruz? Bir aydınlık, bir aydınlıktan neden böyle kaçıyor? Biz hepimiz, bütün
insanlar, tek bir vücut halinde, oldun bir insanın varlığında toplanmış gibiyiz. Fakat
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 83
neden böyle şaşıyız? Aynı vücudun birer uzvu olduğumuz halde neden zenginler,
yoksulları böyle hor görürler? Aynı vücutta bulunan sağ el, ne diye kendi sol elini hor
görür? Her ikisi de mademki senin elindir, aynı tende uğurlu ne demek, uğursuz ne
demek? Biz hepimiz, bütün insanlar hakikatte tek bir cevheriz. Aklımız da bir, başımız
da bir. Fakat kambur felek yüzünden biri, iki görür olmuşuz. Haydi, şu benlikten kurtul,
herkesle anlaş, herkesle hoş geçin. Sen kendinde kaldıkça bir habbesi, bir zerresin,
fakat herkesle birleştin, kaynaştın mı, bir ummansın, bir madensin! Bütün insanlarda
aynı ruh vardır, fakat bedenler, tenler yüz binlercedir. Nitekim dünyada sayısız badem
vardır, ama hepsinde de aynı yağ bulunmamaktadır. Dünyada çeşitli diller, çeşitli
lügatler var, fakat hepsinin de anlamı birdir, çeşitli kaplara konan sular, kaplar kırılınca
birleşirler, bir su halinde akarlar. Tevhidin ne demek olduğunu anlar da, birliğe erersen,
gönülden sözü, manasız düşünceleri söküp atarsan, can, mana gözü açık olanlara
haberler gönderir, onlara gerçekleri söyler.” (Can 2008: 141-144).
Yukarıda verilen örneklerde Hazreti Mevlâna’nın insan sevgisi hakkındaki
duyguları, düşünceleri anlatılmaktadır. Bunları dikkatle okuyup, uzun uzun
düşünenlerin gönül kulaklarına, Hazreti Mevlâna birçok sırlar söyleyecektir (Can 2008:
141-144).
Mevlâna ruh ve beden arasındaki ilişkilerde, etken olanın sadece ruh olduğunu
bedenin ona uymaktan başka çaresi olmadığını belirtir. Yukarıda gördüğümüz üzere,
bedenlerimizin, ruhlarımızı bir elbise gibi örttüğünü ifade eder. Yani gerçek, sadece
ruhtur; ruh üzerindeki beden elbisesi ölümle ortadan kalkınca ruhun gerçekliği ortaya
çıkar. Ayrıca, ruh-beden ilişkisinin, karınca-buğday ilişkisine benzetildiğini ifade
etmiştik. Ruh, karıncanın buğday tanesini sürüklemesi gibi sürekli olarak bedeni çekip
sürükler. Mevlâna bundan hareketle bir yandan ruhun gerçek cevher olduğunu
göstermeye çalışır, diğer yandan bilgi problemine bu noktadan girmek ister. Ona göre,
insan gerçek bilgiye ulaşamıyorsa bunun sebebi, bedenlerimizin(ve ona ait duyuların)
adeta bir perde gibi hakikati örtmesinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla bu perde
ortadan kalktığı zaman, yani bunların etkilerinden kendimizi kurtardığımız ölçüde,
varlıkların hakikatini görmemiz mümkün olacaktır (Can 2008: 107).
İnsanın hem fikir hem metafizik yönlerinin olması, ona özel bir konum
kazandırmıştır. Şöyle ki; hayvan sadece fizik âlemle, melek sadece metafizik alemle
irtibatlı olduğu halde insan her iki alemle birden alakadardır. Kuran’da da vurgulanan
bu hususu Mevlâna şöyle ifade eder:
“Sen “kerremna” hükmünce bir padişahsın ki, hem karaya ayak atabilirsin, hem
denize!” (Mesnevi, C.II, Beyit: 3773-3776).
“ ‘Ve Hamelnahüm fil berri ve’l her bahri’ hükmüne mazharsın. Canını karadan
kurtar, denize yürüt! Melekler için karaya yol yoktur. Hayvanların da denizden haberleri
yok. Sen, ten itibariyla hayvansın, can bakımından melek, bu suretle hem yerde
yürürsün hem gökte.” (Mesnevi, C.II, Beyit: 3773-3776).
Mevlâna’ya göre, insan (yani insanın özü olan ruh) Allah’tan ayrılmıştır. Burada,
yaratıcıdan kopup gelen özün, yaratılmış bir kalıbın içine konmasıyla karşı karşıyayız.
Mevlâna bu durumu “Beden evi kiralıktır, süresi, ecelle biter.” (Mesnevi, C.IV, Beyit:
2539-2560).
Bilindiği gibi insanı barındıran şu dünyada, çeşitli dinler, çeşitli mezhepler vardır.
Bütün dünyada, şu gök kubbesi altında camiler, kiliseler, havralar bulunmaktadır.
Gerçekten de Hazreti Âdem’den başlayarak, tarihin en eski devirlerinden günümüze
kadar gelen çeşit çeşit renkte insanlar, çeşitli milletler, sayısız mabetlerde ibadet
etmişler, sayısız tapınaklarda kendi yaptıkları putlara tapmışlardı. Bu bir hakikattir ki,
insanların yaratılışlarında inanmak ihtiyacı vardır. İnanmayan insan, içinde bir boşluk
84 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
duyacaktır. Tevfik Fikret, dinî inancını kaybettikten sonra, inanmak ihtiyacını çok iyi
hissetmiş de:
“Bütün boşluk, zemin boş, âsumân boş, kalp ve vicdan boş
Tutunmak isterim, bir nokta yok pîş-i nigâhımda”
diye sızlamıştır.
Mehmet Akif de: “İmansız olan paslı yürek sînede yüktür” demiştir.
Günümüzde de insanlar, ne kadar maddeye yönelmiş olurlarsa olsunlar, dinî
inançlardan kendilerini kurtaramamışlardır. Bunun en canlı misalini Rusya, bütün
dünyaya gösterdi. Seksen seneye yakın bir zamandan beri komünistlerin yasakladıkları
din, öldürülemedi.
İnsanlar için kaçınılmaz ruhî bir ihtiyaç olan “din duygusu”na Mevlâna nasıl
bakıyordu?
Mevlâna, insanı manevî emaneti taşıyan üstün bir varlık olarak gördüğü için,
hangi din ve mezhepten olursa olsun insanı sevmiştir ve dolayısıyla bütün dinlere saygı
göstermiştir. Bu yüzdendir ki, o büyük velinin tabutu arkasından yalnız Müslümanlar
değil, o sırada Konya’da bulunan Hıristiyanlar, Museviler de gözyaşı dökmüşlerdir.
Eflâki’nin yazdığına göre, Konya’da vaizin birisi, Hıristiyanlardan bahsederken
“Allah’a hamd olsun ki, bizi kâfir yaratmadı” diye konuşmuştu. Bu sözü Mevlâna’ya
duyurdukları zaman, o sözü söyleyen vaiz hakkında “Hem sapık, hem de bu inançla
halkı saptırmada, kendisini Hıristiyanların terazisi ile tartıyor da bir dirhem fazla geldim
diye böbürleniyor. Gelsin de, kendisini peygamberlerle, erenlerin terazisi ile tartsın, o
zaman değerini anlar” buyurmuştur.
Mevlâna’nın bütün dinlere saygı göstermesi, onun bütün dinleri bir, bütün dinleri
eşit gördüğü anlamına gelmemelidir. Burada İslâmiyet de dahil, bütün dinleri bir görmek
değil, bütün dinlerin hakikatini bir görmek bahis konusudur.
Nitekim Mevlâna, Mesnevî-i Şerîf’in I. cildinin 500. beytin başlığında aynen
şöyle buyurmaktadır:
“Dinler arasındaki ayrılık, ihtilaf, gidiş tarzında ve ibadet ediş şekillerindedir.
Yoksa yolun hakikatine değildir.”
“De ki, iman edenler de, etmeyenler de kendilerine uygun düşen yolda hareket
ederler.” (17/84) ayeti kerimesi gereğince, herkes kendi yaratılışına göre iş işlemekte,
amel etmektedir. Herkes kendi hal ve mizacına uygun olan yoldadır. Bu konu üzerinde
çok dikkatli olmamız gerekir.
Gerçek olan şu ki, her şey, bütün varlıklar, ilâhi sıfatların ve isimlerin mazharı
olduklarından, birbirine zıt gibi görünen haller, aklımızın ermediği bir hikmete dayanır.
Her şey Hakk’ın tasarrufundan ve her şey Hakk’tandır. Her din ve mezhep erbabı da
O’nun emrini yerine getirmektedir, O’nun çizdiği kader çizgisinde yürümektedir.
Bu hususta kimseye bir şey söylemeye hakkımız yoktur. Her mezhep sahibi,
kendi inancını -başkalarının inancı nispetle hatalı olduğu halde- doğru bilmiş ve bildiği
yolda yürümüştür. Mevlâna, bu hususu şu Mesnevî beyitleri ile açıklamıştır:
“Cihanda basamak basamak tâ göklere kadar yükselen gizli merdiven vardır.
Her topluluğun ayrı bir merdiveni vardır, her yürüyüşün başka bir göğü bulunmaktadır.
Her biri, öbürünün halinden habersizdir. Gökler geniş, çok geniş bir ülkedir. Öyle geniş,
öyle sonsuz ki, ne başı vardır, ne de sonu!” (Mesnevi, C.V, Beyit: 2556).
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 85
Bu beytlerden, şu netice çıkmaktadır: Cenâb-ı Hak, her hususta etkili olan
sıfatının gerektirdiği görüşte kendisine kulluk edilsin diye Müslümanlara nispetle hatalı
olan inancı, başka dinlerde olan kişilere doğru olarak göstermiştir, böylece hangi dinde
olursa olsun, insan yalnız kendi dininin doğru olduğuna inanmakta, başka dinde
olanları sapık yolda saymaktadır. Hâlbuki Mevlâna bu görüşe uymamakta, hangi dinde
olursa olsun, insanın, Hakk’ın yolunda bulunduğuna, yani Cenab-ı Hakk’ın ona takdir
ve tensib ettiği yolda yürüdüğüne inanmaktadır. Bu sebeple o, İslâm’ın dışında olan hiç
kimseyi hor görmemekte, hiç kimseyi kâfirlikle suçlamamaktadır. İslâm’ın dışında olan
dinler, “Hak din” değildir, ama Hakk’ın idare ve takdir ettiği dinlerdir.
İnsanların inançlarında ve ibadetlerinde Hakk’ın ezelî takdiri ve iradesi tecelli
ettiğinden “Hidayet yolu”nun dışında kalmış insanlar da, Allah’ın emir ve takdiri ile
“Delalet yolu”, yani sapıklık yolunda yürüyen kullarıdır. Onun için bizim kutsal kitap
Kur’ân’ımız Müslümanların Rabbi diye başlamıyor da Âlemlerin Rabbi, her varlığın,
herkesin, bütün âlemlerin Rabbi, Allah’tan başka her şeyin Rabbi diye başlıyor. Şunu iyi
bilmeliyiz ki, hidayeti de, delaleti de ancak Allah yaratır. Her şey, O’nun emrine ve ezelî
takdirine bağlıdır. Delâlette kalmış bir kişiyi de Allah, takdir buyurursa hidayete eriştirir.
Hidayet yolunda yürüyeni de dilerse delâlete saptırır. Bu, Hakk’ın, akıl almaz takdiridir.
Şu da bir hakikattir ki, doğru yolu bulmakta yahut doğru yoldan sapmakta ezelî takdirin
gereği olduğu gibi, yine Allah’ın izni ile bizim gayretimizin, çalışmamızın da rolü vardır.
Bu sebeple, ârifler, “Takdîr-i ezel, gayrete âşıktır” demişlerdir. Dikkat edilirse görülür ve
sezilir ki, Allah, herkesi iradesini sarf ettiği yönde başarıya ulaşmaktadır. Eğer insanın
nefsi şerle, kötülükle mayalanmışsa, ondan kötü haller, uygunsuz işler zuhur eder.
Eğer insanın özü temizse, ondan da iyi işler, makbul hareketler meydana gelir. Yani
işlerin iyiliği, kötülüğü, mayanın, özün iyiliğine ve kötülüğüne tabidir. Tekrar arz etmek
gerekir ki, bu görüş yanlış anlaşılmasın, Mevlâna bütün dinleri bir saymamıştır, bütün
dinlerin hakikatini bir saymıştır. Elbette Hz. Muhammed (sav) efendimiz en son
peygamber ve tebliğ ettiği din de en son din olduğu için İslâmiyet, kendisinden evvel
gelen bütün dinleri hükümsüz bırakmıştır. Bu yüzdendir ki, tarafsız olarak ilim aşkı ile
hareket eden, çeşitli dinleri tetkik eden ve dinlerin hakikatini anlayan bazı batılı bilginler,
Müslümanlığı seçmektedir. Bu yüzden meşhur İngiliz yazarı Bernard Shaw (1856–
1951) “Müslümanlık, insanlığın son dini olacaktır” demiştir.
Bütün dinlerin hakikatini bir gören Mevlâna, imanı da küfrü de başka türlü
görmüş, başka türlü anlamıştır.
“Sır gözü ile gönül gözü ile mümine de bak, kâfire de bak. Bunların her birinde,
kendi inançlarına göre, “Yâ Rabbi” sesinden, “ya Hay” haykırışından başka bir şey
yoktur.” (Dîvân-ı Kebîr’den Seçmeler, C. IV, nr. 2578).
Gerçekten de şu gökyüzünü, büyük bir mabedin kubbesi olarak görürsek, o
kubbenin altında camiler, minareler, kiliseler, havralar yükselmektedir. Çeşitli şekillerde,
sayısız çeşitli mabetlerde, türlü türlü renklerde insanlar, türlü türlü dinlerle, kelimelerle
hepsi de tek olan, eşsiz olan Allah’a yalvarıyorlar. O’ndan yardım istiyorlar.
O, şânı ne büyük, ne yüce, ne kudretli bir Allah’tır ki, O’nun mübarek ismi çeşitli
lügatlerle, dillerle söyleniyor. O da her dili biliyor, herkesin ne dediğini anlıyor, dünyanın
neresinde, hangi mabette olursa olsun kendine el açıp yalvaran her kulun yakarışını,
yalvarışlarını dinliyor. Mevlâna, bir Mesnevî beytinde, acıyan, esirgeyen Allah’ın,
kullarını nasıl gözettiğini ifade buyurur ve der ki:
“Canlar padişahının kulağı, gözü pencerededir. Erkek olsun, kadın olsun, kimin
canı ne istiyor, neye çalışıyor, onu gözetleyip durmaktadır.” (Mesnevî, C. I, nr. 1824).
Gerçekten de Hazreti Mevlâna’nın ifade buyurduğu gibi, camide el açıp yalvaran
Müslüman da, kilisede istavroz çıkaran Hıristiyan da, havrada dua eden Musevî de
Allah’ı düşünmektedir. Biz, şekilde kalır, görünüşe kapılırsak, insanları, inançları ve
86 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
gittikleri mabetlere göre Müslüman, Hıristiyan ve Musevî diye ayırırız. Hâlbuki Allah’ın
nazarında, hangi dinde, hangi mezhepte olursa olsun, hepsi O’nun kulları olup, ezelî ile
O’nun çizdiği yollarda yürümektedir. Allah’ın nazarında ateşe tapan Mecusî de,
Müslüman da birdir; yani her ikisi de O’nun kuludur.
“Bize göre kâfirlik âfettir ama Hakk’a göre onda bir hikmet vardır.” (Mesnevî, C.
I, nr. 1997).
Görmez misin? Pervaneler, camide yanan muma da, kilise ve havrada yanan
muma da ayırt etmeden kendilerini atarlar. Cenâb-ı Hak, yalnız Müslümanlara değil,
Müslüman olmayanlara, hatta kendini inkâr edenlere bile sofrasını açmış, cömertçe
beslenmektedir. Mümin, kâfir diye onları ayırmamaktadır.
Bu fikirler yanlış yorumlanmamalı. “Âşık Müslüman olmaz, aşk mezhebinde
küfürle iman yoktur” diye buyurmakla Mevlâna, Hak aşıkı tevhit görüşüne varmazsa,
camilerde, kiliselerde ve başka mabetlerde, çeşit şekilde ibadet eden bütün insanların
Allah’a yöneldiklerine, herkes çeşitli dillerle O’na yakarışta bulunduklarına, O’na
yalvardıklarına ve bütün dinlerin hakikatlerinin bir olduğuna inanmazsa, o kişi gerçek
Müslüman olamaz. Böyle bir Müslüman’ın Müslümanlığı taklitte kalmıştır, tahkike
çıkamamıştır. Yani tam manasıyla Müslüman olamamıştır, demek istemektedir.
Çiftçiye tohumu toprak içinde gizlediği için kâfir dendiği gibi, kendinde bulunanı
bilmeyen, hakikatin üstünü örten, kâfirdir. Kendinde bulunanı bilen de, iman sahibidir,
yani mümindir. Çünkü Kur’an-ı Kerim’de, “Her nerede bulunursanız bulunun, Allah,
sizinle beraberdir” (Hadîd/4.) buyurmaktadır. Kendinde bulunan ilâhi emanetten
habersiz olan kâfirdir, haberli olan da mümindir. Bu tasavvufî görüşleri, daha doğrusu
vahdet görüşünü hesaba katan Mevlâna’nın ve diğer mutasavvıf şairlerin şiirlerinde
iman ve küfür kelimelerini ihtiva eden beyitlerle karşılaştırdığımız zaman, şaşırıp da
tersi manalar çıkarmayalım. Meselâ, Mevlâna’nın şu beytine dikkat edelim:
“Benim küfrüm, kâfirliğim, sendeki imanın aynasıdır. Oğlum, sen küfrü de imanı da
benden seyret.” (Dîvan-ı Kebîr’den Seçmeler , C. III, nr. 1098).
Bu beyitte, “Mümin, müminin aynasıdır” hadisine işaret edilmektedir. Sen, neye
inanıyorsan, bende onu görürsün. Çünkü ben senin aynanım. Küfrü de, imanı da sen
bende gör, bende seyret demek istemektedir.
Hazreti Mevlâna, gösteriş için ibadet edenlerin, ham sofuların, ruhtan ziyade
şekle önem verenlerin imanlarını iman saymaz.
Hak sevgisine dayanmayanların, imanlarını taklitten tahkike götürmeyenlerin
inancı bahis konusudur. Bu inanç, Mevlâna’ya göre küfürdür.
Ham sûfiler şekle, gösterişe önem vermeye, rind Hak âşıklarını kâfirlikle
suçlarken, Hak âşıkları da, öze inemedikleri, hakikati bilemedikleri için onları kâfir
sayarlar.
Bu sebepledir ki, Hazreti Mevlâna:
“Bilmez misin ki, bizim küfrümüz, Müslümanlığın candır.” (Dîvan-ı Kebîr’den
Seçmeler, C. IV, nr. 2508.) diye buyurur. Herhangi bir kişinin dış yüzüne bakarak, ona
kâfir demenin hatalı olacağını Mevlâna sık sık hatırlatır. Yine bir rubaisinde şöyle
buyurur:
“Görmeyerek yol yürürsen, bu aynî hatadır. Eğer her şeyi görüyorum sanarak
gözüne güvenirsen bu hali, belâ okudur. Kilisede ve medresede bulunanların
hakikatlerini bilmeden, mecaz yolundan, görüşmelerine bakarak, onların gerçek
yerlerini, nerede bulunduklarını sen ne bilirsin?” (Can 2008: 150).
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 87
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, Hazreti Mevlâna herhangi bir kimseye
kâfir demek şöyle dursun, o kâfirliğin de, Müslümanlığın da ötesine geçmiştir. Aşka ve
tevhide ulaşmıştır. Hakk’ı ve hakikati bulmuştur.
Büyük veli Mevlâna ilâhi aşk ile küfür, iman, yakin, şüphe engellerini nasıl
aştığını ve Hakk’ı, hakikati nasıl bulduğunu aşağıdaki şiirlerinde en güzel anlatır:
“Âşık, küfürden, kâfirlikten bahsetse, sözünden din ve iman kokusu duyulur.
Onun şüpheye ait görüşlerinde ise, yakîn manası, tam inanç vardır.” (Mesnevî, C. I, nr.
2882).
Mevlâna’nın din, imân ve küfür hakkındaki düşüncelerini duyunca, onun din,
imân babında yeni görüşler getirdiğini yani reform yaptığını sanmayınız. Bu görüş,
sadece Mevlâna’ya ait değildir. Şu var ki, Hazreti Mevlâna büyük bir veli olduğu gibi ve
kudretli bir şair olduğu için, anlatılması ve anlaşılması zor olan bu konuyu çok güzel ve
açık olarak beyan buyurmuşlardır. Mesela Şirazlı Hafız, Yunus Emre vb. gibi şairler de
bu konu ile ilgilenmişlerdir (Can 2008: 152.).
Tevhidin ve ilâhi aşkı terennüm eden bu görüşler, yalnız Mevlâna’nın, Yunus’un
ve başka İslâm şairlerinin görüşleri değildir, İslâm’ın görüşüdür. İslâm görüşündeki bu
müsamaha yüzündendir ki, Müslümanlar, zapt ettikleri memleketlerdeki insanların
dinlerine saygı ile bakmışlar, karışmamışlar, kiliselerine dokunmamışlardır. Bu inanç
yüzündendir ki, yirmi üç yaşında bir delikanlı olan Fatih Sultan Mehmet Han hazretleri,
Bizans patriğe saygı gösterdi, onu yine patrik olarak yerine oturttu. Bu müsamaha
yüzündendir ki, Hilâlin (İslâm’ın) girdiği yerde salib (Hıristiyanlık) yaşamış, fakat
Hıristiyanların zapt ettikleri İslâm memleketlerinde Müslümanlığı yaşatmamışlardır. İşte
Balkanlar ve Yunanistan, işte Endülüs, bu inanışın, bu görüşün canlı birer örnekleridir.
Bu konuyu Şirazlı Hafız’ın bir beytinde konuyla ilgili şöyle denmektedir.. Bilindiği
gibi Hazreti İsa, “Birisi sana tokat vurursa, öteki yanağını çevir” diye buyurmuştu.
Peygamber efendimizi de, Tâ’if’te taşlamışlar, mübarek ayaklarını yaralamışlardı.
Hazreti Muhammed (sav) peygamberlik yetkisini kullansaydı, zulmedenlerin başlarına
taşlar, ateşler yağdırırdı yahut tufanlarla, şiddetli rüzgârlarla onları perişan ederdi.
Halbuki aziz peygamberimiz: “Ya Rabbi, bunları benim yüzümden cezalandırma, affet,
bunlar cahil insanlardır, ne yaptıklarını bilmezler.” diye niyazda bulunmuştu. Çünkü
peygamberler, Allah’ı darıltmadan, O’nun yarattığı insandan nefret edilemeyeceğini çok
iyi biliyorlardı (Can 2008: 153).
-IV-
İnsanların gönlünde taht kurmuş diğer önemli bir sûfî de Yunus Emre’dir,
Anadolu insanının gelenek ve göreneklerini temsil etmiş diğer aydınların takındığı
mütekebbir tavırdan uzak durup alçak gönüllülüğü tercih etmiştir (Yunus Emre 1979:
10). Yine Yunus Emre Anadolu insanına hor ve cahil gözüyle bakmamış. O ve onun
gibi mutasavvıflar halkı birbirine bağlamışlar, onların sayesinde halk, gönül birliği içinde
yaşamıştır. Yunus Emre derin düşünceleri ve en ince duyguları bile basit şekilde
insanlara aktarmayı başarabilmiştir. İnsanlara Allah sevgisini, şiir yoluyla anlatmış;
böylece onların sevgi ve saygısını kazanmış büyü bir şair, mutasavvıf ve bilge olarak
tarihe geçmiştir. Onun şiirleri insanların derdine derman olmuş, o, sıradan bir insan gibi
yaşamış, diğer taraftan da düşüncenin, felsefenin ve metafiziğin en geniş ufuklarına
kadar uzanıp büyük fikirleri, ulvî düşünceleri insanların anlayacağı şekilde
basitleştirmiştir (Yunus Emre 1979: 11). Mevlâna gibi Yunus Emre de manevi aşk
ateşiyle yanıp tutuşan şahsiyetlerden biri, o, şiirlerinde de bunu dile getirmiştir.
Gâh eserim yeller gibi Ey dost, aşkın denizine
Gâh tozarım yollar gibi Girem garkolam yürüyem
88 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
Gâh akarım seller gibi İki cihan meydan ola
Gel gör beni aşk neyledi Devrânın sürem yürüyem (Yunus Emre 1979: 13).
Yunus Emre Anadolu insanının dilinde ve gönlünde günümüze kadar tazeliğini
hiç kaybetmemiş; onun sevgisi ve aşkı zulmet içinde yaşayan bu Anadolu insanının
gönlünü, dünyasını aydınlatacak saadete eriştirecek ölçüdedir (Yunus Emre 1979: 16).
XII. ve XIII. yüzyılda Türkistan ve Anadolu Türkleri arasında tasavvuf çok
yaygınlaşmıştı, Türkistan’da Ahmet Yesevî, Anadolu’da Yunus Emre gibileri, insanların
tercümanı olmuşlardır. Bu iki kişi gerek düşünceleriyle gerek şiirleriyle, insanları ve dini
bir çatı altında birleştirmeyi başarmışlardır. Dönemin mutasavvıflarından esinlenmiş
olmalarına rağmen, kesinlikle taklitçi olmamışlar, orijinal kişilikleriyle halkın gözünde
daima örnek insan olarak kalmışlardır (Yunus Emre 1979: 19).
Yunus’a göre dervişlik güzel ahlâkı kendinde toplamış bir Müslüman’dır. Nefsini
kötülüklerden temizleyip insan-ı kâmil olmak; nefsi arzularını iradeyi terbiye edip Allah
katında kabul edilen kul olmak olarak değerlendiren Yunus Emre kendi döneminde
yaşayan sahte dervişlere de gönderme yapmaktan geri kalmamış:
Derviş bağrı taş gerek
Gözü dolu yaş gerek
Konundan yavaş gerek
Sen derviş olamazsın
(Yunus Emre 1979: 20).
Yani Yunus Emre’ye göre derviş adeta kötülükleri tıpkı yıldırımları üzerinde
toplayan bir paratoner gibi kendine çekip onlardan ışık yapıp bu ışığı da çevreye saçan
bir kişiliktir, yani dervişlik bir tür toplumu ve insanı aydınlatma mekanizmasıdır.
Yunus Emre’de insan sevgisine gelince o, bütün insanları dil, din, ırk, renk
ayırımı yapmadan sevdiğini şu beyitte dile getirmiştir:
Yaratılanı hoş gör
Yaratandan ötürü
Yunus, insanların hangisi Allah katında daha hayırlı olduğunu bilinemeyeceğini
söyleyip yetmiş iki millete bir göz ile bakılması gerektiğini, çünkü hepsinin yaratıcısı
Allah olduğunu şu beyitinde bildirmiştir:
Yetmiş iki millete kurban ol âşık isen
Tâ âşıklar safında tamam olasın sâdık
Allah’ı çok sevenler O’nun mahlûkatına da hürmet gösterir (Yunus Emre 1979: 20-21).
düsturu anlayışını benimseyen Yunus Emre, inana çok değer vermiştir.
Yunus Emre’nin dünya’ya bakış açısı; ona göre dünya, genç-ihtiyar, fakirzengin,
kadın-erkek ayırımı yapmadan kendine (toprağa) çektiğine dair şu rubaisinde
dile getirmektedir:
Bu dünyaya kanmayalım
Fânidir aldanmayalım
Bir iken ayrılmayalım
Gel dosta gidelim gönül
Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP 89
Ona göre dünya nimetleri gelip geçici diğer deyişle fani, dünya zevkleri insanı
oyaladığını ve aldattığını belirtir:
Mal sahibi mülk sahibi
Hani bunun ilk sahibi
Mal da yalan mülk de yalan
Var biraz da sen oyalan
Yunus’a göre dünyaya ehemmiyet veren ancak kendini aldatan kişiler olduğunu
söyler. Dünya nimetleri insanı baştan çıkarıp, ilâhi aşktan uzaklaştıran birer şeytani
tuzak olduğunu, bu iğrenç hayattan kurtulmanın tek yolu ilâhi aşk olduğunu şu beytinde
dile getirir:
Âşık öldü diye salâ verirler
Ölen hayvan imiş, âşıklar ölmez
Yunus, ölen âşıkları şu şekilde tarif eder; insan ölür bedeni çürür, çünkü beden
bu dünyaya aittir, fakat ruh ölmez çünkü ruh vuslata erer. Yunus da Mevlâna gibi
düşünür, ölüm sevgiliye kavuşturan bir nimettir, “ancak bunu ilâhi aşkın zevkini tatmış
olan bilir” der (Yunus Emre 1979: 21-22).
SONUÇ
Anadolu’da bir çok mutasavvıf olmasına rağmen biz burada kısaca Mevlâna
Celaleddin-i Rumi ve Yunus Emre’yi ele aldık; zira Yunus Emre ve Mevlâna hem
Selçuklu Anadolu’sunun en öne çıkan Sûfî isimleridir hem de konumuzu az ve öz
anlatmak istememiz itibariyle Anadolu’daki bütün mutasavvıfları ele almamız mümkün
olmadığından dolayı sadece ikisiyle yetinmemiz gerekmiştir.
Netice itibariyle, bir hal ilmi olan tasavvufu yaşayan bu mutasavvıflar bütün
halleriyle oturuş, kalkış ve yaşayışlarıyla çevrelerindeki insanlara örnek olarak sahip
oldukları sûfî ahlâkı ile sosyal barışın yaygınlaşmasında oldukça etkin ve önemli bir rol
oynamışlardır. Çünkü ahlâk bir öğretiden ziyade bir eylemdir; yani yaşanmayan ahlâki
bir öğreti etkin ve etkili bir öğreti değildir. Dolayısıyla bireyler kişilerin davranışlarını yani
yaptıklarını örnek aldıklarından davranışa yansımayan bütün ahlâki öğretiler sözde
kalmaya özden uzak olmaya mahkûmdur. Yani özetle Anadolu’nun Moğol İstilası gibi
bir faciaya uğradığı, böylesi derin faciayla yüz yüze kaldığı karışıklıklarla dolu bir
dönemde Kur’an ve sünnet eksenli bir İslâm, sûfî ahlâkını yaşayarak insanlara telkin
eden ve nasıl yaşanması gerektiğini gösteren bu mutasavvıflar dönemin sosyal
barışının tesis edilmesinde hiç de azımsanmayacak bir role sahiptirler.
İşte bundan dolayıdır ki, Mevlâna ve Yunus Emre sosyal ve ahlâki görüşleri
itibariyle hâlâ tazeliğini ve güncelliğini korumaya devam eden sosyolojik ve ahlâki
görüşler ortaya koymuşlardır. Bunun bir neticesi olarak sadece ve yalnızca kendi
dönemlerinin aydınlanmasına ve sosyal barışına katkıda bulunmamışlar; aynı zamanda
günümüz dünyasına da bu yönleriyle ışık tutmuş ve yön göstermişlerdir.
KAYNAKÇA
BOZKUŞ, Metin, (2001) Anadolu Selçuklularında Sosyal, Dinî ve Mezhebî Yapı,
Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. V, sayı II.
DOĞAN, İsa, (1997) Türkler ve Alevilik, Samsun,
ESİN, Emel,(1978) İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş, İstanbul,
90 Emine ÖZTÜRK - Halil CELEP
GÖLPINARLI, Abdulbaki, (1959) Mevlâna Celâleddîn, İnkılap Yay., İstanbul
KÖPRÜLÜ, M. Fuat, (1984) Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara
MEVLÂNA, Celaleddini Rumi, (2008) Konularına Göre Açıklamalı Mesnevi
Tercümesi, çev.Şefik Can, Ötüken Yay., İstanbul,
MEVLANA, (1999) Dîvan-I Kebîr’den Seçmeler, Çev. Şefik Can,
OCAK, Ahmet Yaşar,(1996) Babailer İsyanı, İstanbul,
OCAK, Ahmet Yaşar, (1992) Kalenderiler, Ankara
ÖZDENGÜL, Faik, (2005) Rumi ve Aşkın Terapi, Konya Büyükşehir Belediyesi,
Konya,
PAZARLI, Osman, (1980) İslâm’da Ahlâk, Remzi Kitabevi, İstanbul,
SÜMER, Faruk, (1980) Oğuzlar, İstanbul
TOGAN, Zeki Velidi, (1981) Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul
TURAN, Osman, (1993) Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul,
TÜRKDOĞAN, Orhan,(2002) Türk Toplum Yapısı, Çamlıca Yay., İstanbul,
Nisan/2002.
YENİTERZİ, Emine, (2006) Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî, 7. Baskı, TDV Yayınları,
Ankara
YİNANÇ, M. H.,(1944) Anadolu’nun Fethi, İstanbul,
YUNUS EMRE, (1979) Divanı haz. Hayri Selçuk, Üçdal Neşriyat, İstanbul

Konular