Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
Özet
Nevâî, çeşitli tür ve konularda eserleri olan, verimli, kendi devrine ve
kendinden sonraki devirlere tesir etmiş, Türk edebiyatının en büyük
şahsiyetlerinden biridir. Türkiye ve Türkiye dışındaki kitaplıklarda pek çok
yazma nüshası bulunan Türkçe ilk şairler tezkiresi olan Mecâlisü’n –
Nefâyis, Batı Türklerince de okunmuş ve Anadolu tezkireciliğini etkilemiştir.
Yazımızın konusunu teşkil eden Mecâlisü’n – Nefâyis nüshası ise Batı
Türkçesine aktarılmış müstensihi ve istinsah tarihi belli olmayan bir aktarma
metindir. Bu yazıda aktarma metin ile Çağatay Türkçesi metin söz varlığı
açısından karşılaştırılacaktır.
Anahtar sözcükler: Mecâlisü’n - Nefâyis, Ali Şir Nevâî, Batı Türkçesi,
Çağatay Türkçesi
AS TO COMPARING TWO COPIES OF MECÂLISUN NEFÂYIS
WITH RESPECT TO VOCABULARY
Abstract
Nevâî is Turkish literature’s greatest person who has works about diverse
kinds and subjects, is productive, has significant influence on his
contemporaries and following periods. Mecâlisü’n – Nefâyis is first Turkish
collection of poets’s biographies and there are many manuscript copies of it
in libraries of home and abroad. It has read by West Turkic people and
influenced writers of collection of poets’s biographies in Anatolia.
Our article’s subject is a copy of Mecâlisü’n – Nefâyis which is copied to
West Turkic and it is undefined that copy has written by whom and when. In
this article we will compare two copies of Mecâlisü’n – Nefâyis with respect
to vocabulary.
Keywords: Mecâlisü’n - Nefâyis, Ali Şir Nevâî, West Turkic, Chagatai
Turkish
12 ve 13. yüzyıllar Türk dilinin ses ve şekil bakımından büyük oranda gelişmelerin
kaydedildiği bir dönemdir. 13. yüzyılın sonundan itibaren birbirinden farklı edebî lehçeler, yazı
dilleri meydana gelmeye başlamıştır. Önemli değişikliklerin görüldüğü Orta Türkçe döneminde
yer alan bu lehçe ve yazı dillerinden Eski Anadolu Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Batı
Türkçesini teşkil etmekte, Orta Asya’da gelişen Türk dili için ise çoğu zaman Doğu Türkçesi
tabiri kullanılmaktadır (Timurtaş, 1962).

 Bu çalışma, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nda tarafımdan
hazırlanmakta olan “Mecâlisü’n – Nefâyis’in Nüshalarının Karşılaştırılması” adlı Yüksek lisans tezinden
yararlanarak oluşturulmuştur.
 Arş. Gör.; Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, gezerhanife@hotmail.com

100 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
11. yüzyıldan 20. yüzyılın başına kadar devam eden Orta Asya Türk yazı dilinin
gelişmesindeki üçüncü safha Çağatay Türkçesidir. Çağatay Türkçesi, 14. yüzyılın sonlarına
doğru Çağatay Devleti’nin Timur hâkimiyetine girmesiyle Farsçanın etkisi altında kalmıştır.
Orta Asya’da Timur’un hâkim olduğu ülkelerde edebî dil Farsça idi. Hükümdarların himayesi
sebebiyle Farsça, Türk muhitlerinde edebiyat dili mahiyetini almıştı. Bu nedenle Türk şairleri,
Farsça kaside ve gazel söylemekle kendilerini tanıtmaya çalışıyorlardı.
15. yüzyılın başından itibaren gelişmeye başlayan Çağatay Türkçesi, Nevâî’nin
eserlerinde klasik şeklini almış ve en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Nevâî, Türk dili ve
Arapçanın at başı birlikte yürüdüklerini belirten Kâşgarlı’dan sonra Muhakemetü’l - Lugateyn
adlı eserinde Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu ispatlamıştır.
Nevâî, çeşitli tür ve konularda eserleri olan, verimli, kendi devrine ve kendinden sonraki
devirlere tesir etmiş, Türk dilinin gücüne inanmış, Fars dili ve edebiyatının yaygın olduğu bir
devirde Türkçeyi Farsçaya karşı savunmuş, Nazar Recebov’un bir yazısında “ana tili üçün
küreşçi” diye nitelendirdiği Türk edebiyatının en büyük şahsiyetlerinden biridir. Nevâî’nin
Türkçe sevgisi çok derin, güçlü ve bilinçlidir. Yaptırdığı hayratların yanında, servetinin bir
kısmını da ilim ve sanatı korumak, yaygınlaştırmak için harcamıştır. Zamanındaki âlimleri ve
sanatçıları himaye etmiş ve yetiştirmiştir.
Nevâî, Türk aydınlarının iki dil konuştuğu ve sarayda Farsçanın Türkçeden üstün
tutulduğu, Türk şairlerinden çoğunun Farsça eserler yazdığı bir dönemde Türkçeyi mükemmel
bir edebiyat dili haline getirmek için bütün bir ömür boyu çalışmış, Tarlan (1962)’nin deyimiyle
bütün Türk dünyası için daima yol gösterecek bir kutup yıldızı olmuştur. Edebiyatın her
alanında eserler vermiştir. Nizamî, Attar, Sadî, Hüsrev-i Dehlevî, Hafız gibi Fars edebiyatının
büyük üstadlarının sanat mahsulleriyle boy ölçüşecek eserler meydana getirmiş, edebiyatın
nazari kısmı ile ilgili olarak Mizan-ül - Evzan’da aruzu anlatmış ve Mecâlisü’n - Nefâyis’te
döneminin edebiyat tarihine ışık tutmuştur. Kaşgar’dan Kazan’a, Kırım’a, Delhi’ye, Tebriz’e ve
İstanbul’a kadar bütün Türk dünyasında tanınmış ve eserleri okunmuş, kendisine nazireler
yazılmış ve eserleri istinsah edilip çoğaltılmıştır.
Nevâî’nin istinsah edilip çoğaltılmış eserlerinden biri de Türkiye ve Türkiye dışındaki
kitaplıklarda pek çok yazma nüshası bulunan Türkçe ilk şairler tezkiresi olan Mecâlisü’n -
Nefâyis’tir. Türk edebiyatında ilk tezkire olması bakımından büyük bir öneme sahip olan
Mecâlisü’n - Nefâyis Orta Asya kültür ve edebiyat tarihi hakkında bize değerli bilgiler
vermektedir. Sekiz bölüme ayrılmış olan eserin her bölümüne “meclis” adı verilmiş, sekizinci
meclis bütünüyle Hüseyin Baykara’ya ayrılmıştır. Eserde Gedayî gibi başka kaynaklarda yer

101 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
almayan 43 Türk şairi hakkında bilgi verilmiştir. Mecâlisü’n - Nefâyis, tezkirecilik alanında
Anadolu sahasındaki tezkireciler için örnek olmuş ve Anadolu tezkireciliğini etkilemiştir.
Yazımızın konusunu teşkil eden Mecâlisü’n - Nefâyis nüshası ise Batı Türkçesine
aktarılmış müstensihi ve istinsah tarihi belli olmayan bir aktarma metindir (Süleymaniye
Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 1675 numaralı yazma). Nüshanın içeriği, bu aktarmanın ya
İstanbul Üniversite Kütüphanesinde bulunan yazmadan ya da bu yazmanın da kaynağı olan bir
başka nüshadan aktarıldığını göstermektedir. Çünkü sekizinci mecliste hem Ganiyeva yayınında
hem de Eraslan yayınında incelenen beyitlerin seçilişi alfabetik yapılmıştır. Üniversite
kütüphanesindeki nüshada ve karşılaştırmamıza konu olan nüshada böyle bir yol izlenmemiştir
(Türk, 2010). Eser nesta’lik yazıyla yazılmış, 87 varak ve 15 satırdan oluşmaktadır.
Ayrı ayrı kendi dönemleri hakkında bilgi veren bu nüshalar aynı zamanda lehçeler arası
ilişkiler ile ilgili de fikir sahibi olmamızı sağlamaktadır. Bu yazıda aktarma metin ile Çağatay
Türkçesi metin, Nevâî’nin Muhakemetü’l - Lügateyn’de Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu
ispatlamaya çalışırken ölçü olarak aldığı “dilin söz varlığı” açısından karşılaştırılacaktır. Bu
çalışmada iki yazma nüsha karşılaştırılırken Çağatay nüshası için 2001 yılında Kemal Eraslan
tarafından TDK yayını olarak çıkarılan yayın dikkate alınacaktır. Çağatay Türkçesi metin ile
aktarma metinde kullanılan kelimeler, üç ana başlık altında incelenecektir;
1- Çağatay nüshasında Farsça olan Anadolu nüshasına Arapça, Türkçe veya başka bir
Farsça kelimeyle aktarılan kelimeler,
2- Çağatay nüshasında Türkçe olan Anadolu nüshasına Farsça, Arapça veya başka bir
Türkçe kelimeyle aktarılan kelimeler,
3- Çağatay nüshasında Arapça olan Anadolu nüshasına Farsça, Türkçe veya başka bir
Türkçe kelimeyle aktarılan kelimeler.
1.1. Çağatay Nüshasında Farsça Olan Anadolu Nüshasına Arapça Aktarılan
Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
Àmiziş (12.sayfa) ülfet (8A/12.satır)
bes (149.sayfa) kÀfi (59A/3.satır)
büzürgzÀde (13.sayfa) kibarzÀde (8B/ 3.satır)
genç (192.sayfa) hazine (75B/14.satır)

102 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
guristan (12.sayfa) makbere (8A/ 10.satır)
herÀyine (19.sayfa) elbette (11B / 1.satır)
leb (234.sayfa) la’al (81B/12.satır)
müzd (82.sayfa) rüşvet, ücret (39B / 9.satır)
1.2. Çağatay Nüshasında Farsça Olan Anadolu Nüshasına Türkçe Aktarılan
Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
bÀk imes (147.sayfa) úorúulmaz (58A/ 14.satır)
bÿyì (84.sayfa) úoúu (40B / 9.satır)
büzürgvar (192.sayfa) ulu (75B/8.satır)
dest (153.sayfa) el (61A/5.satır)
encümende (57.sayfa) inçisinde (29A/12.satır)
ferzend (7.sayfa) oàul (5A/6.satır)
hÿb (4.sayfa) güzel, eyü (3A/ 7.satır)
kaşıda (99.sayfa) yanında (45B/ 13.satır)
ker bol- (37.sayfa) ãaàır ol- (20A / 9.satır)
revÀnraú kıl- (147.sayfa) ögren- (58A/ 5.satır)
1.3. Çağatay Nüshasında Farsça Olan Anadolu Nüshasına Başka Bir Farsça
Kelimeyle Aktarılan Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
bìmÀr (41.sayfa) òasta (22A / 7.satır)
bÿstan (202.sayfa) gülistÀn (78B/ 4.satır)
kaşıda (173.sayfa) nezdinde (68B/12.satır)
yÀrlıà (185.sayfa) dostluú (72B/4.satır)

103 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
2.1. Çağatay Nüshasında Türkçe Olan Anadolu Nüshasına Arapça Aktarılan
Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
arasıda (4.sayfa) beyninde (3A/ 4.satır)
artuàrak (31.sayfa) ziyÀdece (17A/11.satır)
atlıà (4.sayfa) isim (3A/ 13.satır)
ayaà (140.sayfa) úadeó (55B/ 3.satır)
az (15.sayfa) cüzi (9B/ 5.satır)
baòşı (203.sayfa) şaèir (79A/ 3.satır)
barça (14.sayfa) cümle (9A/ 8.satır)
baş indür- (9.sayfa) raøı ol- (6B/ 15.satır)
bayrı (73.sayfa) kadìm (35A/ 6.satır)
biti- (9.sayfa) tahrir et- (6A / 7.satır)
çağ (74.sayfa) vaút (36A/ 10.satır)
çaàır (191.sayfa) èişret (74B/ 7.satır)
çaàlıú (203.sayfa) rütbe (79B/10.satır)
içküci (8.sayfa) èayyaş (5B/4.satır)
ikkelesin (5.sayfa) evvelkini (3B/ 9.satır)
il (19.sayfa) halk (11B / 2.satır)
it (145.sayfa) kelb (57B/ 14.satır)
itilgey (167.sayfa) sebt ola (66A/3.satır)
kaç- (137.sayfa) firar ol- (53B/4.satır)
úarı (126.sayfa) iòtiyar (50A/ 13.satır)
kaşıda (31.sayfa) èindinde (16B / 2.satır)

104 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
kayıktandın (10.sayfa) èavdetinden (7A/2.satır)
kişi (16.sayfa) adem (10A/ 11.satır)
köprek (4.sayfa) ekåer (3A/ 11.satır)
nime (89.sayfa) miúdÀr, şey (42B/ 5.satır)
öçür (79.sayfa) esna 38A/ (9.satır)
ög- (119.sayfa) medh it- (48B/ 14.satır)
öter irdi (43.sayfa) zuhÿr ederdi (23A/4.satır)
ötkünçe (59.sayfa) ziyÀdece (30A/2.satır)
ötüp irdi (21.sayfa) mütecÀviz idi(12B/ 3.satır)
özge (65.sayfa) àayrı (32A / 7.satır)
sarı (10.sayfa) taraf (6B / 9.satır)
tang (27.sayfa) şafak (15A/3.satır)
tang atkanda (31.sayfa) sabah oldukda(16B/6.satır)
tapuàıda (56.sayfa) óuzuruna (28B/ 10.satır)
taşkarı (34.sayfa) hariç (18B / 12.satır)
tigre (108.sayfa) tetimme,tekke(46B/9.satır)
til (19.sayfa) lisÀn (11B / 8.satır)
yalang (20.sayfa) èüryÀn (12A /14.satır)
yaman (12.sayfa) fenÀ (8A / 14.satır)
yamanla- (145.sayfa) tahkir it- (57B/ 5.satır)
yana (135.sayfa) tekrar (53A/4.satır)
yarmaú (145.sayfa) maèÀş (57B/ 4.satır)
yasak (191.sayfa) emir (74B/12.satır)
yıàla- (34.sayfa) bekÀ it- (18B/14satır)

105 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
2.2. Çağatay Nüshasında Türkçe Olan Anadolu Nüshasına Farsça Aktarılan
Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
ata (7.sayfa) peder, vÀlid (5A / 3.satır)
atlıà (4.sayfa) nÀm, isim (2B/ 12.satır)
bat (129.sayfa) çabük (51A/ 6.satır)
gıçek (157.sayfa) kemÀn (62B/12.satır)
öy (72.sayfa) hane (34B / 8.satır)
salàan (19.sayfa) siparişeylemiş(11B/8.satır)
tükenmey kalàan (29.sayfa) nÀtamÀm (16A/ 3.satır)
yayaú (85.sayfa) piyÀde (40B/ 11.satır)
2.3. Çağatay Nüshasında Türkçe Olan Anadolu Nüshasına Başka Bir Türkçe
Kelimeyle Aktarılan Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
allıda (33.sayfa) yanında (18A / 14.satır)
arasıàa (67.sayfa) içine (33A/ 15.satır)
ayt- (11.sayfa) di- (7B / 8.satır)
bar- (15.sayfa) git- (9B/8.satır)
biti- (5.sayfa) yaz- (3B / 1.satır)
çırmagunça (91.sayfa) sarınca (43A/5.satır)
çok (10.sayfa) köp (7A/ 15.satır)
di- (57.sayfa) söyle- (29A / 4. Satır)
yigitlik (6.sayfa) gençlik (4A/ 7.satır)
ilt- (56.sayfa) götür- (28B/ 3. satır)
isi (152.sayfa) úoúu (60B/ 1.satır)

106 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
ivrülür irdi (137.sayfa) ısmarlanmışdu (53B/7.satır)
kaşıdın (34.sayfa) yanından (18B / 2. Satır)
kazdur- (18.sayfa) yaz- (11A/15.satır)
kizbörk (12.sayfa) úalpak (8A/11.satır)
köp (10.sayfa) çok (6B / 11.satır)
ot (228.sayfa) ateş (80B/9.satır)
ot pülege- (37.sayfa) ãavaş- (20A / 9.satır)
ötken kiçe (56.sayfa) geçen gice (28B/ 1.satır)
ötker- (27.sayfa) geç- (15A / 9. satır)
öz (10.sayfa) kendü (7A/ 8. satır)
tap- (10.sayfa) bul- (7A/ 10. satır)
tile- (28.sayfa) iste- (15B / 15.satır)
toy (45.sayfa) dügün (24B/ 5.satır)
(haber) tut- (181.sayfa) (haber) al- (71A/4.satır)
uluà (106.sayfa) büyük (46B/ 5.satır)
üçün (10.sayfa) oldugundan (6B/2.satır)
yaòşı (9.sayfa) güzel (6A / 2.satır)
(baş) yalang (151.sayfa) (baş) açık (60A/2.satır)
yıàıştur- (89.sayfa) gözet- (42B/ 11.satır)
yiber- (80.sayfa) yay-, gönder- (38B/ 15.satır)
yit- (55.sayfa) er- 28A/ (5.satır)
yörü- (52.sayfa) gez- (27A/ 11. satır)
zahmet tart- (85.sayfa) zahmet çek- (41A/14.satır)

107 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
3.1. Çağatay Nüshasında Arapça Olan Anadolu Nüshasına Farsça Aktarılan
Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
cism (235.sayfa) ten (83B/10.satır)
hazan (239.sayfa) firak (85B/15.satır)
şerìf (35.sayfa) bìmanend (19A/6.satır)
ùabè (199.sayfa) huy (78A/ 3.satır)
vÀlid (31.sayfa) peder (16B / 3.satır)
3.2. Çağatay Nüshasında Arapça Olan Anadolu Nüshasına Türkçe Aktarılan
Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
becÀ kiltürüp (56.sayfa) yerine getürüp(28B/5. Satır)
besì (4.sayfa) çok (3A/6.satır)
cemè ol- (45.sayfa) yıàul- (24A/1.satır)
defin ideler (29.sayfa) koygaylar (16A / 2.satır)
mazbut (37.sayfa) güzel (20A/1.satır)
rucÿè kıl- (7.sayfa) buyur- (5A/12.satır)
ôuhÿr eyle- (188.sayfa) iş yüzige kil- (73B/2.satır)
3.3. Çağatay Nüshasında Arapça Olan Anadolu Nüshasına Başka Bir Arapça
Kelimeyle Aktarılan Kelimeler:
Çağatay Nüshası Anadolu Nüshası
ÀfÀú (242.sayfa) Àlem (83B/15.satır)
fehm bol- (234.sayfa) maèlÿm ol- (80A/1.satır)
halat (218.sayfa) ahvÀl (81B/4.satır)
halÀyık (35.sayfa) halú (19A / 9.satır)

108 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
hezl (61.sayfa) hiciv (30B / 6. Satır)
hirfet (56.sayfa) sanèat (28B/ 14.satır)
hulúluú (181.sayfa) ùabièatlü (71A/11.satır)
iòlÀsiyye (180.sayfa) òalÀãıye (70B/13.satır)
ihtiyÀc (166.sayfa) muhtÀc (65B/ 11.satır)
keffe (33.sayfa) vezin (18A / 2.satır)
küdÿret (179.sayfa) bürÿdet (70A/ 10.satır)
maèlÿm bolgaç (8.sayfa) habìr oldukda (5B / 6.satır)
mezkÿr bol- (101.sayfa) õikr ol- (46A/ 2. satır)
muhammes kıl- (34.sayfa) tahmis eyle- (18B / 10.satır)
musannefat (10.sayfa) taãnìfat (7A/5.satır)
neseb (203.sayfa) haseb (79A/ 3.satır)
sebaú (43.sayfa) ders (23A / 2.satır)
ruúèa (50.sayfa) defèa (26A / 10. Satır)
rüşvet (58.sayfa) şevk (29B/15.satır)
Değerlendirme
1.1. numaralı tabloda Çağatay nüshasında kullanılan “genç” kelimesi Anadolu
nüshasına “hazine” ile aktarılmıştır. Bunun yanında Çağatay nüshasında Tablo 2.2.’de
gördüğümüz gibi “yigit” kelimesi de kullanılmıştır. Bunun gibi başka Türkçe kelimeler de
Farsça karşılıkları ile birlikte kullanılmış, sadece Farsça kelime tercihi söz konusu olmamıştır.
Eski Türkçede Gök Tanrı inancı çerçevesinde ölüm ve sonrası ile ilgili gördüğümüz esük:
kefen, uçmak: cennet, uç-: öl-, tamu: cehennem gibi Türkçe veya çevre dillerden girmiş
kelimelerin yanında İslamiyet’in kabulüyle birlikte önce Farsçadan daha sonra Arapçadan dinî
kelimeler alınmıştır. Burada Eski Türkçedeki “kurgan” kelimesinin yerine Çağatay nüshasında
Farsça “güristan” Anadolu nüshasında Arapça “makbere” kelimelerinin kullanıldığını
görüyoruz. Azerbaycan Türkçesinde “dodag”, Tatar ve Başkurt Türkçesinde “irin”, Kırgız ve
Kazak Türkçesinde “erin”, Uygur Türkçesinde “kalpuk”, Türkmen Türkçesinde “dïdak” olan

109 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
“dudak” için ise Çağatay nüshasında Özbek Türkçesi ile aynı kullanım “leb” söz konusu iken,
Anadolu nüshasında “la’al” kullanılmıştır.
1.2. (Çağatay nüshasında Farsça olan Anadolu nüshasına Türkçe aktarılan kelimeler) ve
3.2. (Çağatay nüshasında Arapça olan Anadolu nüshasına Türkçe aktarılan kelimeler)
tablolarında kullanılan Türkçe kelimelerin bazılarının Oğuz sahasına has kelimeler olduğunu
görüyoruz:
bÿyì: úoúu, büzürgvÀr: ulu, ferzend: oàul, hÿb: güzel, eyü, revÀnraú kıl-: ögren-, besì:
çok, rucÿè kıl-: buyur-.
Anadolu nüshasına Farsça aktarılan kelimelerin gösterildiği 1.3. (Çağatay nüshasında
Farsça olan Anadolu nüshasına Farsça aktarılan kelimeler), 2.2. (Çağatay nüshasında Türkçe
olan Anadolu nüshasına Farsça aktarılan kelimeler) ve 3.1.(Çağatay nüshasında Arapça olan
Anadolu nüshasına Farsça aktarılan kelimeler) tablolarında da görüldüğü üzere Anadolu
sahasında Farsça alıntı kelimeler Arapça alıntı kelimelere göre daha azdır. 1.3. numaralı tabloda
Çağatay nüshasında tercih edilen “bìmÀr, bÿstan, yarlıú” kelimeleri yerine Anadolu nüshasında
yine Farsçadan alıntı olan “hasta, gülistan ve dostluk” kelimeleri tercih edilmiştir. Ayrıca,
Çağatay nüshasında kullanılan “kaş” yerine Anadolu sahasında “nezd” ile birlikte “yan”
kelimesinin de kullanıldığını görüyoruz (Tablo 2.3.).
Tablo 3.1.’de Çağatay nüshasında Arapça olan Anadolu nüshasına Farsça aktarılan
kelimeleri görüyoruz. Nevâî, döneminde Maveraünnehir ve Horasan’da geniş ölçüde yayılmış
olan dört dil vardır: Farsça, Arapça, Türkçe ve Hintçe. Nevâî’ye göre Arapçanın akıcılığı ve
hitabete uygunluğu insanı şaşırtacak derecededir. Ayrıca Arapça, Kur’an-ı Kerim’in ve
hadislerin dilidir. Bu dile değer veren Nevâî, eserlerinde Arapça kelime ve deyimleri kullanmış,
eserlerine isim verirken Arapça ifadelerden faydalanmış ve bunu doğal karşılamıştır. “Nevâî’nin
çözdüğü dil problemlerinden biri olan başka dillerden kelime alma problemi öncelikle
Arapçayla ilgilidir. Bunda hiç şüphesiz şairin Kur’an dilini mükemmel bilmesinin (Nevâî’nin
Arapça bir sözlük hazırladığı bilinmektedir.) büyük bir etkisi vardır” (Kuçkartayev, 1995).
Nitekim Arapçadan alınan bu kelimeler de Farsça alıntı kelimeler gibi Türkçe karşılıkları olan
kelimeler ile birlikte kullanılmıştır. “vÀlid” kelimesinin yanında “ata” kelimesi de kullanılmıştır
(Tablo 2.2).
Tablo 3.3.’te Çağatay nüshasında Arapça olan Anadolu nüshasına başka bir Arapça
kelimeyle aktarılan kelimeler, müstensih tarafından Batı Türkçesine aynen aktarılmamış
Çağatay nüshasındaki kelimelerle aynı kökten başka kelimeler veya kafiye olarak uyumlu olan
kelimeler tercih edilmiştir.

110 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
Tablo 2.1.’de Çağatay nüshasında Türkçe olan Anadolu nüshasına Arapça aktarılan
kelimelerle tablo 2.2.de Çağatay nüshasında Türkçe olan Anadolu nüshasına Farsça aktarılan
kelimeleri görüyoruz. Bu iki tabloda da gördüğümüz üzere Anadolu sahasında metin
aktarılırken kullanılan Arapça alıntı kelimeler Farsça alıntı kelimelerden daha fazladır. Bunun
yanında Çağatay nüshasında Türkçe kelimeler kullanılırken Anadolu sahasında bu kelimelerin
alıntı kelimelerle aktarılması düşündürücüdür. Bu bizi Çağatay sahasında kullanılan bu Türkçe
kelimelerden bazılarının Anadolu sahasında unutulmuş veya Nevâî diline has kelimeler
olabileceği düşüncesine sevk etmiştir (ayaà: úadeó, baòşı: şaèir, bayrı: kadìm, biti-: tahrir et-,
karı: iòtiyar, yaman: fenÀ, ot: ateş, öy: hane, yayaú: piyÀde…). Bunun yanında Anadolu
sahasında da aktarma sırasında kullanılan bu alıntı kelimelerin yanında karşılıkları olan Türkçe
kelimeler de kullanılmıştır. “biti-“ kelimesi “tahrir et-“ ile aktarılırken “yaz-“ kelimesiyle de
aktarılmıştır.
Tablo 2.3.’te yer alan Çağatay nüshasında Türkçe olan Anadolu nüshasına başka Türkçe
kelimelerle aktarılan kelimelerin tek bir Türk lehçesine ait olmadığını, Nevâî’nin eserlerinde
Karluk unsurlarıyla birlikte Kıpçak ve Oğuz unsurlarını da görürüz. “ayt-: di-, di-: söyle-“ “biti-:
yaz-, kazdur-: yaz-“ gibi anlamları arasında nasıl bir fark söz konusu olduğu anlam bilimi
açısından düşündürücü olan benzer anlamı karşılayan farklı kelimeler birlikte kullanılmıştır.
“Ayt- ve di- fiillerinin ‘dip ayturlar irdi’ gibi bir kullanımda adeta tek değeri karşılar şekle
gelmesi iki fiilin farklılığını da duyurur” (Abik, 2001).
Bunun yanında Çağatay nüshasında yer alan “köp: çok, toy: dügün, uluà: büyük, isi:
úoúu, yalang: açıú” gibi bazı Türkçe kelimelerin Anadolu sahasında unutulup yerlerine başka
kelimelerin gelmesi veya “bar-: git-, yörü-: gez-, yit-, er-” gibi bazı kelimelerin anlamlarının
farklılaşması nedeniyle aktarmada başka Türkçe kelimeler tercih edilmiş olabilir.
Nevâî’nin söz varlığı Türk kültür hayatının tabii aynasıdır ve tarih boyunca değişik
bölgelerde varlığını sürdüren Türk kültür dilinin ortak söz varlığını görmemize olanak sağlar.
Çünkü Nevâî, açıkça bir ağıza dayanarak iş görmemiştir (Recebov, 1991).
Nevâî eserleri üzerinde yapılan araştırmalar gösterir ki onun eserlerinde Karluk
unsurlarıyla birlikte Kıpçak ve Oğuz unsurlarına da rastlanmaktadır. Bu düşünce Nevâî
döneminin siyasi durumuna da uygundur. Kuçkartayev’in de belirttiği gibi “Ali Şir Nevâî’nin
dehasının büyüklüğü şurada görülür: Nevâî tüm bu çeşitli lehçe, şive ve ağızlarda konuşan Türk
ahalisinin yazı dili için doğru çözümü bulmuştur. Şivelerden birisini seçerek diğer şive ve
ağızlardan kaçınma yoluna gitmemiştir. Kendi deyimiyle Türk nazmında yazmaya başlayarak
memleketi bir yazı dilinde konuşturmaya yek kalem kılmaya karar vermiş ve bunu başarmıştır”

111 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
(Kuçkartayev, 1955). Nitekim Nevâî Türkçe’nin Farsçadan üstünlüğünü ispat etmek için
Muhakemetü’l - Lugateyn’de kullandığı 100 fiili tek bir şiveden seçmemiş, eserlerinde boy
ayrımı yapmamış “Türk” kelimesini geniş manada kullanmıştır.
Sonuç
Yukarıdaki tabloları ve değerlendirmeleri göz önünde bulundurduğumuzda, Çağatay
nüshasında Nevâî’nin Farsça yerine Türkçe kelimeleri tercih ettiğini görürüz. Anadolu
nüshasında ise 2.1. numaralı tabloda çoğunlukta olmak üzere örnek gösterdiğimiz 140
kelimeden 19’u Farsça, 71’i Arapça ve 50’si Türkçe aktarılmıştır. Nevâî, her ne kadar Türkçe
kelimeleri tercih etse de alıntı kelimelerde Çağatay sahasında Farsça kelimeler, Anadolu
sahasında Arapça kelimeler ağırlıklıdır.
Kaynaklar
ABİK, D. (2001). “Mütehayyirin Dolayısıyla Birkaç Nokta”, Ali Şir Nevai’nin 560.
Doğum, 500. Ölüm yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri. Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
BOROVKOV, A. K (1954). “Özbek Yazı Dilinin Kurucusu Ali Şir Nevai”. Ankara:
TDAY Belleten.
DEVELLİOĞLU, F. (2008). Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın
Kitabevi Yayınları.
ERASLAN, K. (2001). Ali Şir Nevayi Mecalisü’n – Nefayis I-II (Giriş ve Metin).
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi
Sözlüğü, 1. Cilt A-N, 2. Cilt O-Z, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HEYET, C. (2008). Türk Dilinin ve Lehçelerinin Tarihi Seyri, Çev: Mürsel ÖZTÜRK,
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
İSEN, M. (2001). “Türk Biyografi Geleneğinde Ali Şir Nevai’nin Yeri”, Ali Şir
Nevai’nin 560. Doğum, 500. Ölüm yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri.
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KAFESOĞLU, İ. (1962). “Ali Şir Nevai Devri Tarihine Bir Bakış”, Ali Şir Nevai –
Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Doğu Türkistan Göçmenler Cemiyeti Neşriyatı.

112 Hanife GEZER
______________________________________________
Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s. 99-112, TÜRKİYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 1/1 2012 p. 99-112, TURKEY
KARAÖRS, M. (2001). “Nevadirü’ş – Şebab Ali Şir Nevai’nin İkinci Divanı”, Ali Şir
Nevai’nin 560. Doğum, 500. Ölüm yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri.
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÖPRÜLÜ, M. F. (1941). Ali Şir Nevai, İstanbul: Türk Tarih Kurumu, Maarif
Matbaası.
KUÇKARTAYEV, İ. (1955). “Ali Şir Nevai’nin Dil Dünyası”, Türk Dili, S. 522.
LEVEND, A. S. (1965). Ali Şir Nevayi I. C. (Hayatı, Sanatı ve Kişiliği). Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları.
LEVEND, A. S. (1966). “Ali Şir Nevai”, Türk Dili Dergisi, C. XV, Sayı 173.
MECÁLİSÜ’N – NEFAYİS, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 1675
numaralı yazma.
ÖZTÜRK, R. (1995). “Ali Şir Nevai’nin Dili Hakkında”, TDAY, Belleten.
RECEBOV, N. (1991). Nevaiy – Ana Tili Üçün Küreşçi, Özbek Dili ve Edebiyatı
Dergisi, 1/1, 32.
TARLAN, A. N. (1962). “Ali Şir Nevai”, Ali Şir Nevai – Hayatı ve Eserleri. İstanbul:
Doğu Türkistan Göçmenler Cemiyeti Neşriyatı.
TİMURTAŞ, F. K. (1962). “Ali Şir Nevai’nin Türk Diline Hizmetleri” Ali Şir Nevai –
Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Doğu Türkistan Göçmenler Cemiyeti Neşriyatı.
TİMURTAŞ, F. K. (1966). “Ali Şir Nevai’de Türklük Duygusu”, Türk Dili Dergisi, Cilt
XV, Sayı 173.TÜRK, V. (2010). “Lehçeler Arası İlişkiler ve Oğuz Türkçesinde Bir
Nevai Eseri”, TÜBAR – XXVIII / 2010 Güz.
TÜRKÇE SÖZLÜK (2005). 10. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&view=lehceler