TATAR BİLMECELERİNDEKİ ARAPÇA, FARSÇA VE RUSÇA ALINTILAR ÜZERİNE
*
Özet
Bilmeceler halk kültürünün en önemli öğelerinden biridir. Diğer halk edebiyatı
ürünü gibi komşuluk ilişkilerini gösteren ipuçlarına sahiptir. Bu çalışma Tatar
bilmecelerindeki alıntı öğelerle ilgilenecek; Arapça, Farsça ve Rusça alıntıları
ses bilgisi ve anlam çerçeveleri bakımından ele alacaktır. Çalışmada bu üç dile
ait toplam 482 adet alıntı öğeye yer verilecektir. Bunların dillere göre sayısı şu
şekildedir: Arapça 250 (%52) Farsça 101 (%21) Rusça 131 (%27).
Anahtar kelimeler: Tatar, bilmeceler, ödünçleme, alıntı, halk edebiyatı.
Abstract
Riddles are one of the most important elements of folk culture. They have many
clues showing neighborhood relations, such as other folk literature products.
This study deals with borrowed elements in Tatar riddles and borrowings form
Arabic, Persian and Russian are studied according to their phonetic and
semantic properties. In this study, totally 482 borrowed elements are evaluated.
The distribution of borrowings are as follows: Arabic 250 (%52), Farsça 101
(%21), Russian 131 (%27).
Keywords: Tatar, riddles, borrowing, loanword, folk literature..
GİRİŞ
Bilmece Ve Tatar Bilmeceleri
Bilmeceler diğer halk edebiyatı ürünleri gibi içinde doğdukları toplumun
hayata bakışını yansıtan ürünlerdir. Doğalarında bulunan “gizleyerek
anlatma” özelliği, dilin farklı kullanımlarını doğurmakta; bu farklı
kullanımlar da dil araştırmacıları için önemli bir araştırma alanı
oluşturmaktadır. Bilmecelerin şiirsel yapıları, mecazlı söyleyişlere
dayanmaları edebiyat incelemeleri için de dikkate değer veriler
sunmaktadır.
Çalışmamızın konusu olan Tatar bilmeceleri de dil ve edebiyat
incelemeleri için oldukça zengin bir malzeme barındırmaktadır. Tatar
kültürünün farklı alanlarının yansımalarını bu bilmecelerde bulmak
mümkündür. Tatarlar bilmece için “Tabışmak” kelimesini kullanırlar. Bir fiil
ismi olan kelimenin kökü, bulmak anlamına gelen “tap-” fiilidir. Gizleneni
* Yard. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Türkçe Öğretmenliği Bölümü
Buca-İzmir. canerkerimoglu@yahoo.com
Caner Kerimoğlu
192
bulmak temelinde kurulan bilmecelerin tap- “bulmak” fiilinin kullanılarak
adlandırılması diğer Türk lehçelerinde de gördüğümüz bir durumdur:
Azerbaycan Türkçesi: Bilmece, Tapmaca, Başkurt Türkçesi: Yomak,
Tabışmak, Kazak Türkçesi: Jumbak, Kırgız Türkçesi: Tabışmak, Özbek
Türkçesi: Tapişmak, Türkmen Türkçesi: Matal, Tapmaça, Yeni Uygur
Türkçesi: Tepişmak.
N. İsenbet Tatar bilmecelerinin gelişiminde cıruvçı, cırav ve akın
adlarıyla anılan halk şairlerinin önemli payı olduğunu, bu şairlerin daha
önce “yomak” olarak adlandırılan bilmeceleri bir sihir ve büyü aracı olarak
söyleyen şamanlardan aldıkları geleneği geliştirdiklerini ve Tatar
bilmecelerinin zenginleşmesinde büyük pay sahibi olduklarını belirtir1.
Tatar bilmeceleri doğa, din, dil, edebiyat, ticaret, tarım, teknolojik aletler
gibi farklı alanlarla ilgili öğeleri konu edinmiş; yeni araç ve kavramlarla da
genişletilerek Tatar toplumunun yaşamındaki değişim ve gelişmelerin
izlenebileceği bir tür hâlini almıştır.
Tarih boyunca birlikte yaşamış toplulukların bu yakınlıklarını en iyi
yansıtan araçlardan biri de dildir. Dile yansıyan her türlü alış veriş bugün
bizler için vazgeçilmez birer kaynaktır. Tatar bilmecelerinde de komşuluk
ilişkilerini gösteren önemli öğelere rastlamak mümkündür. Biz bu ilişkileri
alıntı kelimeler üzerinden izlemeye çalışacağız.
Alıntı kavramı
Başka bir dilden öğe alma olarak tanımlanan bu kavram dilciliğimizde alıntı,
aktarım, ödünçleme vb. adlarla karşılanmıştır. Her sosyal ürün gibi dil de
“öteki”lerle temas hâlindedir. Konuşurlarının ihtiyaçları doğrultusunda
gerçekleşen alış verişler dilleri homojen yapılar olmaktan çıkararak
tarihteki bilgilenmelerin takibi için de önemli bir kaynak ve tarihi dilbilim
çalışmalarını da daha ilgi çekici bir uğraş haline getirmektedir.2 Bugün
alıntıların bir dil için ne anlam ifade ettiği farklı şekillerde
değerlendirilmektedir. Alıntıların dillerdeki zenginlik ve yeniliklerin
kaynağı olabileceğini ifade edenler olduğu gibi3, alıntılamanın bir dilin
başka bir dili öldürebileceğini savunanlar da vardır.4
1 N. İsenbet, Tatar Halık Tabışmakları, Tat. Kit. Neş , Kazan, 2007, s. 29-33 2B. Joseph - R. Janda, Handbook of Historical Linguistics, Blackwell Publishing Malden-OxfordBerlin,
2003, s. 232
3 M. Aronoff. – J. Rees-Miller (ed), The Handbook of Linguistics. Blackwell Publishing. Blackwell
Reference Online.http://www.blackwellreference.com, 2002, s. 11 4 R. L. Trask, Key Concepts in Language and Linguistics. London: Routledge, 1999, s. 101. Dil
ölümünde alıntıların önemli bir belirti olduğunu belirten D. Crystal bu sürecin hâkim dilin
etkilediği dili fakirleştirmesi ve bazen de öldürmesi sonucunu doğurduğunu ifade eder (D.
Crystal, Dillerin Katli (çev G. Cansız), Profil Yay, İstanbul, 2007, s. 36)
Tatar Bilmecelerindeki Alıntılar
193
Bir dil başka bir dilden neden öğe alır sorusuna verilegelen cevap
“ihtiyaç ve prestij” olmuştur.5 Alıntıların üç etkiyle ortaya çıktığı
bilinmektedir:
1. Altkatman etkisi (substratum): Yöneten-yönetilen ilişkisi
çerçevesinde yönetilenlerin yönetenleri etkilemesi sonucu ortaya çıkan ve
daha çok bilgiye dayalı olan alıntılar altkatman etkisi içerisinde
değerlendirilir.
2. Yankatman etkisi (adstratum): Kültürel ve dilbilimsel sınırlar
yoluyla, herhangi bir yönetim bağı olmaksızın gerçekleşen etkilerdir.
3. Üstkatman etkisi (superstratum): Yönetenlerin yönetilenleri
etkilemesi sonucu ortaya çıkan üstkatman etkisi yalnızca bilgi-ihtiyaç
alıntılarının değil, prestij alıntılarının da doğmasına neden olur.6
Yönetim ilişkisi yönetenin yönetilene hem bilgi hem de prestij alıntıları
vermesini sağlarken bu ilişki çerçevesinde, yönetilen çoklukla yalnızca
bilgiye dayalı öğeleri verebilmektedir. İki dilliliğin (bilingualism) ve çok
dilliliğin (multilingualism) olduğu bölgelerde alış verişler çok daha çabuk ve
fazla sayıda olmakta ve mesela Balkan bölgesi gibi çok dilli bölgelerde
neredeyse ortak bir söz varlığı ortaya çıkabilmektedir7. Ancak tarihteki
komşuluk ilişkisi bugün yerini farklı araçlara bırakmış, özellikle iletişim
teknolojisi ve turizm alıntıların hızını ve sayısını artırmıştır.8
Alıntıların genellikle sözlük öğeleri olduğu, seslerin ve gramatik
yapıların alıntılanmasının daha zor olduğu dilcilerce sıklıkla ifade edilir.
Özellikle isimlerin alıntılanmaya en uygun birimler olarak değerlendirildiği
görülmektedir9. Ancak ses, ses bilgisi kuralları, morfolojik ve sentaktik
öğeler ve hatta cümle yapıları da dil etkileşimi sonucu başka bir dil
tarafından alınabilir10.
Dillerin alıntılar karşısında uyguladığı belli başlı iki yöntem, uyarlama
(adaptation) ve kabul etme (adoption)dir11. Bu yöntemlerin seçilmesinde
verici dille olan tanışıklığın derecesi önemlidir. Tanışıklığın yüksek olduğu
5 R. L. Trask, age, s. 100; A. Radford,(vd), Linguistics: An Introduction, Cambridge UP 1999,
Cambridge, s.225
6 K. Malmkjær, (ed.), The Linguistics Encyclopedia, Routledge, London & New York, 2002, s.
239 ; G. Karaağaç, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yayınevi, Ankara, 2002, s. 97-98 7 M. Aronoff , age, s. 11
8 H. Bussmann, Routledge Dictionary of Language and Linguistics (çev G. Trauth-K. Kazzazi),
Routledge, London, 2006, s. 139
9 E. Haugen, “The Analysis of Linguistic Borrowing”. Language. 26. C., No. 2 Apr. - Jun., 1950, s.
224; P. Strazny (ed), Encyclopedia of Linguistics, 2 C., Fitzroy Dearborn, New York, 2005, s.
621; L. Johanson, Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler (çev. N. Demir), TDK Yayınları,
Ankara, 2007, s. 51; D. Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell Publish,
Oxford, 2008, s. 58
10 R. L. Trask, age, s. 101; L. Johanson, age, s. 51; L. Campbell, – M. J. Mixco (ed.), A Glossary of
Historical Linguistics. Edinburgh: Edinburgh Uni. Pres, 2007, s. 25-26 11 P. Strazny, age, s. 621
Caner Kerimoğlu
194
durumlarda alınan kelime fazla değiştirilmeden kabul edilir ve ödünç kelime
(loan word) olarak adlandırılır, Moğ. seregün “serin; taze” > Tü. serin.
Tanışıklığın az olduğu durumlarda kelime alıcı dilin yapısına göre
uyarlanır. Bu şekilde alınan kelimelere de melez kelime (hybrid word) adı
verilir, örn Far. nardubân > Tü. merdiven. Üçüncü bir alıntı şekli de anlam
aktarması (calque / loan translation)’dır. Bir tür uyarlama olarak da
değerlendirebileceğimiz bu durumda yeni bilgilenmeler için eldeki
malzeme kullanılır, fakat bilgi yenidir, Alm. eisberg > Tü. buz dağı12.
Alıntı kavramından kısaca bahsettikten sonra çalışmada takip ettiğimiz
metot hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.
Yöntem
Bu incelemede N. İsenbet’in “Tatar Halık Tabışmakları” adlı eserinde yer
alan bilmeceler taranmış; Arapça, Farsça ve Rusça alıntıların belirlenmesine
çalışılmıştır. N. İsenbet’in eserinde 4170 adet bilmece yer almaktadır. Bu
çalışmada bir bilmecenin farklı varyantlarına da yer verilmiş ve her bir
varyant farklı bir numara ile numaralandırılmıştır. Biz alıntıları
değerlendirirken farklı varyantlardaki alıntıları da listemize dahil ettik. Bu
şekilde bir alıntının farklı şekilleri de sınıflamaya girmiş oldu. Mesela Ar.
Fâtıma kelimesinin iki farklı şekli de (Fatıyma-Fatima) listede yer aldı.
Bilmecelerin cevapları da taranmış, yalnızca metinlerdeki değil,
cevaplardaki alıntılar da listeye dahil edilmiştir.
Alıntılardan söz ederken bazı noktaların tespiti oldukça güçtür. X
dilinde görülen Y diline ait bir kelimenin her zaman Y dilinden doğrudan
alındığını iddia etmek doğru değildir. Bu anlamda Tatar bilmecelerinde
geçen Farsça bir kelimenin Arapça ya da başka bir dil yoluyla da Tatar
Türkçesine geçebileceği rahatlıkla söylenebilir. Biz çalışmamızda özellikle
Arapça ve Farsça kelimelerde bu tür bir “öğreten dil” incelemesine
gitmeden kelimenin kökenine göre bir sınıflandırma yapmaya çalıştık.
Rusça kökenli olarak kabul ettiğimiz pek çok kelime diğer Batı dillerinde de
kullanılmaktadır. Ses yapısı bakımından Rusçalaştırılan ve bu dil yoluyla
alınan kelimeleri Rusça başlığı altında değerlendirdik.
Kelimeleri ilk olarak dillere göre sınıflandırdık. Farklı dillerden alınan
kelimelerle kurulan birleşik kelimeleri ilk kelimenin ait olduğu dile göre
sınıflandırıp birleşiğin öğelerinin hangi dillere ait olduğunu da belirttik. İlk
öğe alıntı değilse kelimeyi ikinci öğenin ait olduğu dilin listesine dahil
ettik.13 Daha sonra alıntıları ses bilgisi bakımından geçirdikleri değişiklikler
12 G. Karaağaç, age, s. 106
13 Çalışmamızda mümkün olduğunca kökeni üzerinde tartışma olmayan kelimeleri
sınıflandırmaya çalıştık. Hangi dile ait olduğu konusunda farklı görüşler olan kelimeleri liste
dışı bıraktık.
Tatar Bilmecelerindeki Alıntılar
195
yönünden inceledik. Her değişim için belirlediğimiz örnekleri (en fazla 3
adet) de verdik. Üçüncü ve son bölümde alıntıları alanlara göre sıraladık.
İNCELEME
Alıntıların dillere göre sınıflandırılması
Arapça alıntılar
Adem<Âdem
“adam, insan”
Ahak<‘Akîk
“değerli bir
taş”
Ahır<Âhir
“son, en
sonunda”
Alla
Akıl<‘Akl
Aşk<‘Işk-‘Aşk Aşhabadkâbâd “yer
adı”
Atlas
kumaş”
Azamat<‘Azamet
“büyüklük”
Bedri
Behes
konuşma”
Bela
türü”
Bi
Bikmöhemmet
Muhammed
“erkek adı”
Bikmemet
Muhammed
“erkek adı”
Bismilla
Caniy
Cebrail
adı”
Cehennem
Cerehet
Cevher
Comag
cumartesi
arasındaki
gün”
Cömle
Dönya
Ehiret<Âhiret
Ehvel
Elif
“erkek adı”
Eves
adı”
Fatima
Fatıyma
Fekıyr
adı”
Gabdélmelik
Gabdélvehap
Gacep<‘Aceb Gadet<‘Âdet
Gadél<‘Âdil Galamet<‘Al
âmet
Gali<‘Alî Gam
madde”
Gaptérahman
Garep<‘Arab Garip
Gayret
Gerez
Gı
Gıylém<‘İlm Gıylman
Gomér<‘Ömr
Goréf<‘Örf Hac
Tanrı,hukuk”
Halayık
Hat
Hekim
196
Heréf
r”
Hesenbek
Bek “erkek
adı”
Hetér
Hetfe
Hevéf
Heyér
Hezér
“erkek adı”
Hürmet
İbniy<İbnî “oğul” İbrahim<İbrah
îm “kadın adı”
İsep
Kalem
Karta
Kasida
Kefén
Keyéf
Kıymet
Kitap
bike “kadın
adı”
Kotbéttin
adı”
Kotıp
Mal
Meçét
Mekal
Mektep
Melihe
Memleket
Mergube
Merhüm
Mertebe
Mesele
Meyét
Mezin
Méskén
Mim
Minnet
Mosafir
Möfti
Mölék
Mölk
Muvafık
Necmi
adı”
Nefis
Non
Nökte
Nuh
Rehet
“erkek adı”
Rehmi
Resém
Safa
Samavat
“gökler”
Savap
Selime
“erkek adı”
Seyran
Söleyman
adı”
Sönnet
adı”
Şagıyr<Şâ’ir Şam
Şart
197
Şem<Şem’
“mum”
Şemdel
Şem’+dân
“şamdan”
Şep<Şâbb
“genç”
Şeref
(şikéllé) “şekil
(gibi)”
Şögıl<Şugl
“iş, güç”
Tabut
Teésir
Temam
Tılsım
Vasiyet
Vegde
Vezir
Zehmet
Zöleyha
Zöhre
Venüs”
Farsça alıntılar
Ambar
altına konan
ince bez”
Avaz
Atna
Cuma”
Bagıiremı irem
BakçaBazar“kıymet
değer”
Behét
Çişme<Çeşme Dane
Dev
Dus
Feréşte
Göl
“kadın adı”
Gölbahar
adı”
Gölreyhan
“kadın adı”
Gölşat
Hoday
önemsiz”
İncir
Kése
Mive
Morza
soyluluk sanı.
Möhér
Naçar
Nar
Néft
Padişa
tür kumaş”
Patşa
ân “çelik” “biber”
Pehlüvan
Peké
“ustura,
bıçak”
Periy
Peyda
tutturmada
kullanılan küçük
ağaç parçaları”
Caner Kerimoğlu
198
Pıyala
Pulat
Puta
Ristan
olanlar”
Sad
Server
Sevdegerdâger
“tüccar”
Sérke
Şeher<Şehr
Şel<Şâl Şiker<Şeker Şulpa<Şôrbâ
“çorba”
Tahran
Takta
Temeké
duman”
Tereze
Tiz
Üner
Zifa
gösterişli”
Zirek
Zur
Rusça alıntılar
Abajur
Andriyanynı “erkek
adı”
Antun
Atom
Avtomaşinaynı “otomobil”
Avtomobil
Baz
Berhét
Bit
Borıç
Brat
birader”
Burzay
Bürene
Çirat
saç örgüsü”
Dékabr
Duga
kavis, yay”
Elakin, ise”
Eleksey
Endriy
Éléktr
Ékran
Étaj
Étajerka
dolap,etajer”
Fa
Fatir
Févral
Fibral
Fotoapparat
makinesi”
Fotoresém
foto+resm
“fotoğraf”
Garmun
Général
Gér
vezin, kantar
taşı”
Géografiya
Giynvar
Globus
Gospoja
hanımefendi”
Gömbe
Gubérnskiy<
Aynı
“vilayet”
Gürneçe
bölümü”
İban<İvan “erkek
adı”
Jandar
Kaléndar
Kamzul
Kapitan
Karavat
Katorjan
mahkumu”
Kerniz
Kélet
Kérosin
Kolhoz
ortak tarım
işletmesi”
Kompas
Korab
Kreşén
Kréstyan
Krik
Krokodil
Kukuruz
Leningrad
Lampa
Levke
Malay
Marca
adı”
Mariy
Mart