Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015, p. 329-370
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8586
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

ÖZET
Osmanlılarda manzum sözlük yazma geleneği, sıbyan
mekteplerindeki öğrencilere Farsça ve Arapça kelimeleri ve dilbilgisi
kurallarını daha kolay ve hızlı bir şekilde öğretmek amacıyla oluşmuştur.
Bu gelenek dâhilinde telif edilen eserlerden biri de Tuhfetü’l-Hâfız’dır.
Tuhfetü’l-Hâfız, Hâfız Abdullah b. Halil tarafından, mensur
mukaddimesinde kendisinin de belirttiği gibi “Farsça öğrenmeye yeni
başlayan çocuklara ve gençlere bir hatıra ümidiyle” (vr.1b) kaleme alınmış
Farsça-Türkçe manzum bir lügattir. Eser, son beyitte yer alan ebced
tarihine (beytin ilk mısraındaki noktasız harfler ve ikinci mısraındaki
noktalı harflere) göre H.1194/95 (M.1780-81) tarihinde tamamlanmıştır.
Müellif, eserini İbrahim Şâhidî Dede’nin “Tuhfe-i Şâhidî”sinde geçen
gerekli gördüğü kelimeleri seçerek oluşturduğunu (B.106) ifade
etmektedir. Tuhfetü’l-Hâfız, mesnevî ve kıt’a nazım şekilleriyle yazılmış
323 beyitten oluşmaktadır. Bu beyitlerden 3 tanesinin 1’er mısraı ise
noksandır. Eserin 97 beyti kıt’a; 226 beyti ise mesnevi nazım şekliyle
yazılmıştır. Tuhfetü’l-Hâfız’da, fiillerin farklı şekilleriyle birlikte 1600’e
yakın Farsça kelimenin Türkçe karşılığı verilmiştir. Bu manzum sözlüğü
diğerlerinden farklı kılan özelliği, muhtevasındaki kelimelerin konulara
göre tasnif edilmiş olmasıdır. Eserin bilinen tek nüshası, Süleymaniye
Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü’nde 3191 demirbaş
numarasıyla kayıtlıdır. Ancak nüshada pek çok istinsah hatası da
bulunmaktadır. Bu çalışmamızda, manzum lügatlerden biri olan
Tuhfetü’l-Hâfız isimli eserin şekil ve muhteva gibi yönlerden incelenmesi
yapıldı; incelemenin ardından ise eserin çeviriyazı metni ve orijinali
verildi.
Anahtar Kelimeler: Farsça-Türkçe manzum sözlükler, Tuhfetü’lHâfız,
inceleme, metin neşri.

 Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit
edilmiştir.
 Yrd. Doç. Dr. Siirt Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek: asiyan_43@hotmail.com
330 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
A PERSIAN – TURKISH VERSE DICTIONARY: TUHFETU’LHAFIZ
ABSTRACT
Verse dictionary writing tradition in the Ottomans has created to
teach Persian and Arabic words and grammar rules easier and quickly to
students in Sibyan School (Primary School). One of the works that
copyrighted in this tradition is Tuhfetu’l-Hafiz. As it described by Hafiz
Abdullah b. Halil in prose preface, Tuhfetu’l-Hafiz is a Persian – Turkish
verse dictionary which written for hope of a remembrance for the children
and youth who newly begin to learn the Persian. The author says that he
wrote his work choosing words which seem necessary to him in the
“Tuhfe-i Şahidi” by İbrahim Şahidi. (B.106) The feature which varies this
masnavi and stanza verse dictionary is that it has been classified
according to subjects in the content. In the Tuhfetu'l-Hafiz, along with
different forms of verbs, approximately means of 1600 Persian words
given as Turkish. The only known copy of the work registered with the
asset number 3191 in the Suleymaniye Manuscripts Library Esad Efendi
department. In this study, the work Tuhfetu’l-Hafiz which is one of the
verse dictionaries has analysed in the aspect of the form and content,
after the analyse, transcription of work and its original were given.
STRUCTURED ABSTRACT
Tuhfetü'l-Hafiz is a Persian – Turkish verse dictionary which written
by Hâfız Abdullah b. Halil b. Ali as mesnevi and qita poetic form. Author
states its label and his country Ruse saying as “...bu devân-ı vâdî-i ‘acz u
kusûr ve pûyân-ı beyâbân-ı perîşânî vü fütûr Hâfız e’s-Seyyid ‘Abdu’llâh
bin e’s- Seyyid Halîl bin e’s-Seyyid ‘Aliyyü’l-meşhûr Ruscuklı...” (fol.1b) in
the preface of the Tuhfetü'l-Hafiz. There are some additional information
in the work Ottoman Authors. According to this, Seyyid Abdullah Efendi
is member of Qadiriyya sect and has poetic talent. Author, poeticises his
Persian dictionary Tuhfetü'l-Hafiz in the year 1185. Except this work of
author, author have also tercî-bend and murettep divan. The Mehmed
Tahir Efendi from Bursa recounts that works begin with a verse preface
as:
Muhibb-i Kâdirî pîrim / Münîb-i dest-i meşhûrum
Hadîsin behre-dârıyım / Bu ümmet iftihârıyım
Ki Ruscuk yâd-gârıyım / Diyârın hicr-kârıyım”
We have no information about “tercî-bend and mürettep divan”
which Mehmet Tahir Efendi talks about. There is prose preface rather
than verse preface in the only known copy of Tuhfetü'l-Hafiz that we
examine which mentioned in the Ottoman Authors and above couplets
also not included in this preface. There is a possibility that these
information and couplets which situated in the Ottoman Authors taken
from another copy of book that we cannot reach currently.
The only known copy of the work registered with the asset number
3191 in the Suleymaniye Manuscripts Library Esad Efendi department.
This copy which written with Shikasta Nastaʿlīq style is 21,4x13,8 cm and
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 331
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
15 folios (30 pages). But the work is in the copy of the fol.1b-12 chapters.
The fol. 12b-13 chapters of copy are empty. Some words which situated
in the Tuhfetü'l-Hafiz are rewritten with different rhythm in fol. 13b-15
chapters of copy. The headline of the work, arud prosodies and last
couplet of each chapter are indicated with red ink throughout the copy.
Persian words again written with red ink in one chapter of copy. Except
preface, harakah has used up to the s.10b chapter. There is a weak seal
and Ottoman registration number in Zahriye.
The author says that copyright date of the work has to be calculate
as first line of next couplets without dot; the second one with dotted with
couplet which he wrote in “Nümûden-i Tetimme” as:
Mıŝra˘-ı evvel ģurūf-ı sāde bir šārìĥ düşer
Ģarf-i cevherdār-ı śānì başķa šārìĥ it şümār (B.322)
Tuģfe-i Ģāfız-durur erbāb-ı ˘ilme ber-güźār
Ķılsun ol Bārì Kitāb-ı Şāhidìveş yādgār (B.323)
The letters without dot in the first line of last couplet give
Hijri.1195 (GC.1780-81); whereas dotted letters in the second line give
Hijri.1194 (GC.1780). (In this context, the information given by Mehmet
Tahir Efendi are wrong)
We already stated that Tuhfetü'l-Hafiz begin with the prose preface.
The author has used remarkable fancy language in this preface. Preface
begins with praise to God; and continues with praise to Hazrat
Muhammad, Rashidun Caliphs, Martyrs of Karbala. (fol.1b) The author
states that he imagined to write a Persian dictionary since he arrived to
Thessaloniki and analysed some Persian dictionaries as possible, reading
day and night booklet on this subject and finally as adhering to old
procedures, wrote such a dictionary named Tuhfetü'l-Hafiz in a place
known Koshan as a remembrance to children and teens who read
Persian. (fol.2a)
Tuhfetü'l-Hafiz consists of 323 couplets that written mesnevi and
qita poetic forms. 1 of 3 of these couplets is missing. 97 couplets of the
work written as qita and 226 couplets of the work written as mesnevi.
Although same poetic forms used in the work, last couplet of the chapter
“İbtidâ Kerden-i Nümûden-i Âsmân u Mihr ü Mâh” which written as qita
poetic form (B.124) and 166. And 175. couplets of chapter of “Nümûdeni
Cism-i Âdemî” are muqaffa in itself.
Although varies time to time, the remarkable aspect of the work
among the verse dictionaries is the arrangement of the chapters
according to the subject. Accordingly, headings in the work and its
arrangement are as follow:
1 Preface (fol.1b-2a)
2. Infinitive form of the verbs (fol.2b-3b)
3. Past forms of the verbs (fol.3b-4a)
4. Fi’l mudaari (imperfect) forms of the verb (fol.4a)
5. Ism-i fâ’il forms of the verbs (fol.4a-4b)
6. Ism-i mef’ûl forms of the verbs (fol.4b-5a)
7. Imperative forms of the verbs (fol.5a)
8. Explanations on the writing and composition of the work
(fol.5b)
9. Words on sky, sun and the moon (fol.5b-6a)
332 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
10. Words on places, rivers and agriculture (fol.6a-6b)
11. Words on human and his body (fol.6b-7b)
12. Words on house and kitchen (fol.7b-8a)
13. Words on king and war apparatus (fol.8a to-8b)
14. Words on animals (fol.8b-9a)
15. Words on plants (fol. 9a-9b)
16. Words on weaving (fol.9b)
17. Words on dressmaking (fol.9b-10a)
18 Words on building (fol.10a)
19. Words on shoemaking (fol.10a)
20. Words on saddlery (fol.10a)
21. Words on leatherworking and cutlery (fol.10a)
22. Words on goldsmith (fol.10a)
23. Words on blacksmith (fol.10b)
24. Words on herbalism(fol.10b)
25. Words on dyeing (fol.10b)
26. Words on h (fol.10b)
27. Words on clerkship(fol.10b-11a)
28 Words on bad habits (fol.11a-11b)
29. Final (fol.11b-12a)
The feature which varies this masnavi and stanza verse dictionary
is that it has been classified according to subjects in the content. In the
Tuhfetu'l-Hafiz, along with different forms of verbs, approximately means
of 1600 Persian words given as Turkish.
Key Words: Persian – Turkish verse dictionaries, Tuhfetu’l-Hafiz,
analysis, text publication
Giriş
İslamiyet’in kabulünden sonra, dinî bilgileri asıl kaynağından öğrenme gayesi, Selçuklu ve
Osmanlı dönemlerinde başta âlim ve sanatkârlar olmak üzere, ilim ve sanatla yakından ilgilenenleri,
Arapça ve Farsça öğrenmeye yöneltmiştir. Bu dillerin daha hızlı ve kolay öğrenilebilmesi, öğrenilenlerin
akılca kalıcı olması amacıyla mensur sözlüklerin yanında manzum sözlükler de yazılmış ve bu bir
gelenek hâlini almıştır. Manzum sözlüklerin hazırlanmasında, sözlüklerin hacimlerinin küçük olması;
kelime bilgisinin yanında şiir bilgisini öğretmesi de etkili olmuştur. (Öz 1999:5)
Anadolu sahasında yazılmış bilinen ilk Farsça-Türkçe manzum sözlük, Hüsâm Hôyî (M.1400)
tarafından kaleme alınmış olan Tuhfe-i Hüsâmî’dir. (Kırbıyık 2002:183) Lutfullâh Halîmî’nin Bahrü’lGarâyib’i
(M.1446) (Erkan 1991:514), Şâhidî İbrahim Dede’nin Tuhfe-i Şâhidî’si (M.1515) (Kılıç
2007:516-548), Lâmiî Çelebi’nin Lügat-i Manzûme’si (M.1527’den önce), Sünbülzâde Vehbî’nin
Tuhfe-i Vehbî’si (M.1782) (Öz 1996:58), (Kılıç 2007:410-475), Hasan Rızâyî’nin Kân-ı Maânî’si
(M.1659) (Turan 2012: 2939-2992) ve Ahmed Remzî Akyürek’in Tuhfe-i Remzî’si (M. 1924) (Kartal
2003:54) bu alanda yazılmış önemli eserlerdendir.
Tuhfetü’l-Hâfız
Tuhfetü’l-Hâfız, Hâfız Abdullah b. Halil b. Ali tarafından mesnevî ve kıt’a nazım şekilleriyle
yazılmış, Farsça-Türkçe manzum bir sözlüktür. Müellifin hayatı ile ilgili bilinenler, Tuhfetü’l-Hâfız’ın
mukaddimesinde ve Bursalı Mehmed Tahir Efendi’nin “Osmanlı Müellifleri” isimli eserinin ikinci
cildinde yer alan bilgilerden ibarettir. Tuhfetü’l-Hâfız’ın mukaddimesinde müellif, “...bu devân-ı vâdî-
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 333
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
i ‘acz u kusûr ve pûyân-ı beyâbân-ı perîşânî vü fütûr Hâfız e’s-Seyyid ‘Abdu’llâh bin e’s-Seyyid Halîl
bin e’s-Seyyid ‘Aliyyü’l-meşhûr Ruscuklı...” (vr.1b) diyerek künyesini ve memleketi olan Ruscuk’u
söylemektedir. Osmanlı Müellifleri adlı eserde de, bu bilgilere ilave bazı bilgiler yer almaktadır. Buna
göre Seyyid Abdullah Efendi, Kâdiriyye tarikatı müntesiplerinden olup şairlik kabiliyetine sahiptir.
Tuhfetü’l-Hâfız isimli Farsça lügatini 1185 senesinde nazmetmiştir. Müellifin bu eserinin dışında, tercî-
bendi ve mürettep bir divanı da bulunmaktadır: “Tarîkat-ı Kâdiriyye müntesiplerinden tabî’at-ı
şi’riyyeye mâlik bir zât olup Ruscuklıdur. Manzûme-i Şâhidî tarzında Tuhfetü’l-Hâfız isminde lügat-i
Fârisiyye manzûmesi vardır ki 1185 târihinde nazm itmişdir. Bir de tercî-bendi ile mürettep dîvânı
olduğını nakl idiyor.” (Bursalı Mehmed Tahir Efendi 1333:145)
Bursalı Mehmed Tahir Efendi, eserin manzum bir mukaddime ile başladığını, şöyle nakleder:
“Tuhfe’sinin manzûm mukaddimesinden:
Muhibb-i Kâdirî pîrim / Münîb-i dest-i meşhûrum
Hadîsin behre-dârıyım / Bu ümmet iftihârıyım
Ki Ruscuk yâd-gârıyım / Diyârın hicr-kârıyım” (Bursalı Mehmed Tahir Efendi 1333: 145)
Tuhfe-i Nâilî’de yer alan bilgiler ise Osmanlı Müellifleri’nden alınmıştır. (Tuman 2001:178)
Bursalı Mehmed Tahir Efendi’nin bahsettiği “tercî-bend ve mürettep divan”la ilgili elimizde
herhangi bir bilgi yoktur. Ayrıca, inceleme konumuz olan Tuhfetü’l-Hâfız’ın bilinen tek nüshasında,
Osmanlı Müellifleri’nde bahsedilen manzum mukaddime yerine mensur bir mukaddime vardır ve bu
mukaddimede de yukarıdaki beyitler geçmemektedir. Osmanlı Müellifleri’nde yer alan bu bilgi ve
beyitlerin, eserin şu an ulaşamadığımız başka bir nüshasından alınma ihtimali vardır.
Tuhfetü’l-Hâfız’ın bilinen tek nüshası, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi
Bölümü’nde 3191 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Ta’lik-i şikeste ile yazılmış olan bu nüsha, 21,4x13,8
cm ebatlarında olup 15 varaktır. Ancak eser, nüshanın vr.1b-12a kısımlarında bulunmaktadır. Nüshanın
vr.12b-13a kısımları boştur. Nüshanın vr.13b-15a kısımlarında ise, Tuhfetü’l-Hâfız’da yer alan
kelimelerin bazıları, farklı vezinlerle tekrar yazılmıştır. Eserin söz başları, beyitlerin aruz vezinleri ve
her bölümün son beyti, nüshanın genelinde kırmızı mürekkeple belirtilmiştir. Farsça kelimeler, nüshanın
bir bölümünde yine kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Mukaddime hâriç, vr.10b’ye kadar olan bölümlerde
hareke kullanılmıştır. Zahriyede silik bir mühür ve Osmanlıca kayıt numarası yer almaktadır.
Müellif, eserin telif tarihini “Nümûden-i Tetimme” kısmında yazdığı;
Mıŝra˘-ı evvel ģurūf-ı sāde bir šārìĥ düşer
Ģarf-i cevherdār-ı śānì başķa šārìĥ it şümār (B.322)
beytiyle, bir sonraki beytin mısralarından ilkinin noktasız; ikincisinin noktalı harflerinin
hesaplanması gerektiğini ifade eder:
Tuģfe-i Ģāfız-durur erbāb-ı ˘ilme ber-güźār
Ķılsun ol Bārì Kitāb-ı Şāhidìveş yādgār (B.323)
Eserin yukarıda verilen son beytinin ilk mısraındaki noktasız harfler H.1195 (M.1780-81);
ikinci mısraındaki noktalı harfler ise H.1194 (M.1780) tarihini vermektedir.1

Tuhfetü’l-Hâfız’ın mensur bir mukaddime ile başladığını daha önce ifade etmiştik. Müellif, bu
mukaddimesinde hayli süslü bir dil kullanmıştır. Mukaddime, Allah’a hamd ü senâ ile başlar; Hazret-i

1 Bu tarihler, -ebced hesabı hatasıyla- Bursalı Mehmed Tahir Efendinin “Osmanlı Müellifleri” (Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1333,
C.2, s.145) adlı eserinde H.1185 (M.1771-72); Yusuf Öz’ün “Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler” (TDK, Ankara, 2010,
s.232) adlı eserinde ise (Araştırmacı, ilk beyitteki noktasız harflerle ikinci beyitteki noktalı harfleri topladığını ifade
etmektedir.) H.1174 (M.1761) olarak yer almaktadır.
334 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Peygamber’e, dört halifeye, Kerbelâ şehitlerine övgü ile devam eder. (vr.1b) Müellif, Selanik’e
geldiğinden beri Farsça bir sözlük hazırlamayı hayâl ettiğini; bazı Farsça sözlükleri olabildiğince
incelediğini, sabah akşam bu konuda risale okuduğunu ve nihâyet Koşan olarak anılan bir yerde Farsça
okuyan çocuk ve gençlere yâdigâr kalması ümidiyle eski usûllere de bağlı kalarak “Tuhfetü’l-Hâfız”
isminde böyle bir lügat yazdığını ifade eder. (vr.2a)
Tuhfetü’l-Hâfız, mesnevî ve kıt’a nazım şekilleriyle yazılmış 323 beyitten oluşmaktadır. Bu
beyitlerden 3 tanesinin 1’er mısraı ise noksandır. Eserin 97 beyti kıt’a; 226 beyti ise mesnevi nazım
şekliyle yazılmıştır. Eserin bölümlerinde aynı nazım şekilleri kullanılmakla birlikte2
, kıt’a nazım
şekliyle yazılmış olan “İbtidâ Kerden-i Nümûden-i Âsmân u Mihr ü Mâh” bölümünün son beyti (B.124)
ile “Nümûden-i Cism-i Âdemî” bölümünün 166. ve 175. beyitleri kendi içinde mukaffâdır.
Müellif, vr.5b’de eserinin tertibiyle ilgili malumat verir. Bu bölümdeki beyitlerde anlatılanlara
göre müellif, Tuhfe-i Şâhidî’den lüzumlu olarak gördüğü kelimeleri seçmiş; bu sebeple eserin tertibini
de uzatmamıştır:
Ne ķılmış Şāhidì manžūm olındı münteĥab melzūm
Muķaddem olınan ma˘lūm olındı cā-be-cā merķūm (B.106)
Ziyāde itmedüm tertìb nihāde itmeye taġlìb
Müfāda gösterem terġìb ĥafāda ķalmaya teksìb (B.107)
Eserin manzum lügatler içinde dikkat çeken yönü -zaman zaman farklılık gösterse debölümlerin
konulara göre tertip edilmiş olmasıdır. Buna göre, eserdeki konu başlıkları ve eserin tertibi
şöyledir:
1. Mukaddime (vr.1b-2a)
2. Fiillerin mastarlar şekilleri (vr.2b-3b)
3. Fiillerin mâzî şekilleri (vr.3b-4a)
4. Fiillerin muzâri’ şekilleri (vr.4a)
5. Fiillerin ism-i fâ’il şekilleri (vr.4a-4b)
6. Fiillerin ism-i mef’ûl şekilleri (vr.4b-5a)
7. Fiillerin emr-i hâzır şekilleri (vr.5a)
8. Eserin yazılmasına ve tertibine dair açıklamalar (vr.5b)
9. Gökyüzü, Güneş ve Ay ile ilgili kelimeler (vr.5b-6a)
10. Yer, nehirler ve ziraatla ilgili kelimeler (vr.6a-6b)
11. İnsan ve bedeni ile ilgili kelimeler (vr.6b-7b)
12. Ev ve mutfakla ilgili kelimeler (vr. 7b-8a)
13. Hükümdar ve savaş âletleriyle ilgili kelimeler (vr.8a-8b)
14. Hayvanlarla ilgili kelimeler (vr.8b-9a)
15. Bitkilerle ilgili kelimeler (vr. 9a-9b)
16. Dokumacılıkla ilgili kelimeler (vr.9b)
17. Terzilikle ilgili kelimeler (vr.9b-10a)
18. Bina yapımı ile ilgili kelimeler (vr.10a)
19. Ayakkabıcılıkla ilgili kelimeler (vr.10a)

2 Nüshada 140-198. beyitler “Nümûden-i Cism-i Âdemî” isimli tek başlık altında yer almakla birlikte, insanoğlunun vücuduyla
ilgili kelimeler 175. beyitte tamamlanmakta; 176-198. beyitlerde, farklı aruz vezniyle ve mesnevi nazım şekli kullanılarak “ev
ve mutfak”la ilgili kavramlar verilmektedir. Benzer bir durum, “Nümûden-i Şâhân u Dil-berân ve Âlât-ı Neberdân u Dil-
āverân” başlıklı bölüm için söz konusudur. Bu bölüm, nüshada 199-252. beyitleri kapsamaktadır. Ancak 216-239. beyitler
“hayvanlar”a; 240-252. beyitler ise “bitkiler”e ayrılmıştır. Müstensihin unutkanlığı sonucu başlık konulmadığı düşünülerek,
eserin tertibinin izahında bu kısımlar ayrı birer bölüm olarak değerlendirildi ve çeviriyazı metinde köşeli parantez içinde uygun
başlıklar verilmek suretiyle ayrı bölümler oldukları gösterildi.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 335
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
20. Saraçlıkla ilgili kelimeler (vr.10a)
21. Dericilik ve bıçakçılıkla ilgili kelimeler (vr.10a)
22. Kuyumculukla ilgili kelimeler (vr.10a)
23. Demircilikle ilgili kelimeler (vr.10b)
24. Aktarlıkla ilgili kelimeler (vr.10b)
25. Boyacılıkla ilgili kelimeler (vr.10b)
26. Berberlikle ilgili kelimeler (vr.10b)
27. Kâtiplikle ilgili kelimeler (vr.10b-11a)
28. Kötü huylarla ilgili kelimeler (vr.11a-11b)
29. Tetimme (vr.11b-12a)
Başlıklarla birbirlerinden ayrılmış bölümlerde, farklı mevzulara/meslek dallarına ait kelimeler
de yer almaktadır. Mesela, vr.5b’de bulunan “İbtidâ Kerden-i Nümûden-i Âsmân u Mihr ü Mâh” isimli
bölümün sonunda “ferişte, cennet, cehennem” gibi kelimeler verilmiştir. Benzer durumu, kâtiplerle ilgili
kavramların verildiği bölümde (vr. 10b, 283-299. beyitler) de görmek mümkündür. Bu bölümde, “kâğıt,
kalem, söz, yazı, kâtip...” gibi kelimelerin dışında, “kadeh, içki, sarhoş, boş, dolu, delik, baş aşağı,
esnemek, yavaş, barışmak, tanbur, tef, rebap, kopuz, düdük, ney, çeng...” gibi bölüm başlığı ile ilgisiz
kelimeler de yer almaktadır. Dolayısıyla, eser tertip edilirken bölümler konulara göre oluşturulmuşsa
da, bazı bölümlerde geçen kavramların zaman zaman farklı konulara ait olduğunu söylememiz yanlış
olmayacaktır. Bölümlerle ilgili dikkat çeken bir diğer husus ise, bazı mesleklerle ilgili sınırlı sayıda
kelimelerin bulunmasıdır. Mesela, saraçlık, dericilik-bıçakçılık ve berberlik meslekleriyle ilgili
kelimeler, sadece birer beyitle sınırlı tutulmuştur.
Eser, aruzun farklı bahirleriyle yazılmıştır. Beyit sayısının uzun olduğu bölümlerde, birden fazla
aruz vezni kullanılmıştır. Meselâ, Farsça mastarların verildiği 1-17. beyitler aruzun Hezec bahriyle
yazılmışken; 18-23. beyitlerde Remel bahri; 24-39. beyitlerde Hezec bahri; 30-35. beyitler de ise Müstec
bahri kullanılmıştır. 36-41. beyitlerde yine Hezec bahrine dönülmüş; böylece yeknesaklığın önüne
geçilmek istenmiştir. Vezin değişiklikleri ise eserde ayrı ayrı gösterilmiştir. Eserde kullanılan aruz
vezinleri ve beyit sayıları şöyledir:
Hezec Bahri:
1) Mefâ’îlün / Mefâ’îlün / Mefâ’îlün / Mefâ’îlün: 95 beyit
2) Mef’ûlü / Mefâ’îlü / Mefâ’îlü / Fe’ûlün: 7 beyit
3) Fe’ûlün / Mefâ’îlün / Fe’ûlün / Mefâ’îlün: 5 beyit
Remel Bahri:
1) Fâ’ilâtün / Fâ’ilâtün / Fâ’ilâtün / Fâ’ilât: 170 beyit
2) Fe’ilâtün / Fe’ilâtün / Fe’ilâtün / Fe’ilün: 10 beyit
Müstec Bahri:
Mefâ’ilün / Fe’ilâtün / Mefâ’ilün / Fe’ilün: 24 beyit
Muzârî Bahri:
Mef’ûlü / Fâ’ilâtü / Mefâ’îlü / Fâ’ilât: 9 beyit
Mütekârib Bahri:
Fe’ûlün / Fe’ûlün / Fe’ûlün / Fe’ûlün: 3 beyit
Eserin genelinde, aruz vezninin başarılı bir şekilde tatbik edildiğini söylemek mümkündür.
Bununla birlikte, bazı beyitlerde, mesela 143. beyitte zihaf kusuruna; 217. beyitte ise hece fazlalığına
bağlı vezin aksaklıkları göze çarpmaktadır. Bazı beyitlerde de aruz sebebiyle kelimelerin yapısına
müdahale edilmiştir. Mesela, inanmak anlamına gelen “bâver kerden” fiili, “bâve kerden” (B.13);
bakmak anlamına gelen “nigeristen” fiili, “nigristen”(B.20); dikmek anlamına gelen “dûhten” fiili,
“endûhten” (B.21); tıraş etmek anlamına gelen Türkçe “yülümek” fiili “yülmek” (B.38); burç
isimlerinden olan “Seretân” kelimesi, “Sertân” (B.112); dolu anlamına gelen “yehçe” kelimesi, “yehç”
336 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
(B.115) vb. şeklinde kullanılarak aslî yapılarına müdahale edilen kelimelerden bazılarnı
oluşturmaktadır. Ayrıca, bazı beyitlerdeki vezin aksaklıklarının ortadan kalkması için, Türkçe bazı
kelimelerde imâle-i memdûdeye müracaat zarureti bulunmaktadır. Remel bahri ile yazılmış olan
aşağıdaki beyitteki “kaçmak” kelimesinde böyle bir durum söz konusudur:
Daĥı āvìĥtendür aŝmaķ hem güriĥten kaçmaķ
Daĥı āmìĥten ķarışmaķ hem sirişten yoġurmaķ (B.22)
Tuhfetü’l-Hâfız’da 168 Farsça fiilin mastar şekilleri yer almaktadır. Bu fiillerden “resîden” fiili,
“irmek, irişmek” Türkçe karşılıklarıyla tekrar edilmiş; “handen, handîden” fiillerine ise, her iki
kullanımda da, fiil-i lâzım anlamıyla (gülmek) Türkçe karşılık verilmiştir. Mastarlarla ilgili dikkati
çeken diğer bir durum, arkaik Türkçe olan ve “zayi, yitik” anlamına gelen “yavu” kelimesi ile Farsça
birleşik fiil oluşturan ve “yapmak, kılmak” anlamına gelen “kerden” fiilinin “kaybetmek, yitirmek”
anlamına gelecek şekilde (yavu kerden) birlikte kullanılmasıdır. (B.14)
Eserde, 58 Farsça fiilin mâzî sîgâları verilmiştir. Bu fiillerden “resîden” fiili, hem “irdi” hem de
“iletti” anlamları verilerek 2 kez kullanılmıştır. Farsça muzârî sîgâsı ile çekimlenmiş 50 fiilin Türkçe
karşılığı bulunmaktadır. Bu kelimeler, birkaçı hâriç, Farsça muzârî sîgâ eki olan “mî” getirilmeden
kullanılmıştır.
Eserde, 62 fiilin ism-i fâil şekilleri bulunmaktadır. Bunların dışında, “Îzed, Yezdân, derbân”
kelimeleri, fiil soylu olmayıp bu bölümde yer alan kelimelerdendir. Eserin yine bu bölümünde geçen
“gülistan” kelimesi ise, “gül bitici arsa” karşılığıyla kullanılmıştır. Ayrıca “bende” kelimesi, “kulluk
edici” ve “kul” anlamlarıyla bölümde iki kez geçmektedir.
Farsça 55 fiil, ism-i mef’ûl şekilleriyle eserde yer almaktadır. “Hûrden” fiili, “yenilmiş” ve
“kırılmış” anlamlarıyla iki kez kullanılmıştır. Ayrıca, “şikesten” fiilinin ism-i mef’ûlü olan “şikeste”
yerine, aruz sebebiyle “işkeste” şeklinde bir kullanım söz konusudur.
Eserde, 36 fiilin emr-i hâzır şekilleri verilmiştir. Bu fiiller, Farsça emir kipi eki olan “bi-” ile
çekimlenmiştir. Yalnızca “şinâsîden” fiilinin emir kipi, eksiz kullanılmıştır. Bu bölümde, “ böyle”
anlamına gelen “în-çünîn” ile “öyle” anlamına gelen “çünân” kelimeleri de bulunmaktadır.
Eserin diğer bölümlerinde yer alan kelime sayıları ise şöyledir:
Gökyüzü, Güneş ve Ay: 79
Yer, nehirler ve ziraat: 86
İnsan ve bedeni: 216
Ev ve mutfak: 135
Hükümdar ve savaş âletleri: 100
Hayvanlar: 124
Bitkiler: 49
Dokumacılık: 12
Terzilik: 32
Bina yapımı: 21
Ayakkabıcılık: 9
Saraçlık: 5
Dericilik ve bıçakçılık: 5
Kuyumculuk: 14
Demircilik: 4
Aktarlık: 26
Boyacılık: 11
Berberlik: 5
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 337
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Kâtiplik: 100
Kötü huylar: 70
Tetimme bölümü: 40
Yukarıdaki kelimelerin yekûnuna bakıldığında, fiillerin farklı şekilleriyle birlikte, 1600’e yakın
kelimeye Tuhfetü’l-Hâfız’da yer verildiğini söylememiz mümkündür.
Eserde, Farsça kelimeler genellikle Türkçe kelimelerle açıklanmıştır. Bu tür Türkçe kelimelerin
içinde arkaik özellik gösterenler de bulunmaktadır. “Koçmak (B.12), yavu kılmak (B.14), öneşmek
(B.29), yülümek (B.38), ivici (B.78), tekerek (B.115), salyar (B.144), enek (B.149), yab yab (B.214),
uyan (B.217)”, arkaik diyebileceğimiz kelimelerden bazılarıdır. Müellifin Farsça kelimelere karşılık
olarak, Türkçenin dışında, Arapça ve bazen de yine Farsça kelimeler verdiğini görmekteyiz. Mesela,
Farsça kökenli “çârtâk” kelimesi; Arapça kökenli “eyvân” ve Farsça kökenli “vervâre” kelimelerinin
karşılığı olarak eserde yer almıştır (B.176). Farsça “tang, bâng” kelimeleri, yine Farsça kökenli “âvâze”
kelimesi ile açıklanmıştır (B.310). “Sürûş- ferişte; jâj, teynûs-hırmen; zâl-pîr” kelimeleri Farsça-Farsça
açıklamaları yapılan diğer kelimelere örnektir.
Eserde bazen de Arapça verilen kelimenin anlamı Farsça kelimeyle açıklanmıştır. Mesela, burç
isimlerinden olan “Kavs” kelimesi Arapça; bu kelimenin açıklaması için kullanılan “Kemân” kelimesi
ise Farsça kökenlidir (B.113). “Kemân” kelimesinin, eserin başka bir bölümünde ise Türkçe kökenli
“yay” kelimesi ile karşılandığını görmekteyiz (B.209). Ayrıca, Arapça kökenli “ceyş” kelimesi, yine
Arapça kökenli “asker” kelimesi ile açıklanmıştır (B.202).
Farsça birden çok eş anlamlı kelimenin, Türkçe tek kelime ile açıklandığı durumlar da vardır.
206. beyitte, “ceng, halâlûş, neberd, rezm, heycâ” kelimeleri, “savaş” kelimesi ile açıklanmıştır. Eserde,
hayvan isimleri verilirken bazı hayvanların mecâzî ifadelerle anlatıldığı görülür. Aşağıdaki beyitte,
“meges” kelimesinin sihr-i helâl sanatı ile hem anlamı verilip hem de Anka’nın tuzağından çekinmediği
ifade edilmiş; ikinci mısrada ise “gunde” (örümcek) kelimesi, “künde”yi çağrıştıracak şekilde
“pehlivan”a teşbih edilerek anlatılmıştır:
Dām-ı ˘anķādan ayaķ çekmez dil-āverken meges
Pek sinekdür atmaya ġunde örümcek pehlivān (B.235)
Fiillerden bazıları, hem fiillerle hem de meslek dallarıyla ilgili kısımlarda olmak üzere birden
çok kullanılmıştır. “Pâlûde” kelimesi, hem ism-i mef’ûllerin (B.86), hem de insanla ilgili kelimelerin
verildiği bölümlerde (B.188) “süzülmüş” anlamıyla yer almaktadır.
Eserle ilgili dikkat çeken bir diğer durum, müellifin Tuhfe-i Şâhidî’den lüzumlu bulduğu
kelimeleri seçerek aldığını söylemesine rağmen, mezkûr eserde geçmeyen kelimelere de yer vermiş
olmasıdır. Tuhfetü’l-Hâfız’da geçen burç isimleri ve münferit bazı kelimeler, Tuhfe-i Şâhidî’de yer
almayan kelimelerdendir. Bu durum, müellifin eserini hazırlarken farklı kaynaklardan yararlandığını
veya kendinden ilaveler yaptığını akla getirmektedir. (Tuhfe-i Şâhidî için bkz. Kılıç 2007:516-548)
Tuhfetü’l-Hâfız’ın incelememize konu olan eldeki bu tek nüshasında, harf ve hareke düzeyinde
çok sayıda istinsah hatası bulunmaktadır. Bir kısım kelimelerin yapısı ise, daha önce de ifade edildiği
gibi, aruz vezni sebebiyle değiştirilmiştir; ki bunu müstensihe mâl etmemek ve müellifin şahsî tasarrufu
olarak görmek doğru olacaktır. Bu sebeple, istinsahtan kaynaklandığını düşündüğümüz vezin, anlam vb.
durumlarla ilgili hatalar, çeviriyazı metin oluşturulurken düzeltildi ve kelimelerin nüshadaki (N.)
şekilleri dipnotlarla gösterildi. Hareke ile ilgili hataların, çok yer işgal edeceği düşüncesiyle, ayrıca
gösterilmesine ihtiyaç duyulmadı. Gerek Türkçe ve gerekse Farsça kelimelerde aruz sebebiyle meydana
gelen ses türemeleri, üst simge ile (üsi
tâd, d
evâmîden vb.) gösterildi. Bu tür kelimelerin aslî imlâlarının
dipnotlarda gösterilmesine ihtiyaç duyulmadı. Vâv-ı ma’dûlelerin yazılmasında, F. Tulga Ocak’ın
“Labial Hı’nın Çeviriyazıda Yazımı Sorunu” adlı makalesindeki görüşleri dikkate alındı.
338 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Okunamayan/okunuşunda tereddüt edilen kelimelerin yanına soru işaret kondu (Bkz. B.222). Aruz ve
anlam sebebiyle esere ilave edilen kelimeler ve ekler, köşeli parantez içine alındı. Ayrıca, günümüzde
kullanılmayan veya terim anlam özelliği taşıyan Türkçe kelimeler dipnotlarda açıklandı. Kıt’a ve
mesnevî nazım şekilleri eserde karışık olarak yer aldığı için beyitlere 1’den başlayarak sıra ile rakam
verildi.
TUĢFETÜ’L ĢĀFIŽ
[1b] Bi’smi’llāhi’r-raģmāni’r-raģìm ve bihì nesta˘ìnu ve ˘aleyhi netevekkelü innehū
veliyyü’l-ģāceti ve’t-tevfìķ
Śenā vü ģamd-i bì-iģŝā Cenāb-ı Kibriyāya ki nev˘-i berāsāyı elsine-i mütenevvi˘aya
āşinā ve ķuvve-i źihn ü iź˘ānlarınca vāķıf-ı mezāyā-yı fünūn-ı şettā ider. Ve dürūd-ı bì-ġāye ol
Ģażret-i efser-i celālet-zìver-i rüˇūs-ı enbiyāˇ fürūġ-baĥş-ı ervāģ u ecsād-ı evliyāˇ mührger-i
zamān-ı risālet neyyir-i āsmān-ı nübüvvet Cenāb-ı Muģammedü’l-Muŝšafā ˘aleyhi efżalü’ŝ-
ŝalavāt ve ekmelü’t-taģāyāya ki Ģabìb-i Ĥudā Resūl-i Kibriyā Sulšān-ı Sidre-nişìn-i mā-evģā
ve şefì˘-i yevmü’l-fez˘ı’l-ekber ve’l-cezāˇ olup źāt-ı ķudsì-menķabetleri ĥil˘at-i fāĥire-i inneke
le-˘alā ĥulķin ˘ažìm ile ˘unvān-ārā-yı mu˘cizāt ve lem˘a-i ˘ālem-tāb-ı fì ahseni taķvìm ile tābnāk-kerde-i
levlāke levlāk le-mā ĥalaķtü’l-eflāk olup ˘arŝa-i pehnā-yı
3 muģassenāt-ı źerrenümā
eśer-i ĥing-i berāhìn-i kerāmāt-ı nübüvvet-āyātıdur. Ve taģiyyāt-ı bì-nihāye ol çehāryār-ı
güzìn-i bā-ŝafā ve şehideyn-i Kerbelāˇ rıżvānu’llāhi te˘ālā ˘aleyhim ecma˘ìn ervāģ-ı
şerìflerine ki māh-ı münìr-i vera˘ ve himmet ü peykār u ĥalālūş u ŝalābetleri tābe-rūstā-hìz pā4-
bend-i küberā-yı zemìn-i -sitāyiş-berāyā-yı tevģìd-isbātıdur Ol Cenāb-ı Rabbü’l-müste˘āndan
temennā-yı gāh u bì-gāhumuz lušf u ˘ināyet-i Rabbānìsine mažhariyyetle neyl-i şefā˘atužmālarına
rehberì-i tevfìķ-i hidāyet ve iģsān u ˘ināyet eyleye Siyyemā bu devān-ı vādì-i ˘acz
u ķuŝūr ve pūyān-ı beyābān-ı perìşānì vü fütūr Ģāfıž e’s-Seyyid ˘Abdu’llāh bin e’s-Seyyid
Ĥalìl bin e’s-Seyyid ˘Aliyyü’l-meşhūr Ruscuklı endek-māye-i źihn ü şu˘ūrla [2a] zamān-ı
medìde ve evān-ı ˘adìde maģmiyye-i Selānìkde(ŝānaha’llāhu ˘ani’l-mehālik) būriyā-ferş-i
umūr olduķça hengām-ı ĥāliyye ve ˘ālem-i tehiyye-i āśār-ı Fārisiyyede nigeh-dāşte-i nažm u
nesr-i rumūz ve nigāşte-i müfādāt-ı ĥayāl-endūz eylemekde henūz debistān-ı fehm ü āşinānuñ
dìbāce-ĥvān-ı şi˘r ü inşāsı olduġı eśnādaki rūzì-dihende-i mecāmi˘-i enām tālānì-nümā-yı rūzì-
i beşeriyye ile sūy-ı bürūz-ı dihendegìsine dìde-dūz reh-peymāyì-i revānı ve pāyānì-i rehneverdi
Ķoşan nām maģalde peyker-nümā-yı taķdìr-i Yezdānì olup pes eyyām-ı meks ü
ārāmda deˇb-i dìrìne-i meˇlūfiyyet ri˘āyetine dest-res-i iķdām ve varaķ-gerdān-ı risāle-i ŝubģ u
şām ve sahāˇif-hān-ı çigūnegì-i hengām iken ba˘żı luġat-ı Fārisiyye düçārì-i dìde-i temāşā ile
mehmā-emken tanžìm ü tasšìr-i ifāde vü inhāsına serzeniş-kārì-i kūşiş-māye-i kemterì ile işbu
āśār-ı manžūmeye taģrìk-i kilk-i süksük-reftār ve Tuģfetü’l-Ģāfıž tesmiyesiyle ĥvāhiş-gerān-ı
Fārisì-ĥvānì olan kūdekān u cevānāna yādgār ķılınmaķ ümniyyesine çehre-küşā-yı ibtidār
oldı. Ancaķ irādet-nümā-yı ˘afv u ķuŝūr vābeste-i erbāb-ı kemālāt-ı ma˘ārif-mevfūr idügine
źihn ü şu˘ūr güvāh-ı rāst-şinās idügi münāsebetiyle teˇdiye-i merāsim i˘tiźār-ı nā-be-
çespānìden rū-gerdānì-i sūy-ı istinkāf ve ta˘bìrāt-ı künā-pesend ˘ibārāt-ı çekìde-i mìzāb berā˘ai
inkişāf olmışdur. Meˇmūldür ki māˇil-i ˘ilm-i Fārisì olan nev-hevesān u sütūde-tab˘ān ednā
nigāh-ı i˘tibārla behre-yāb ve belki seķāmet-nişāna ìrāś-ı selāsetde müşāhede-i şāhid-i
maģbūb-cemāl-i sühūlet birle źevķ-yāb olup bu faķìr-i pür-taķŝìri māˇü’l-ģayāt-ı du˘ā-i ĥayr
ile şādāb buyuralar.

3 bì-pehnā-yı N.
4 tā N.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 339
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Ve bi’llāhi’t-tevfìķ ve hüve ni˘me’r-refìķ
[2b] İbtidāˇ-i Nümūden-i Maŝdar
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
1 Penāhìden ŝıġınmaķdur perestìden-durur šapmaķ
Daĥı mālìden ovmaķ lābe kerden dindi yalvarmaķ
2 Çü şermìden utanmaķ daĥı pāşìden de šaġıtmaķ5
Süpūzìden-durur šaķmaķ rehìden oldı ķurtulmaķ
3 Ĥırāşìden šırımlamaķ6 tırāşìden-durur yonmaķ
Ĥarìden ŝatun almaķ daĥı baĥşìden baġışlamaķ
4 Berāzìden yarışmaķ daĥı cefsìden
7 de yapışmaķ
Çü verzìden ķazanmaķ oldı düzdìden8 uġurlamaķ9
5 Çü pürsìden-durur ŝormaķ u tersìden-durur ķorķmaķ
Gezìdendür ıŝırmaķ hem çeşìden didiler šatmaķ
6 Çekìden šamlamaķdur daĥı ĥìsìdendür ıŝlamaķ
Devāmìden ŝavurmaķ daĥı bārìden-durur yaġmaķ
7 Di sencìden-durur šartmaķ u pìçìden dinür ŝarmaķ
Çü şūrìden ķarışmaķ daĥı cūşìden de ķaynamaķ
8 Çerìden otlamaķdur daĥı güncìden-durur ŝıġmaķ
Çü tūzìden bıraķmaķdur şüĥūlìden yavaş urmaķ
9 Zehìdendür ŝu sızmaķ hem terencìden šarılġanmaķ10
Çü tūlìdendür igrenmek bimenkìden šoduldanmaķ11
10 Cehìden ķalġımaķdur12 hem firìbìdendür aldanmaķ
Bi-ĥusbìden uyamaķdur u baĥsìden zebūn olmaķ
Ìn Nìz Nümūden-i Maŝdar
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
11 Oķumaķ oldı ĥvānden hem namāz kerden namāz ķılmaķ
Çü fermūden buyurmaķdur nihāden didiler ķoymaķ
12 Sitāden oldı almaķ daĥı istāden-durur šurmaķ
Küşāden didiler açmaķ [u] der-āġūş kerdene ķoçmaķ13

5 šamlamaķ N.
6
tırmalamak.
7
çespìden anlamında.
8 dūzdìden N.
9
çalmak.
10 1. muzdarip olmak, kederlenmek, bunalmak. 2. nefret etmek.
11 kızarak homurdanmak, söylenmek, mırıldanmak.
12 sıçramak, hoplamak, kalkmak.
13 kucaklamak, sarılmak, bağrına basmak.
340 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
13 Şümürden dindi ŝaymaķ bāve kerden14 daĥı inanmaķ
Hem efkenden bıraķmaķdur rübūden didiler ķapmaķ
14 Daĥı mānden-durur ķalmaķ ġunūdendür ımızġanmaķ15
Çün ālūden bulaşmaķdur yavu kerden yavu ķılmaķ16
15 Hem endūden ŝıvamaķdur feşāndendür daĥı ŝaçmaķ
Daĥı efzūden artmaķdur hem efsürden-durur šonmaķ
16 Daĥı kenden ķoparmak˘ašse kerden dindi aġsırmaķ
Ĥefe kerden-durur boġmaķ hem efşürden-durur ŝıķmaķ
[3a] 17 Sütürdendür ķazımaķ daĥı kerden didiler ķılmaķ
.........................................................................................
17
Ìn Nìz Nümūden-i Maŝdar
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
18 Ābdest almaķ vüżū sāĥten-durur şüsten yumaķ
Rūze dāştendür oruç šutmaķ giristen aġlamaķ
19 Hem nüvisten yazmaķ oldı hem şināĥten añlamaķ
Oldı peyvesten ulaşmaķ daĥı besten baġlamaķ
20 Hem nişestendür oturmaķ daĥı ĥuften uyumaķ
Daĥı nigristen18-durur baķmaķ u tāften šoġmaķ
21 Hem fürūĥten dindi ŝatmaķ hem firiften aldamaķ19
Daĥı
endūĥten-durur dikmek nevāĥten oĥşamaķ
22 Daĥı āvìĥtendür aŝmaķ hem güriĥten kaçmaķ
Daĥı āmìĥten ķarışmaķ hem sirişten yoġrumaķ20
23 Hem şüküftendür açılmaķ daĥı cesten ŝıçramaķ
Yāften bulmaķdur āġeşten didiler šoġramaķ
Ìn Nìz Nümūden-i Maŝdar
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
24 Pesendìden begenmek daĥı ĥandìden-durur gülmek
Tüvānìden güci yitmek ü çìden dindi devşirmek
25 Büverzìden özenmek hem neverdìden-durur dürmek
Hem āşāmìden içmek daĥı nūşìden-durur içmek

14 Kelimenin aslı “bāver kerden”dir.
15 uyuklamak, azıcık uyumak.
16 kaybetmek.
17 Beyit noksandır.
18 Kelimenin aslı “nigeristen/nigerìsten”dir.
19 aldanmak.
20 yoğurmak.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 341
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
26 Daĥı sāyìden ezmekdür ü lāfìdendür ögünmek
Hem erzìden-durur degmek ü rencìdendür incitmek
27 Ne cünbìden di deprenmek ü gerdìden-durur dönmek
Çü pāyìden-durur depmek ü sürfìdendür öksürmek
28 Ne çāpìden di eşmek daĥı pūşìden-durur örtmek
Güvārìden siñirmek21 hem ġıjìden dindi sürtünmek
29 Sigālìdendür öñeşmek22 ü seglāyìden it ürmek
Amāsìden-durur şişmek ü rūyìden-durur bitmek
Ìn Nìz Nümūden-i Maŝdar
Mefā˘ilün Fe˘ilātün Mefā˘ilün Fe˘ilün
[3b] 30 Di cüsten istemege ĥvāsten23-durur dilemek
Güdāĥten erimekdür ü kāşten ekmek
31 Güźāşten daĥı geçmek di puĥtene pişmek
Ne bìĥten elemekdür ü rìĥten dökmek
32 Dinildi süftene delmek24 ü bāften bükmek
Ne gizlemek di niĥuften ü kūften dögmek
33 Dinür dirilmege zìsten ü küşten öldürmek
Süpürme rūften ü sāĥten-durur düzmek
34 Şitāften ivmek ü pìrāsten-durur bezmek
Ne rüsten ü derevìden di bitmek ü biçmek
35 Dimek ne güften ü āmūĥten oldı ögrenmek
.............................................................................
25
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
36 Di diñlenmekdür āsūden hem āverden getürmekdür
Nümūden daĥı göstermek ne peymūden di ölçmekdür
37 Güźārden ödemekdür hem sütūden daĥı ögmekdür
Döşemek dindi güsterden nişānden daĥı dikmekdür
38 Hem ölmek dindi mürden ĥatne kerden sünnet etmekdür
Dinildi āmeden gelmek sitürden daĥı yülmekdür26
39 Di üftāden-durur düşmek daĥı sūden ne sürmekdür
Yemek ĥvorden-durur düşnām dāden daĥı sövmekdür

21 sinirmek, hazmetmek.
22 öñdürmek N.
23 ĥāsten N.
24 degmek N.
25 Beyit noksandır.
26 Kelimenin aslı “yülümek” şeklinde olup, “tıraş etmek, kazımak” anlamlarına gelmektedir.
342 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
40 Di pālūden-durur süzmek züdūden daĥı silmekdür
Di fersūdendür eskitmek daĥı rānden de sürmekdür
41 Dinildi beslemek perverden ü bürden iletmekdür
........................................................................................
27
Fe˘ūlün Fe˘ūlün Fe˘ūlün Fe˘ūlün
42 İrişmek resìden işitmek şinìden
Üfürmek demìden bişürmek peźìden
28
43 Egilmek ĥamìden hem ürkmek remìden
Segirtmek devìden hem esmek vezìden
44 Di irmek29 resìden hem emmek mekìden
Di kesmek bürìden hem emmek mezìden
Nümūden-i Fi˘l-i Māżì
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
45 Bildi dānist ü didi güft ü yaratdı āferìd
Virdi dād aldı sitād açdı küşād irdi resìd
46 Geldi āmed gitdi reft ü oldı şüd çekdi keşìd
Ŝordı pürsìd iñledi nālìd ü ķurtuldı rehìd
47 Diledi ĥvāst istedi ĥvāhid işitdi hem şinìd
Ĥvord u nūşìddür yedi içdi daĥı uçdı perìd
[4a] 48 Uyudı ĥuft öldi mürd ü šoġdı zād u gördi dìd
Düşdi üftād atdı endāĥt oldı ġāˇib nā-pedìd
49 Buldı yāft u bükdi tāft u bürd iletdi hem resìd
Virdi šutdı dāşt u öldi küşt ü urdı hem zedìd
50 Sürdi rānìd oynadı bāzìd ü hem kesdi bürìd
Öpdi būsìd ovdı30 mālìd emdi dinmişdür mezìd
51 Ķaynadı cūşìd ü pişdi puĥt üfürdidür demìd
Düzdi sāzìd işledi kārìd ü zāhirdür pedìd
52 Çaldı düzdìd añdı yādìd oldı bād esdi vezìd
Ĥvānd oķudı mānd ķaldı oldı hem müjde nüvìd
53 Dögdi kūft u ruft süpürdi yalıñız ādem ferìd
Çün firìb
31 aldandı hem ķoydı nihād ürkdi remìd

27 Beyit noksandır.
28 berìden N.
29 dirmek N.
30 umdı N.
31 firift N.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 343
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Nümūden-i Mużāri˘
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
54 Pervered besler nigeh dāred baķar dìden görür
Hem tevāned ķudret eyler hem şeved ya˘nì olur
55 Gìred ü dāred šutar rìzed döker māned ķalur
Yer ĥvored nūşed içer sāzed düzer yābed bulur
56 Zār dāred sır šutar rāned sürer dāned bilür
Cūyed ister dem zened söyler daĥı āyed gelür
57 Üfted ü ĥìzed keşed gūyed zened mìred dimek
Çün düşer ķalķar çeker söyler urur belki ölür
58 Cūşed ü pāşed reved bended büred bāzed sited
Ķaynar u šamlar gider baġlar keser açar alur
59 Hem nüvìsed hem pesended hem şināsed hem nihed
Çün yazar daĥı begenür hem de añlar daĥı ķor
60 Gösterür dinmek nümūddur hem küşāded açılur
Daĥı āmìzed hem āmūzed ķarışur ögrenür
61 Mìpered tersed çeşed būyed rübūded hem büved
Bil uçar ķorķar šatar ķoķar ķapar daĥı olur
62 Der küşāyed hem nihüfted daĥı hem şāyed resed
Ķapu açar daĥı gizler olabilür irişür
Nümūden-i İsm-i Fā˘il
Fe˘ilātün Fe˘ilātün Fe˘ilātün Fe˘ilün
63 Oldı dānā bilici oķuyıcı ĥvānende
Daĥı bìnā görici hem ķoķıcı būyende
[4b] 64 Oldı zìbā
32 bezeyici gülici ĥandìde
Daĥı zìbā gibi zìnetleyici zìbende
65 Oldı dārāya mümāśil šutıcı dārende
Oldı gūyā gibi hem söyleyici gūyende
66 Oldı gìrdār šutıcı atıcı efkende
Oldı būyā ķoķıcı hem yelici33 pūyende
67 Öldüriciye küşende ķula di hem bende
Hem keşende çekici hem yiyici ĥvorānde
68 Hem devende ķoşıcı dirilicidür zinde
Hem perende uçıcı şavķ idici tābende

32 rìbā N.
33 hızlı koşan.
344 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
69 Bende ķulluķ idici utanıcı şermende
Hem bürende kesici yaķıcıdur sūzende
70 Sürici baķıcı rānende nigeh dārende
Hem çeşende šatıcı isteyici ĥvāhende
71 Hem nihende ķoyıcı soñ ķalıcı pes-mānde
Hem dihende virici işleyici kārende
72 Oldı āĥūrda(?) çerende ĥademì(?) ĥusbende
Hem revende gidici hem gelici āyende
Mef˘ūlü Mefā˘ìlü Mefā˘ìlü Fe˘ūlün
73 Ĥallāķ-ı cihān ismi-durur Ìzed ü Yezdān
Fermānını fehm eyleyici oldı şināsān
74 Dādār digil ˘ādile šālibe de34 cūyān
Derbān ķapu bekçisidür gözci nigehbān
75 Dìdār görici vü pedìdār nümāyān
Pinhān ola gizlüleyici żıddı nümāyān
76 Şāyāna di lāyıķlanıcı cāhile nādān
Söz söyleyici bilici güftār u süĥandān
77 Ĥandān gülici aġlayıcıdur daĥı giryān
Pūyān yilici iñleyicidür daĥı nālān
78 Reftār gidici ŝalınıcı oldı ĥırāmān
Gerdān dönici ivicidür35 daĥı şitābān
79 Sūzān yanıcı šaġlıcı
36 tālān u perìşān
Nūşān içici gül bitici ˘arŝa gülistān
Nümūden-i İsm-i Mef˘ūl
Mef˘ūlü Fā˘ilātü Mefā˘ìlü Fā˘ilāt
80 Dāniste di bilinmişe dìde görilmişe
Āmūĥte ögrenilmişe ĥvānde oķınmışa
81 Peyveste hem ķarılmışa ĥurde ķırılmışa
Berceste ŝıçramışa resìde irişmişe
[5a] 82 Bürde iletmişe di keşìde çekilmişe
Vābeste rehnilenmişe37 sūde sürilmişe

34 de: hem N. Aruz ve anlam sebebiyle düzeltildi.
35 acele eden.
36 “dağılan” anlamında.
37 “rehinlenmiş” anlamında.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 345
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
83 İşkeste di ķırılmışa mürde hem ölmişe
Endāĥte atılmışa dāde virilmişe
84 Güfte dinilmişe di züdūde silinmişe
Şüste dinildi yunmışa çìde derilmişe
85 Bügsüste di üzülmişe kende di ķopmışa
Beste di baġlanılmışa tūde yıġılmışa
86 Nūşìde di içilmişe ĥvorde yenilmişe
Pālūde di süzilmişe mānde di ķalmışa
87 Puĥte di pişmişe vü şinìde şidilmişe38
Suģte di yanmışa vü bürìde kesilmişe
88 Perverde beslenilmişe cāde gezilmişe
Reste di ķurtulınmışa efzūde artmışa
Mefā˘ilün Fe˘ilātün Mefā˘ilün Fe˘ilün
89 Yaradılınmışa çün āferìde söylenmiş
Güźeşte geçmişe dirler nümūde göstermiş
90 Di olmışa şüde peymūde hem de ölçülmiş
Girifte šutmışa dindi güzìde ayrılmış
91 Çekìde šamlamışa dir rübūde ķapılmış
Dinür çekilmişe sencìde rāde çizilmiş
92 Dinildi āmede gelmiş devìde segirtmiş
Dinür süĥande firistāde yāda göndermiş
93 Perìde uçmışa dir āzmūde ŝınanmış
Yegāne oldı firāde çeşìde šatılmış
Nümūden-i Emr-i Ģāżır
Fe˘ūlün Mefā˘ìlün Fe˘ūlün Mefā˘ìlün
94 Bi-dān bil bi-ĥvān oķu bi-y-ā gel bi-gūş diñle
Bi-ĥır al bi-ken ķopar bi-bür kes bi-kün işle
95 Bi-zen ur bi-küş öldür bi-dih vir bi-bend baġla
Bi-rev git bi-y-ār ilet bi-gìr šut bi-gū söyle
96 Bi-ĥvor ye bi-ĥvāb uyu bi-nūş iç bi-kār işle
Bi-ters ķorķ bi-güźār geç bi-keş çek bi-nāl iñle
97 Bi-dār šut bi-ĥvāh iste bi-bāz aç bi-zār aġla
Bi-y-āver getür bi-grìz 39 ķaç ìn-çünìn böyle
98 Bi-sūz yaķ bi-niger baķ bi-nih ķo çünān öyle
Bi-sāz düz bi-firistād gönder şinās añla

38 “işitilmiş” anlamında.
39 Kaçmak kelimesinin emir şekli “bi-girìz”dir.
346 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
[5b] Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
99 Ĥudādan ķıl temennā ġılme itsün źātıñı aģrā
Ĥudādur nām-ı Tañrı isti˘ānet eyle bì-iģŝā
100 Rasūli hem Muģammed Muŝšafā virdi ĥaber ģaķķā
Ŝalāt it rūz u şeb aña şefā˘at eyle istid˘ā
101 Ķadìm ü ģādiśātı farķ idüp esrār-ı źerrātı
Ki fehm it kāˇinātı cezm idüp ģālāt-ı iśbātı
102 Çü yazduķ bundan evvel ŝìġa-i māżì vü müstaķbel
Bilindi fā˘il ü mef˘ūl görindi fenn-i müsta˘mel
103 Şurū˘ itdük bu tıbyāna yolıyla nažm u i˘lāna
Müyesser ola ĥvānāna muķadder hem şināsāna
104 İder her baģri bìnāyì bilür envā˘-yı eşyāyı
Gel it bunda temāşāyı ki bil Fürsìce gūyāyı
105 Daĥı her baģri cūyāne çekildi vezn-i āsāna
Olur bir ĥvāce nā-dāna oturur bezm-i ˘irfāna
106 Ne ķılmış Şāhidì manžūm olındı münteĥab melzūm
Muķaddem olınan ma˘lūm olındı cā-be-cā merķūm
107 Ziyāde itmedüm tertìb nihāde itmeye taġlìb
Müfāda gösterem terġìb ĥafāda ķalmaya teksìb
108 Olanlar tuģfeme nāžır ķuŝūrın olalar sātir
Eger ġāˇib eger ģāżır du˘ādan itmeye ĥāsir
109 Kelāmum irdi pāyāna merāmum tuģfe cūyāne
Nižāmum Ģāfıž iĥvāna gele şāyed pesendāne
İbtidā Kerden-i Nümūden-i Āsmān u Mihr ü Māh
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
110 Āftāb u mihr ü raĥş oldı güneş gök āsmān
Hem güneş dinmiş ĥvor u ĥvorşìd ü raĥş arş kerzmān
111 Maşrıġa ĥāver dinildi maġribe hem bāĥter
Māh u meh ay yıldız aĥterdür sitāre hem çünān
112 Hem Ģamel Burc-ı Kebìr ü Sevr Öküz Cevzā da Ķoz
Oldı Seršān
40 Yengeç ü daĥı Eseddür Arslān
113 Sünbüle Salķım Terāzū Mìzān ˘Aķreb Kejdüme
Cedy ü Delv ü Ģūt u Ķavs Oġlaķ Ķoġa Balıķ Kemān41

40 Kelimenin aslı “Seretān”dır.
41 “Kavs” kelimesi Arapça; “kemân” kelimesi ise Pehlevîce kökenlidir.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 347
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
114 Ülkere Pervìn Zuĥal Keyvāna Behrām Merriĥe42
Şu˘le di tāb u fürūġ u reĥşe hem pejme šuman
[6a] 115 Yaġmura bārān šolu yeĥç 43 ü zelaķ di hem tekerk44
Yıldırım baĥnev dinür ķavs-ı ķuzeĥ45 Rüstem-kemān
46
116 Ebr bulut berf ķar oldı deme dipi boran
Hem ķıraġu bejm ü şeb-nem çiy zemistān ķış inan
117 Tìre-māh güz ayıdur behmen ķış ayı yaz temūz
Daĥı güz pāyìz ü tābistān imiş yaz bil zamān
118 Serd ü sermā germ ü germā ŝoġuķ ıssı yaz bahār
Maġ ķaranlıķ māġ gice ķaranlıġıdur hir šuman
119 Daĥı tārìke ķaranlıķ dindi dì dündür dì-şeb
47
Dün gice dūş u perendūş evvel ü evvel olan
120 Dünki gün dì-rūz
48 bugün im-rūz u im-şeb bu gice
Hem bu yıl im-sāl ü bıldır49 pār imiş ķılduķ beyān
121 Rūz gündür bām ŝabāģ u çāşt ķuşluķ şeb gice
Bāmdādan dön namāza bir vaķit ķılmış ˘ayān
122 Çün namāz-ı pìşìn öyledür namāz-ı dìgere
Di ikindidür namāz-ı şām olur aĥşam uyan
123 Hem namāz-ı ĥuften oldı vaķt-i yatsu añla gel
Hem namāz-ı bāmdād oldı ŝabāģ ey müslümān
124 Cennete dirler bihişt ü dūzaĥa šamu işit
Hem feriştedür sürūş işle ˘amel meˇvāya git
Nümūden-i Zemìn ü Cūyāt u Berz-ger
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
125 Yer zemìn ü deşt ovadur daĥı vādìdür ova
Hem serāb u şūra dirler ger çoraķlu yer ola
126 Rāh u reh yoldur daĥı işlek yola di şāh-rāh
Hem çerāgāh u ˘alefzār oldı otlaķ ot giyāh
127 Hem rufū
50 dirler ķatı bir yer getürse ger biri
Yarıġa kāf u şikāf eydür dönüm oldı gerì

42 Kelimenin aslı “Mirriĥ” olup “Merìĥ” şekli yaygın olarak kullanılmaktadır.
43 Kelimenin aslı “yeĥçe”dir.
44 dolu. Kelimenin aslı “tekerek”tir.
45 ķavs-ı ķūzeĥ N.
46 eleğim-sağma, gökkuşağı.
47 dūşeb N.
48 dìrā N.
49 geçen yıl.
50
“Rufū” kelimesi, “yamamak” anlamındadır. Tarama sözlüğünde, bu kelimenin karşılığı olarak “gözemek” verilmiştir.
348 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
128 Çāh u çeh ķuyu oyuķ tendìsedür çeşme bıñar
Ĥāk šopraķ gil çamur hem toz-durur gerd ü ġubār
129 Hem derin jerf ü nüġūl oldı çuķur gev ü meġāk
Balçıġa dindi ĥalāb u šaşuyacaķ tekne lāk
130 Hem ekinci berzgerdür kişt ekin şiyār našas
Buġdaya gendüm šaruya erzen ü hem gāvres
51
131 Arpa cevdür mercimek mencū ĥavìd oldı ģaŝìl
Hem daĥı burçaķ külūl ü lūbiyā bögrülce bil
[6b] 132 Penbe banbıķdur 52 ŝuŝam küncid ŝaman kāh çìne baķ
Ķuş yemi dāne tene53 vìze iri rìze uvaķ54
133 Di ŝabana belĥam u daĥı felāĥan ĥìş
55 oķ56
Hem57 seme zevle58 yaba hìd oldı yūġ boyunduruķ
134 Pārū hem māsa kürek ġāv-şeng
59 ögendire60 imiş
Dās oraķ örken61 nüvār iş-güç kiyā oldı demiş
135 Jāj
62 u teynūs oldı ĥırmen hem sipārìdür añız
Ŝā˘ kìle peymāne ölçek daĥı āsāndur geñiz63
136 Hem azıķ tūşe ķatıķdur nān-ĥvoriş ĥırŝ oldı āz
Ortaķ enbāz ucuz erzān çoķ di bisyār endek az
137 Hem kefe kesmik64 ü ķalbūr oldı ġirbāl ey aĥì
Hem ziyāde pìş imiş ĥursend ķāni˘dür daĥı
138 Hem beziġ ŝu bendidür daĥı oluķdur nāvdān
Arķ kārìz āsiyāb oldı degirmen ser-kerān
139 Çün bi-kār ek dindi bi-drev
65 biç bi-kūb dög ey kişi
Bil çeş
en bayramdur ġalle taĥıl lāleng bişi66

51 Kelimenin aslı “gāvers”tir.
52 pamuk.
53 tane.
54 ufak.
55 hìş N.
56 çekici hayvanların bağlandığı ortadaki düz ve uzun kısım.
57 Heme N.
58 çift öküzünün boyunduruktan çıkmaması için boyunduruğu geçirilen ağaç.
59 ġav-şeng N.
60 sığır sürmeye yarayan ucu sivri değnek.
61 ip, urgan.
62 rāz N.
63 kolay.
64 boğumlu iri saman, harmanda fenâ dövülmekten taneli kalmış başak.
65
“Direvìden/biçmek” fiilinin emr-i hâzır şekli “bi-direv”dir.
66 yağda kızartılmış çörek.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 349
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Nümūden-i Cism-i Ādemì
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
140 Didiler tārek depe ĥıyre ķafādur baş ser
Beyne maġz u rūy u rū yüzdür dimişler ey püser
141 Alna pìşānì dinür çizgisidür ājeng ü çìn
Ebrū ķaş müjgān müje kirpik yanaķ ruĥ al ĥaber
142 Çeşm göz pìle ķapaķdur lūc u lūk u kāj
67 şaşı
Hem bebek merdüm sirişk ü eşk yaşı yaş ter
143 Pūz u bedfūz u dehendür hem dehān aġız işit
Lünc aġız künci damaġ kām avurd zem perĥev kiler68
144 Esnemek ĥāmyāz u āsā bafc imiş hem salyar 69
Hem tükürmekdür tüfū lāl oldı dilsüz didiler
145 Leb šudak dendān diş tükrük ĥadūdur dil zebān
Hem burun bìnì sümük ĥılm oldı ĥvoydur daĥı ter
146 Inçķırıķ dindi zaġang u daĥı dìv-fersā uçuķ
Hem uçuķ tebĥāle gegirmek arūġ olmış meger
147 Rìş ŝaķal ķırġıl dümūy u ŝaruşındur zerd-fām
Ĥaš henüz çıķmış bürūt oldı bıyıķ tāfed
70 büker
148 Çün binā-gūş oldı dibi šarĥı ruĥsār u˘iźār
Diñle gūş oldı ķulaķ ben ĥāl u ŝaġır dindi ker
149 Hem zenaĥdāndur eñek71 gerdān u gerden de dinür
Hem boyun yāl u gelū oldı boġaz u sìne ber
[7a] 150 Dest el ü engüşt barmaķ müşt yumruķ bāzū ķol
Hem eriş dindi bilek vārin-durur dirsek meger
151 Hem büyük barmaķ sütürg ü küçügi kālūc imiş
Zeb geñizdür renc emek bāyed gerekdür ey püser
152 Šırnaġa nāĥun dinür kef aya bāz oldı ķulaç
Hem bidest oldı ķarış yek-vìje bir ķarış šutar
153 Dūş omuz ķoltuķ baġal püşt arķa pehlū eyegü72
Bil miyān āġūş ķucaķ nāfe göbek ķuşaķ kemer
154 Hem tehìgāh boş bögür ķarın şikem ķasıķ zihār
Uyluġ oldı rān
73 u zānū diz pūz incik didiler

67 kār N.
68 Üçüncü tef’ilede vezin aksamaktadır.
69 salya.
70 bāfed N.
71 çene.
72 Kelimenin sonundaki “-dür” eki, vezin yönünden fazlalık oluşturduğu için metne dâhil edilmedi.
73 zān N.
350 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
155 Pāşine ökçe pezūl ammā šopuķdur pey siñir
Pìş ü pes öñ ard u yan küşt oldı yüksekdür zeber
156 Cān revāndur dem nefes ten gevde bögrek 74 gürde hem
Çün baġırsaķ rūdedür ĥūn ķan u reg dindi šamar
157 Pūr u ferzende oġul dāder birāder ķardaşa
Oġul oġlına nebìre didiler ata peder
158 Kūdek oġlancıķ cevān yigit-durur king oldı kerz75
Gebz ü lemtürdür büyük ki her küçük kūdek püser
159 Bāy zengìndür gedā yoĥsul uludur hem büzürg
Gel ĥıŝım ĥvìş āşinā bildük di bìve zen peder
160 Ķoñşuya hem-sāye dinmiş ecnebì bìgāneye
Hem tebār oldı ķabìle daĥı sāmān didiler
161 Celd76 imiş çālāk u çābūk zūr ķuvvet sıtma teb
Oldı dām-ġūl ūr zerìrdür ŝarulıķ uyuz ne ger
162 Hem nizār u lāġar u saġbe arıķ77 ferbih semiz
Çirkine zişt ü ĥuşūk
78 dir leng odur aķsaķ gezer
163 Oldı bez79 düjìne vü ĥāriş
80 gicik81 ājuĥ sigil
Hem çıban dünbel ķızamuķ daĥı sürĥìze meger
164 Didiler fencā gerinmek lerze oldı ditremek
Demre82 peryūn debbeye83 [di] bād-kend oldı ĥaber
165 Pìr zāl oldı vü ġalšìden yuvalanmaķ-durur
Bunamış fertūt u evgār oldı kötrüm didiler
166 Necse dirlermiş gümìz ü gūh daĥı böyle84 çemìn
Ŝıç bi-rì işe bi-şāş oldı bi-şev
85 yıķa hemìn
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
167 Di gìsū saça hem merġūl örilmiş çehreye peyker
Güzel naġz u ĥunek hem ĥūb edeb ferheng ana māder

74 böbrek.
75 Farsça “king” kelimesi, “genç irisi, kart oğlan, hayasız, hasis” anlamlarına gelmektedir. Arapça “kerz” kelimesi ise “alçak,
hasis” anlamları taşımaktadır.
76 çāld N.
77 zayıf.
78 ĥuşuk N.
79 deri altında yara vb. nedenlerle oluşan ağrılı şişkinlik, beze, gudde.
80
“ĥāriş” kelimesinden sonra yer alan “-dir” eki, aruz vezni sebebiyle metne alınmadı.
81 kaşınma, kaşıntı, uyuz hastalığı.
82 bir çeşit cilt hastalığı, temre.
83 fıtıklı insan.
84 bula N.
85 bi-şevì N.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 351
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
[7b] 168 Küpe peyū vü gūşvār
86 u dūşìze ķız daĥı duĥter
87
Küçücük küpe bestūdur dinür ķızķardeşe ĥvāver
169 Kef
iş pā-būç u cāme šon yalıncaķ pā-bürehnedür
Edik88 mūze vü ķaynana ĥasū yine vü zen-māder
170 Sitìdür hem tigì ĥatun zih zād döl döşdür er şevher
Zen ˘avret şelledür ˘avret yeri gāndur cimā˘ ekśer
171 Ķabarcıķ ābile ābisten oldı ģāmile añla
Šoġurmaķ zaĥmetidür derd-i zih ĥvoy kerde varsa ter
172 Bilezik dindi dest-ebrencen ˘uryān añlanur çıplaķ
Meme pistān u gömlek pìrehen pìrāhen ey dilber
173 Kenìzek ķırnaķ89 oldı ergön90 ˘avret didiler kālem
Šul91 oldı bìve ammā merg ölümdür ķahbe ˘avret ġar
174 Didi ferĥāl ŝarġudur92 daĥı germābedür ģammām
Küs93 adı şülledür94 germābe šası hìz imiş dirler
175 ˘Arūs oldı gelin oynaş mūl u güyegü[dür] dāmād
Beşik gehvāredür hem-zād ikiz šoġdı dimekdür zād
[Nümūden-i Ta˘birāt-ı Mesken ü Āş-pez-ĥāne]
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
176 Ev serādur der ķapu peyġūledür köşe bucaķ
Pencere revzen di vervāre vü eyvān çāršāķ
177 Ķış evi kāşāne dinmiş reym tavan köşk oldı kāĥ
Ķara ev ĥargeh şigerf avlu vü çaķıl senglāĥ
178 İçerüye enderūn dinildi bìrūn šaşraya
Zìr ü bālā alt u üst pìrāmen ammā çevreye
179 Kec kireç kehgil ŝamanlu balçıķ oldı seng šaş
Āhek alçı dāse ķılçıķ ĥuşk u ter ķuru vü yaş
180 Ĥışt kerpiç rìg ķum ķānūn ocaķdur āb ŝu
Hìme hem hìzüm odundur āteş od destì sebū
181 Tef yalıñdur hem zebāne āteş āzer dūd tütün
Oldı āteşdān ocaķ [u] daĥı külĥan dindi tūn

86 guşvarā N.
87 Nüshada, “küpe” kelimesine eklenmiş olan “-dir” aruz sebebiyle metne alınmadı.
88 mest, koncu kısa çizme.
89 câriye, halayık.
90
“Kālen” kelimesi, “dul kadın” anlamına gelmekte olup tarama sözlüğünde “er gören” şeklinde yer almaktadır. Aruz
sebebiyle “er gören” kelimesinin yapısı değiştirilmiş olsa gerektir.
91 dul.
92 sarkık. “Ferĥāl” kelimesi, “kıvrımı ve büklümü olmayan sarkık saç” anlamındadır.
93 kadınların tenâsül uzvu. Her iki kelime de Farsça kökenlidir.
94 şāle N.
352 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
182 Köz zelekdür daĥı aĥger dindi kül ĥākistere
Hem kömür engüşt imiş küfdür kelāj u hem kere
183 Dìg çömlek kepçe kef-gìr oķlaġudur95 vārdān
96
Tekne zenber kūze bardaķ ķapķacaķdur bārdān
184 Ĥumre küpçük sìĥ şiş māşū elek kāse çanaķ
Šas pingān dabbe gön bardaķ kedū ķabaķ
185 Pātile tava senit97 nāve vü šaşt oldı legen
Hem se-pāye sac ayaġı tābe dinmişdür šıġan98
186 Ārd undur šuz nemek et gūşt etmek99 daĥı nān
Şìr süt ķaymaķ tūdur bal engebìn ü yaġ rūġān
187 Cūj
100 piliçdür beksimet kāk u ķaķırdaķ101 cezdere
Hem süpūs oldı kepek hem küflü etmek faĥfere
[8a] 188 Ĥāygìne ķayġanadur102 sözde kāçì [dür] bulamaç
Süzgidür103 pālūne pālūde süzilmiş ner mizāc
189 Ĥamre bulġur çorbası büryān aşı gūd-āb imiş
Piste
104 fıstıķ ķoz geviz bekmez daĥı dūşāb imiş
190 Māst yoġurt engūr üzüm sìb elma oldı nār enār
Hem kiras gülnār erik ālū siñen ŝu ĥvoş-güvār
191 İç yaġı pìh ü ŝoġan ĥūbyāz
105 u ķavun ĥarbuze
106
Hindüvāne ķarpuz oldı šatlıya dir bā-meze
192 İgde sincid ķaysı nālāk u murūd107 emrūd imiş
Ķa˘r üzüm ayva ķızılcıķ hem bih ü hemsūd imiş
193 Meske
108 dirlermiş tereyaġına dūġ ayrana hem
Nehre yayıķ mil˘aķa
109 ķaşıķ di sofra ĥvān hem
194 Puĥte pişmiş çig ĥām u ĥum küp imiş oķuduķ
Mìzbān mihmān alandur daĥı mihmāndur ķonuķ

95 oklava.
96 Kelimenin aslî imlâsı “vārden” şeklindedir.
97 hamur tahtası, sini, tepsi, oklava.
98 yağ tavası.
99 ekmek.
100 Kelimenin aslı “cūje”dir.
101 kuyruk, iç yağı gibi maddelerin yağları sızdırıldıktan sonra kalan posası, kıkırdak.
102 yumurta çalkalanarak yapılan bir tür tatlı.
103 süzgeç.
104 biste N.
105 Kelimenin aslı “ĥū-piyāz”dır.
106 ĥarpūze N.
107 armut.
108 müşke N.
109 ma˘laķa N.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 353
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
195 Telĥ acı turş ekşi ķoķmış kende šatsuz bì-meze
Gürsine aç sìr šoķ rūze oruç mendür öze
196 Cāme-ĥvāba çün döşekdür ev ķumaşıdur ĥanūr
Yaŝdıġa bālìn dirler ķālıba bister dinür
197 Hem nemed kiçe110 peş
im yüñdür yapaġıymış peşik
Baķ şādırvāndur büyük döşek luġatdan söyledük
198 Oldı dih köy köylü dihbān u şehir Kend
111 ey püser
Hem maģalle kūy u kū dirler ki ev dimek diler
Nümūden-i Şāhān u Dil-berān ve Ālāt-ı Neberdān u Dil-āverān
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
199 Şeh ü şāh pādişāh u pādişehdür ˘ādili dādār
Daĥı keyhān
112 ulu sulšāna dir ˘asker başı sālār
200 Ulu dārā vü ferzāne Ĥudāvend oldı milk issi
Siperdār u sipeh-beddür çeribaşı ŝavaş peykār
201 Hem ˘ādil ģākime dāver dinür iķlìme hem kişver
Serìr evreng taĥt oldı nişìmen cāy-ı istiķrār
202 Bezek ārāyiş ü zìb ü fer ü revnaķ daĥı zìver
Hem ˘asker ceyş ü efser tāc u heybetdür şükūh eş˘ār
203 Gürūh oldı bölük enbūh u cem˘iyyet ü manŝıb cāh
Oba dūde ĥara113 ĥayme çadır ĥergeh
114 ü dìgervār
204 Yüzük engüşterì gencūr u genc oldı ĥazìne hem
Daĥı gencìnedür ķul çāker oldı daĥı ĥidmetkār
115
[8b] 205 Tüvānādur dilìr ü alp [u] dinür hem bahādur nìv
116
Dil-āver merd er ü bālā boy u rütbelü pāyedār
206 Ŝavaş ceng ü ĥalālūş u neberd ü rezm ü heycādur
Daĥı perĥāş ģamle zemzeme āvāzdur u hiştbār
207 Yaraġ u ālet ü çalġu-durur sāz u žafer pìrūz
Urışmaķ oldı āsìb āşūb ürki117 neng dinmiş ˘ār
208 Siper ķalķan süñü118 nìze çomaķ gürz ü çomaķdur laĥt
Ķılıç şimşìr ü tìġ ü deşne ĥançer oķ gezi sūfār

110 keçe.
111 Türkçe’de Taşkent şehrine verilen isimdir.
112 keyhāz N.
113
“ĥara” kelimesi, “çadır” anlamını karşılamamaktadır.
114 çer-geh N.
115 Nüshada, “gencìnedir” kelimesinden sonra yer alan “hem” kelimesi vezni bozduğu için mente dâhil edilmedi.
116 nìr N.
117 ürkmek.
118 kargı, süngü, mızrak.
354 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
209 Kemān yay nāvek ü tìr oķ didiler ķoyacaķ yer kìş
Teber balta külünk mìtìn
119 tüfek zebšānedür120 hemvār
210 Ĥışımgìn šìre çevgān ŝavlecān demren dinür peykān
Şitāb ivmek121 dölenmek122 dindi ārām uyanıķ bì-dār
211 Tebìre šavul oldı ĥū-sitìh mekr ü sigālişdür123
Hem istìze124 sitìz oldı yavaş ādem-durur bürdbār
212 Yegin125 çìre vü muģkem üstüvār u ķuvvet oldı heng
Didiler üştülümdür ˘arbede yaŝlu-durur sūgvār
213 Yaraķlanmışdur āmāde yavuza dir ĥarūn u tünd
Yorutmaķ126 Türk-tāz oldı segirt dinmek bi-tāz güftār
214 Süvārì atludur yaya piyāde yab yab127 āheste
Levende didiler nā-dān u ġāfil ˘āķile huşyār
215 Nesìbe pāk-nijād u ķutlu ferģunde [vü] ĥurrem şād
Di ŝoñ pāyān u encāma ķolay āsān u güç düşvār
[Nümūden-i Ģayvānāt]
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
216 Esb ü raĥş u tevsen atdur daĥı ķıŝraķ mādiyān
Māĥçi pālān atı boz at ĥınk imiş ey rāˇifān128
217 Hem semend ola ķula129 seksek nerm-rev ser-keş çamış130
Zìn egerdür hem zimām
131 u hem licām oldı uyan132
218 Hem ligām dizgin yular efsār u šırnaķ sünb ü süm
Sìne-bende hem gömüldürük133 dimişler der-zebān
219 Tāziyāne ķamçı fitrāk oldı terki bār yük
Hem sebük yegni kem eksik endek az aġır girān

119 mìtin N.
120 zìšāne N.
121 koşmak.
122 mutmain olmak, temayül göstermek, sükûnet bulmak, karar kılmak, huzura kavuşmak, ağır davranmak.
123 Arapça kökenli “mekr” kelimesi, “hile, düşmanlık, kötü düşünceli olmak” gibi anlamlara gelmektedir. Farsça kökenli
“sigāliş” kelimesi ise, “sigāliden” fiilinin mastarı olup, “inatçılık, muhâlefet etmek, kötü düşünce, düşmanlık” anlamlarındadır.
124 Farsça kökenli “istìze” kelimesi, “inat, muhâlefet, cenk, düşmanlık ve kin” anlamlarına gelmektedir.
125 üstün, galip, kuvvetli, şiddetli, baskın.
126 koşmak, seğirtmek.
127 yavaş yavaş.
128
“Rāˇif” kelimesi, “merhametli, şefkatli” anlamının dışında, “önden giden at” anlamını da taşımaktadır.
129 1. gövdesi sarı veya kirli sarı renkte, yele, kuyruk ve bacağın alt kısmındaki kılların koyu renkte olduğu at donu. 2.bu renkte
olan (at).
130 haşarı, sert başlı (hayvan). Mısrada aruz aksamaktadır.
131 źimām N.
132 dizgin, yem, yular.
133 palan ve eyeri geri gitmesin diye hayvanların göğüslerine geçirilen göğüslük.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 355
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
220 Hem levìşedür yavaşa oldı [hem-]nām kürre šay
Gāv öküz üştür deve ester ķašır şìr arslan
221 Teng ķolañ134 ķaplan peleng ü ĥar eşek pārs oldı yūz
Šaġ keçisi reng ü geyik āhū ercdür gergedān
222 Hem ŝu ŝıġrı gāv-mìş ü yarasa(?) şeb-peredür (?)
Hem gevezn sıġın135 geviş nìş-ĥvor u keftār ŝırtlan
223 Büz keçidür mìş ķoyun erkeç nihāz u kebş ķoç
Māde dişi daĥı erkek ner dimişler añlanan
[9a] 224 Gūsfend olmış ķoyunuñ adı hem ķuzı bere
Gelle süri hem reme daĥı çobandur gellebān
225 Kebì maymun ayu ĥırs u rūbe dilkü seg köpek
Hem šoñuz ĥūk u gürāz u ķurda gürg olmış nişān
226 Hem şaġāl oldı çaķal sañsar dele ĥargūş olur
Šavşan u gürbe kedidür çizġ
136 kirpi mūş ŝıçan
227 Dāl ķartal āle šavşancıl u tìhū çil137 imiş
Çarġ çaķır zāġ ķarġa bāz yūģedür šoġan
228 Daĥı mūş-ĥvār u zeġan çaylaķ sıġırcıķ sārdur
Kūf ügi138 fāĥte ügeyk139 oldı vü ĥūl aġaç ķaķan
229 Kebk keklik serçe güncüşk ü perestū ķırlaġıç
Atmacadur bāşe bıldırcın semāne her zamān
230 Hem kebūterdür gögercin di kilindür bülbüle140
Daĥı hüdhüddür ibik ķuş murġ u bayķuş būm olan
231 Baš ķaz oldı šoy141 ĥubāra söyle sürĥāb añġıda142
Daĥı murġ-āb ördek ü šurna küleng oldı beyān
232 Āşiyāna ķuş yuvası yavrusı hem beççedür
Süglüne143 teźerv güzel dinmiş šavuķdur mākiyān
233 Ķuş yumurtasına ıšlāķ eylediler toĥm-ı murġ
Hem betūrāk iki taĥta ürker andan šāˇirān
234 Peşşedür sivrisinek münc
i-sitūh ŝaru arı
Hem üyez144 ĥargez arı zenbūr u kendūdur ķovan

134 yaban eşeği.
135 yabani geyik ve sığır.
136 çìz N.
137 bir çeşit keklik.
138 baykuş.
139 üveyik.
140 küçük testi, emzikli su kabı.
141 kazdan büyük bir yabani kuş.
142 bir çeşit su kuşu.
143 sülün.
144 sivrisinek, at sineği, eşek sineği, tatarcık, büvelek, üvez.
356 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
235 Dām-ı ˘anķādan ayaķ çekmez dil-āverken meges
Pek sinekdür atmaya ġunde örümcek pehlivān
236 Dìvçe süglük145 hem zelūdur146 keyke dinmiş[dür] büre147
Kejdüm ˘aķrebdür ķarınca mūr u mār oldı ılan148
237 Ķurbaġa ġūk u kelerdür sūsmār ammā dimiş
Hep bu yüzden adımı çaġırdı ŝad-pāye çıyan
238 Didiler māhì balıķdur kefçelìz 149 it balıġı
Hem balıķçın150 būtìmār u yengece ĥarçeng inan
239 Hem ŝu atısı neheng oldı keşef dinmiş baġa
Ķa˘r deryā dibidür hem lücce dalġa ey cevān
[Nümūden-i Giyāhān]
Mefā˘ilün Fe˘ilātün Mefā˘ilün Fe˘ilāt
240 Dıraĥt aġaç köke bìĥ ü fidana dindi nihāl
Budaķ di şāĥa olur daĥı dūje butraġa151 fāl
241 Yemiş ber oldı daĥı bār u mìve dindi ˘aceb
Henüz irişmişe nev-bāve söylediler hep
242 Baķılsa yapraġa berg ü aġaca çūb da dinür
Dıraĥtuñ ekśerì bār ismine kelām olınur
[9b] 243 Seriv kenefş ü sipìdām ķavaķ u ķayın nūc
Di sincid igdeye ılķın gez āvrese152 arduc
244 Di loĥısa daĥı zāce ķızılcıġa hemsūd
Dinür mer
iĥ Şām aġacına daĥı bìde sögüt
245 Üzüm çubuġına rez dindi būsitān pālìz
Hem oldı bāġ da pālìz ile luġatda ikiz
246 Di ĥūşe ŝalķıma153 sen cefte aŝmadur dimiş ol
Semiz otına dinür toĥmiyāne kāhū marul
247 Ķoruķ di ġūreye hem merdene di mersine
Ķuzıķulaġı türūşe vü na˘ne pūzìne
248 Daĥı sipend ü sipendān yüzerlige154 dirler
Hem oldı feslegen isperġam u kümā mantar

145 sülük.
146 Kelimenin aslı “zālū”dur.
147 binüt N. pire.
148 yılan.
149 kefçilìn N.
150 balıkçıl.
151 üç köşeli diken, pıtrak.
152 Kelimenin aslı “āvers”tir.
153 salķıma N.
154 üzerlik otu.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 357
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
249 Penìrek oldı ebegümeci vü isfināc
Biz ıspanaķ mı dirüz böyle šoldı bāġ-ı ŝımaĥ
250 Şütürġān 155 oldı deve dikeni vü ŝarmaşıġa
Dinildi pìçe dinür cüfte añla šolaşıġa
251 Di ĥarnūb
156 ol keçiboynuzına dikendür ĥār
Luġatda dikene nìş eylemiş daĥı eş˘ār
252 Çü ĥašmì ĥìz ü siperġam da dindi feslegene
Hemìşe müşk otı nāk olsun öyle söyleyene
Nümūden-i Ālāt-ı Çulhā
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
253 Çün šoķındı źihnüme çulhāya dirler pāy-bāf
Tār u pūd arġaç157 eriş158 vefre gücidür159 ŝanma lāf
254 Çenbere āhençe dirler bizi160 kirpās it nüvìs
Çerĥe161 çıķrıķ igi162 meymūn arışıķdur163 bād-rìs164
255 Çün kenev kendir sirìşìmi yelime165 gördiler
Bak gulūle bil yumaķdur diyicek döndürdiler
Nümūden-i Melzūmāt-ı Derzì
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
256 Sūzen igne gāz miķrāż166 u gez arşun kej
167 ipek
Dindi dìbāc u perend ibrìşime fehm eyle pek
257 Dūĥten dikmek ķumāşa kāle hem kālā dinür
Bir ķumāş olsa naķışlu perniyān zìbā dinür
258 Rişte iplik nev yeñi dügüm girih bend bāġ
Hem gürūhadur yumaķ iplik ucıdur hem penāġ

155 şütürġan N.
156 ĥarnub N.
157 dokumalarda çözgü üzerine enliliğine atılan ip.
158 dokuma tezgâhlarında uzunluğuna atılan ip, arış, boy ipliğ.
159 bez tezgâhında ipliği ayarlayan tezgâh tarağı.
160 katı bir şeyi dikerken iğne geçirecek yeri delmek için kullanılan, çelikten yapılmış, sivri uçlu ve ağaç saplı araç, tığ.
161 çerve N.
162 eksen, kutup, mihver.
163 Kelimenin aslı, “iplik eğrilecek iğ(mihver)e takılan tahta veya gönden yapılan yuvarlak” anlamına gelen “aġırşaķ”tır.
164 pāv-rìs N.
165 elmeye N. “Yelim” kelimesi, “tutkal, yapışkan nesne” anlamlarına gelmektedir.
166 makas türü kesecek âletler.
167 kez N.
358 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
[10a] 259 Hem nigende baĥyedür168 daĥı dinilmiş tügme gūy
Anuñla iglik169 durur isterse olsun boy boy
260 Nìfe iç šon yaķası şalvār šon ķaftān ķabā
Ĥırķa delķ oldı etek dāmen girìbāndur yaķa
261 Hem yamalu jendedür çāk oldı yırtıķ aba şāl
Pìşe ŝan˘atdur ŝaçaķ170 rìşe tele tār ile ķāl
Nümūden-i Edevāt-ı Bennā
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
262 Didiler bennā ipi hencār imiş ķazma türüşt
171
Erre buçķu dörpi çūb-sāy egri kejdür hem dürüşt
263 Hem çekiç ĥāyisk imiş tìşe keser sūhen172 ege
Yondı tırāş u dırāz uzun bilendi tādeke
264 Gird degirmi173 pehn174 yaŝŝı hem ķatıdur añla saĥt
Baķ ķıŝa kūteh dimek yüksek bülend alçaķ pest
265 İp resen šoķmaķ güzìne hem dürūdger dülgere
Didiler perdāĥte daĥı düzilmiş şeylere
Nümūden-i Ĥaffāf 175
266 Kefşger ĥaffāfa176 dinmiş kārgāh oldı dükān
Kefş başmaķ177 ŝaġrı kìmuĥt u edìmdür saĥtiyān178
267 Çerme gön dirler direfşek bize179 çün her pìşger
Usta üstāź u çıraķ şākird imiş ey pür-hüner
Serrāc
268 Pārdum ķusķun180 biraz oldı ķayış mìşìn de gel
Baġ ķılādedür telìse hegbe hem ĥurçìn de gel

168 “Dikiş, teyel” anlamlarına gelen Farsça kökenli bir kelimedir.
169 ilik, düğme.
170 saçaķ N.
171 dürüşt N.
172 sūhān N.
173 yuvarlak.
174 Kelimenin aslı “pehen”dir.
175 ĥafĥāf N.
176 ĥafĥāf N.
177 ayakkabı.
178 tabaklanmış deri.
179 bez, kumaş.
180 eyer, semer ve palanın arkasında bulunan ve kuyruk altından geçirilen kuşak.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 359
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Debbāġ u Bıçaķcı
269 Didiler mūken dibāġa post deridür bil kelām
Daĥı kārd oldı bıçaķ ķındur ġilāf u hem niyām
Nümūden-i Ķuyumcı
270 Sìm ü zer altun gümüş ammā ķuyumcıluķ da güç
Mis baķır erziz ķalaydur sürb ķurşun rūy tūc 181
271 Jìve sìm-āb182 māhe matķab is ü pas oldı çü jeng
Çün zidūden oldı açmaķ maŝķalayla eyle reng
272 İncü mürvārìd ü cevherdür güher puldur peşìz
Pìşeger183 zerger didiler ey ķuyumcı šurma diz
[10b] Āhenger
273 Oldı āhenger demürci örse sindān dindi ad
Hem ķıŝaç184 enbür demür āhen dimişdür üsitād
Nümūden-i ˘Aššār
274 Dürlü dürlü gūn-a-gūn
185 oldı vü men bašman imiş
Hem girān oldı bahālu hem ucuz erzān imiş
275 Pìlever çerçi-durur otçı pizişk ˘aķluñda186 šut
Ķaŝnı187 engüjed ü nìje günlük188 oldı dārū ot
276 Hem çörek otı bûġanc okundı kimnūn189 zìredür
Hem pirinç boncuķ şebedür ġayrì boncuķ mühredür
277 Zih kiriş hem zāc zāg190 u ābgìne sırçadur
Daĥı aşudur gil-i sürĥ ancaķ ˘aşı Türkçedür
278 Çaķmaġa āteş-zene ĥaf ķava dir ŝor bilmeze
Hem terāzū veznedür hem bād-bìzen
191 yelpeze192
279 Borç vām u fāˇide sūd oldı ser-māye işit
Māye endūzì ķazanursın dimekdür ey yigit

181 tunç.
182 civa.
183 Farsça “meslek sahibi, sanatkâr, esnaf” anlamlarına gelmektedir.
184 kıskaç, kerpeten.
185 Kelimenin aslî imlâsı, “gūn-ā-gūn” şeklindedir.
186 ˘aķlında N.
187 baldırgan zamkı.
188 tütsü için kullanılan bir çeşit ağaç sakızı.
189 kimyon.
190 siyah mürekkep. Arapça bir kelimedir.
191 bād-rìzìn N.
192 yelpâze.
360 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
Boyacı
280 Reng-rìz oldı boyacı nìl imiş bildük çivid
Zerd ŝaru gök kebūd u ķırmızı sürĥ aķ sipìd
281 Hem yeşil sebz ü siyeh ķara vü gülgūne figer
193
Daĥı mora dìze dirler pìse ala al ĥaber
Ālāt-ı Berber
282 Ustura dirler sütürreye fisāna bilegü
Hem šaraķ şāne secencel āyine ķıl oldu mū
Nümūden-i Ta˘bìrāt-ı Kātib
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
283 Ķalemdür kilk ü ĥāme söz süĥan kāġız biti cānā
Nivişt ü hem nibişt oldı yazu kātib debìr ammā
284 Sirişt ü şinşine šab˘at nihād u hem meniş fehm it
Töre āyìn ü meźheb kìş ü hem kār iş imiş cezm it
285 Daĥı minnet sipās evvel nüĥust oldı çerā n’içün
Ķolay pervā sezā der-ĥvor n’içünsüzdür dimek bì-çūn
286 Nedür çendān u çendìn ol ķadar hem bu ķadar dinmek
Yemìn sevgend imiş māl isteyici ĥūzeger dinmek
287 Daĥıdur nìz ü nesne çìz ü eknūn u kenūn şimdi
Yaķìn nezdìk ıraķ dūr oldı geç dìr añla gel imdi
288 Çün oldı pārsā zāhid niyā dinmiş dede taĥķìķ
Güvāh oldı šanıķ hem-rāh yoldaş eyleyen terfìķ
[11a] 289 Eniş şìb ü yoķuş hem firāz u yufķa194 tenüg oldı
Genişdür hem ferāĥ u bol firāvān šar teng oldı
290 Vedā˘ itdi dimek bed-rūd kerd ü varlıġ[a] hestì
Kişi kākā raŝad vaķtde dimekdür añladuķ şaŝtì
291 Tu sen dimek dürüş diñle yeter bes öyle olsa pes
Peyām oldı ĥaber āsān geñez195 tek ģamle ĥayli bes
292 Yarara mì-sezed dir daĥı mì-zìbed yaraşura
Kulaġuz reh-bere şāhid di zìbāya dügün sūra
293 Sezā fercām u bārìk ince düpdüz dindi hemvāra
Daĥı ŝāfìye nāb u ˘ahde peymān rüşvete pare

193 allık.
194 “yüzü yumuşak, merhametli” anlamında.
195 kolay.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 361
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
294 Piyāle āftāb u cām u sāġardur ķadeģ hemvār
Mey ü ŝahbā mül ü bāde şarāba dinmiş ey ġam-ĥvār
295 Sìgìdür hem süci196 beng oldı maŝlıķ197 mest ser-ĥvoşa
Neşāša neşˇe hem neşve dinür içkici mì-nūşe
296 Tehì boşdur šolu pür daĥı leb-rìz oldı pek šolsa
Poŝa derd oldı teh dip cür˘adur peymānede olsa
297 Delik sūrāĥ imiş şìşe ŝürāĥì bāzgūn ammā
Ķonursa ˘aksine şey baş aşağı ser-nigūn ammā
298 Murād kām āş
itì barışmaġa dir hem yavaşdur rām
Šabìden esnemek ķıŝra198 seterven dir vaķit hengām
299 Dinür šanbūra şeştā def dumur199 ıķlıġ200 rebāb olsun
Ķopuz ber-beš düdük nāy çeng nāķır ķır śevāb olsun
Nümūden-i Ģālāt-ı Źemìme
Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün Mefā˘ìlün
300 Ģasūd oldı bed-endìş ü ķoġıcı dir süĥan-çìne
Yoġuna zeft ü sitebr kendüzin görici ĥod-bìne
301 Dinür ĥod-rā sütūden kendin ögmek berçedür ķalġı201
Gedik raĥne vü bāšıl söze jājvìn di sitān çalġı202
302 Denes çirk ü cerāģatlu çıban çaġz u iriñdür rìm
Hem oldı müstemend eñlü vü ĥırsız düzd ü yarım nìm
303 Daĥı bārendegì ķay kāsnì güneyik203 kāġadur nā-dān
Çürük pūsìde şütür-bān
204 deveci hem şubān çoban
304 Dürūġ oldı yalan ammā šaġarcıķ dindi enbāna
Yorıcı oldı dellāle hem oldı daĥme gūr-ĥāne 205
305 Fürū-māye ŝoyı meźmūm ödeşmek kìnini pādāş
Fesānedür meśel derd aġrı güm yavu206 vü kelle baş
[11b] 306 Sevinmekle şitāb adı bašardur bìm olup ķorķu
Göñülde šasa ĥārĥār u nijend ü hem düjem ķayġu

196 1. şarap. 2. içki içme.
197 esrar, haşiş.
198 kısır.
199 Kelimenin aslı “dumru”dur.
200 rebap, ayaklı kemanî.
201 kalkmak.
202 Farsça “sitān” kelimesi, “sırtüstü yatmak” anlamına gelmekte olup eski Türkçede “çalkoyun” tabir olunur.
203 hindiba bitkisi.
204 üştür-bān N.
205 mezarlık.
206 kaybetmek.
362 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
307 Daġal-bāz u daġal-zen ķalbazandur207 sidüge sergìn
Dimişler ĥìz meˇbūn208 oldı merd ere dinür pākìn
308 Çelìpā ģaç u šapmaķdur perestiş daĥı tersādur
Dinür muġ kāfire deyr ü künişt illā kenìsādur209
309 Güźāf u jāj u hezl ü lāġ olup bì-hūde söz ey merd
Mülend ü keb-zenende yāfe-gūdur söyleyici ferd
310 Ceres çañ hem derādur šang u bāng añlandı āvāze
Hem İncìl ismi engliyūn
210 imiş muġ-beççedür tāze
311 Neşāf u şeyd ü şeydā bì-huş u bì-hūş u dìvāne
Delü di böyle medhūşa ˘aķıllu hūş-mendāna
Nümūden-i Tetimme
Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilātün Fā˘ilāt
312 Bih eyü şìrìn šatlu bāk ķorķu veydür o
Oldı nìkūyì eyülük ìnek işte ķoķu bū
313 Rüstaĥìz oldı ķıyāmet gām adım ķanda kücā
Key ķaçan bāver inan ķurtulma adıdur rehā
314 Dāˇim ider sūk yas yazuķ güneh nusģ oldı pend
Hem yarar oldı sere hildür bıraġu ķaç çend
315 Yek dü bir iki se çār üç dört ü beş penc ur ķulaķ
Altı şeşdür hem yedi heft ü sekiz şeşt oldı baķ
316 Nüh šoķuz on deh yigirmi bìst otuz sì ķırķ çil
Elli pencāh şaŝt altmış yetmişi heftād bil
[12a] 317 Seksene heştād u šoķsana neved dir yüze ŝad
Biñ hezār oldı hezārān niçe biñdür eyle ˘ad
318 Hem ģurūf-ı ebcedi bir ķā˘ide itsek şümār
Al elifden bir diyüp tā on ˘adedle yāya var
319 Oldı ebced daĥı hevvez hem de ģuššì bi’t-tamām
Ŝoñra kāfı ŝay yigirmi ķāfla göster ķarār
320 Vardı kāfdan ķāfa dek bildüñ yigirmiden yüze
Ķāfa yüz rāya iki yüz ˘add ile ġayna çıķar
321 Ġayn olur biñ böyledür ta˘dāda çünki ķā˘ide
Tuģfenüñ tārìĥini gel ķıl ģisāb-ı āşikār

207 Farsça aslı “ķalb-zen” olan kelime, nüshada “ķālbazān” şeklinde imlâ edilmiştir.
208 oğlan.
209 kilise.
210 Kelimenin aslı “engiliyūn”dur.
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 363
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
322 Mıŝra˘-ı evvel ģurūf-ı sāde bir šārìĥ düşer
Ģarf-i cevherdār-ı śānì başķa šārìĥ it şümār
323 Tuģfe-i Ģāfız-durur erbāb-ı ˘ilme ber-güźār
Ķılsun ol Bārì Kitāb-ı Şāhidìveş yādgār
SONUÇ
Tuhfetü’l-Hâfız, Ruscuklu Hâfız Abdullah b. Halil b. Ali tarafından mesnevî ve kıt’a nazım
şekilleriyle yazılmış, Farsça-Türkçe manzum bir sözlüktür. Eserin bilinen tek nüshası, Süleymaniye
Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü’nde 3191 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Eser,
Selanik’te Koşan isimli bir yerde -şairin tetimme kısmında yazmış olduğu tarih beytinden hareketle- H.
1194/95 (M. 1780) senesinde kaleme alınmıştır.
Tuhfetü’l-Hâfız, hayli süslü bir dille yazılmış olan mensur bir mukaddime ile başlar. Eser,
mesnevî ve kıt’a nazım şekilleriyle yazılmış 323 beyitten oluşmaktadır. Bu beyitlerden 3 tanesinin 1’er
mısraı ise noksandır. Eserin 97 beyti kıt’a; 226 beyti ise mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Eserde
mukaddime ve tetimme de dâhil olmak üzere birlikte 29 bölüm bulunmaktadır.
Müellif, eserini Tuhfe-i Şâhidî’den lüzumlu olarak gördüğü kelimeleri seçerek oluşturduğunu
ifade etmektedir. 1600’e yakın Farsça kelimenin Türkçe karşılığının verildiği eserin, manzum lügatlar
içinde dikkat çeken yönü -zaman zaman farklılık gösterse de- bölümlerin konulara göre tertip edilmiş
olmasıdır. Tuhfetü’l-Hâfız’ın gerek mensur mukaddimesi ve gerekse aruz yönünden hayli başarılı oluşu,
müellifinin Farsçaya ve aruza hâkimiyetini gösteren önemli ipuçlarıdır.
KAYNAKÇA
Bursalı Mehmed Tahir Efendi (1333), Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire
DİLÇİN, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERKAN, Mustafa (1991), “Bahrü’l-Garâib”, DİA (4), İstanbul: TDV.
Hâfız Abdullah b. Halil, Tuhfetü’l-Hâfız, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi
Bölümü, No: 3191.
JOHNSON, Francis (1852), Dictionary (Persian, Arabic and English), London.
KANAR, Mehmet (1998), Farsça-Türkçe Büyük Sözlük, İstanbul: Birim Yayınları.
KANAR, Mehmet (2007), Türkçe-Farsça Sözlük, İstanbul: Bayrak Yayınları.
KARTAL, Ahmet (2003), Tuhfe-i Remzî, Ankara: Akçağ.
KILIÇ, Atabey (2007), “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (Metin)”, Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 2/4 Fall 2007, p. 516-548, ISSN: 1308-2140, ANKARA/TURKEY.
KILIÇ, Atabey (2007), “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Vehbî (Metin)”, Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 2/2 Spring 2007, p. 410-475, ISSN: 1308-2140, ANKARA/TURKEY.
KIRBIYIK, Mehmet (2002), “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (11), 181-200.
Mütercim Âsım Efendi (2009), Burhan-ı Katı, Haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs, İstanbul: TDK.
364 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
OCAK, F. Tulga (1997), “Labial Hı’nın Çeviriyazıda Yazımı Sorunu”, Çağdaş Türk Edebiyatına
Eleştirel Bir Bakış-Nevin Önberk Armağanı, Ankara: Simurg, 167-172.
ÖZ, Yusuf (1996), “Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler”, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
ÖZ, Yusuf (1999), Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
ŞÜKÜN, Ziya (1984), Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya, İstanbul: MEB.
TUMAN, Mehmet Nâil (2001), Tuhfe-i Nâilî (Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), Ankara: Bizim Büro.
TURAN, Muhittin (2012), “Hasan Rızâyî ve Kân-ı Ma’ânî İsimli Manzum Sözlüğü”, Turkish Studies -
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 7/4, Fall 2012, p. 2939-2992, ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
UNAT, Faik Reşit (1984), Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara: TTK.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
DÜZENLİ, M.B., (2015). “Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız / A Persian – Turkish
Verse Dictionary: Tuhfetu’l-Hafız”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Şefik
Yaşar Armağanı), Volume 10/12 Summer 2015, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net,
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8586, p. 329-370.
















Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 365
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
EKLER
vr.1b-2a


vr.2b-3a
366 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
vr.3b-4a
vr.4b-5a
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 367
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
vr.5b-6a
vr.6b-7a

368 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
vr.7b-8a
vr.8b-9a
Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız 369
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
vr.9b-10a
vr.10b-11a
370 Mesut Bayram DÜZENLİ
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/12 Summer 2015
vr.11b-12a