Türkbilig, 2006/12: 143-162.

Özet: Bugün Türkçenin yazı dili hâline gelmiş veya gelmemiş olan birçok
kolunda söz varlığının bir kısmını Arapça ve Farsçadan alıntı kelimeler
oluşturmaktadır. Bu durum, özellikle Karahanlılar döneminden itibaren
Türklerin Müslümanlığı kabul etmesiyle birlikte artmış ve her biri farklı
bölgelerde kullanılan Türkçenin kollarında bu alıntı kelimeler o lehçenin ses
yapısına göre farklı fonetik değişimlere uğramıştır. Türk lehçelerinde çok
fazla görülen bu alıntı kelimeler, bugün ses denklikleri ortaya çıkarıldığında,
lehçeler arası ortak kelime hazinesinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu
makalede, Başkurtça Başkurtça Sözlük temel alınmak kaydıyla, bugün
Başkurt Türkçesinde yaygın olarak kullanılan Arapça ve Farsçadan alıntı
kelimelerde görülen ünlü ve ünsüz ses değişimleri incelenmiştir.
Anahtar kelimeler: Başkurt Türkçesi, Arapça alıntı kelime, Farsça alıntı
kelime, ünlü değişmesi, ünsüz değişmesi.
Vowel and Consonant Changes in the Words Borrowed From Arabic and
Persian In Bashkır Turkish
Abstract: Today, in many branches of the Turkish language, in literary
language form or not, a certain part of its vocabulary consists of Arabic and
Persian words. After Turks adopted Islam as their religion during the
Karakhanid period, the Turkish language acquired a rather large collection
of loan words from Arabic and Persian. Phonetics of these loan words
changed due to the structure of each Turkic dialect used in different areas.
There are many loan words in Turkic dialects and when the phonetic
equivalences of these words are revealed, it is seen that they have a
significant place in the common vocabulary shared across these dialects. In
this article, vowel and consonant phonetic changes of the Arabic and Persian
loan words that are used widely in Bashkir Turkish are examined based on
the Bashkir Language Dictionary.
Key words: Bashkir Turkish, Arabic loan word, Persian loan word, vowel
change, consonant change.

* Bu metin, 11-13 Mayıs 2005 tarihleri arasında gerçekleştirilen I. Türkiyat Araştırmaları
Sempozyumunda sunulan basılmamış bildirinin gözden geçirilmiş hâlidir.  Arş. Gör., Gazi Üniversitesi.
Habibe YAZICI ERSOY
144
Giriş
Kültür ve din, diller üzerinde her zaman son derece etkili olmuştur. Bu sayede
diller arası kelime alışverişi gerçekleşmektedir. Türk dilinde de yazılı metinlerle
takip edilebilen en eski dönemlerden beri bunu görmek mümkündür. Daha Orhun
Türkçesi döneminde siyasî ve sosyal ilişkiler nedeniyle, Çince ve Soğdakça
kelimeler dilimize girmiş (730’lu yıllarda Orhun abideleri; 810 yılı Karabalgasun
yazıtı vb.) ve bunu Uygur Türkçesi döneminde Budizm ve Mani dinlerine ait
Sanskritçe, Çince ve Soğdakça kelimeler takip etmiştir (Irk Bitig, Huastuanift, Prens
Kalyanamkara Papamkara vb.). Sonraki yıllarda hem coğrafî hem siyasî ilişkiler ve
özellikle de 950’li yıllarda Karahanlılar döneminde Türklerin Müslümanlığı
kabulüyle birlikte, Türkçeye giren alıntı kelimeler yön değiştirmiş ve dilde, Arapça,
Farsça kelimeler yoğunluk kazanmıştır (Kutadgu Bilig, Nehcü’l Ferâdîs,
Mukaddimetü’l-Edeb vb.) Bu şekilde, Müslüman olan Türk topluluklarının
dillerinde bir yandan Arapça, Farsça kelimeler devam ederken, daha sonraki
dönemlerde bu toplulukların birer birer Sovyetler Birliği’nin hâkimiyetine girmesi
ve uygulanan dil politikaları nedeniyle bu defa Rusça alıntı kelimeler yoğunluk
göstermiştir.
Yukarıda da bahsedildiği üzere özellikle Türklerin Müslümanlığı kabulüyle
birlikte dilimize girmeye başlayan Arapça, Farsça kelimeler, bugün her biri ayrı
coğrafî bölgelerde yaşayan Türk devlet ve topluluklarının kullandığı lehçelerde
farklı fonetik temayüller göstermiştir. Bu kelimelerdeki fonetik değişmeler, tasnife
tâbi tutulduğunda, bunların benzer özellikler sergileyebildiği de görülmektedir. Her
lehçe, almış olduğu alıntı kelimeleri, sahip olduğu fonetik özelliklere göre
değiştirerek kendi ses yapısına uydurmuştur. Bu alıntı kelimelerin bazıları kimi
zaman öyle değişime uğramıştır ki, kelime tanınamayacak hâle gelmiştir. Ancak bu
gibi değişiklikler olsa da, karşılıklı anlaşmada bu kelimelerin ses denklikleri
bilindiğinde lehçeler arasında oldukça fazla bir yekûn teşkil edecek ortak kelime
hazinesi elde etmekteyiz. İşte bu noktadan yola çıkılarak farklı lehçelerde, Arapça
ve Farsçadan alıntı kelimeler üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır (Zülfikar, 1995,
1996; Çengel, 1995; Sezen, 1996; Coşkun, 1998; Kara, 1998; Karasoy, 1998, 1999;
Yazıcı, 1999; Sezer, 1999; Azmun, 2000; Öztekten, 2001; Pekacar 2002, 2006;
Öztürk, 2003). Her lehçe üzerinde bu gibi çalışmalar yapıldıkça ortaya - alıntı
kelime de olsalar- her biri artık Türkçeye mâl olmuş, ortak bir kelime hazinesi
çıkacak ve bu da Türk halkları arasında anlaşmaya hizmet edecektir.
Bu çalışmada incelenen Başkurtça alıntı kelimeler, Rusya Bilimler Akademisi
tarafından 1993’te yayımlanan Başkurt Tiliniŋ Hüzligi adlı iki ciltlik sözlükten
taranmıştır. Arapça kelimelerin orijinal fonetik değerleri ve imlâsı için Mutçalı
(1995), Redhouse (1978) ve Sarı’nın (1989) sözlükleri, Farsça kelimeler için
Steingass’ın sözlüğü (1957) esas alınmıştır. Kelimelerin Türkiye Türkçesindeki
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
145
karşılıkları ise Türkçe Sözlük (1998) ve Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat
(1993) esas alınarak verilmiştir.
İki ciltlik Başkurtça sözlükte 2500 civarında Arapça, 650 civarında Farsça
kelime madde başı olarak gösterilmiştir. Ancak bu kelimelerin büyük bir kısmı
sözlükte isk. “eski” veya isk. kit. “eski kitabî” kısaltmalarıyla verilmiştir. Sözlükte
bu şekilde eski olarak gösterilen kelimelerin bir kısmı için bugün kelimenin ya
başka bir Arapça, Farsça karşılığı ya Türkçe ya da Rusça karşılığının kullanıldığı
görülmektedir:
maÀar “zıyarat” (BTH; I- 778), lazım “käräk, tÏyÏş” (BTH; I- 755), känd
“şäkär” (BTH; I- 752), mähzun “qayġılı” (BTH; I- 859), qafiä “rifma” (BTH; I-
660), istiraxät “yal, tınıslıq” (BTH; I- 404)
Burada merak uyandıracak bir husus, bu kelimelerin neye dayanılarak eski veya
eski kitabî olarak gösterildiği hususudur. Bu konu, Başkurt Türkçesi sözlüğünde
açıklanmamış olup, sözlük başındaki açıklamalar kısmında sadece eski, bugün
kullanımı fazla yaygın olmayan kelimelerin bu şekilde madde başı yapıldığı
belirtilmiştir. Üstelik bu kelimelerin büyük bir kısmı 1996 yılında yayımlanan bir
diğer Başkurtça sözlük olan Başkurtsa Russa Hüzlik’ te yer almamıştır. Bildiğimiz
gibi 1960’lı yıllarda Türkiye Türkçesindeki alıntı kelimeler konusunda bilinçli bir
hareket gerçekleşmiş ve bir süre sonra bu hareket alıntı olmakla birlikte artık halka
mâl olmuş kelimelerin de neredeyse zihinlerden silinmesi noktasına gelmiştir.
Başkurt Türkçesinde de söz konusu sözlük hazırlanırken böyle bir tavrın olup
olmadığı meçhul bir konudur. Tam anlamıyla Türkiye Türkçesindeki gibi bir
hareket düşünülmese de belki sözlü geleneğe dayanan Başkurt edebî dilinin
oluşumu esnasında daha çok halk kültürünü esas alma çabası ve böylece Başkurt
halkının kullandığı kelimelerin daha fazla işletilmesi bir sebep olarak düşünülebilir.
Biz, sözlükte madde başında eski veya eski kitabî kısaltmasıyla gösterilen bu
kelimelere az da olsa yer vermekle birlikte daha çok bugün Başkurt Türkçesinde
hâlâ yaygın olarak kullanılan alıntı kelimeleri incelemeyi hedef aldık ve özellikle
örneği çok görülen ve karakteristik olan fonetik değişmelere yer vermeye çalıştık.
İncelenen kelimeler üç sütun hâlinde verilmiş olup üçüncü sütun Türkiye
Türkçesine ayrılmıştır. Böylece kelimelerin Türkiye Türkçesi ile de karşılaştırılması
mümkün olmuştur. Hem Arapçada hem Farsçada karşılaşılan ses değişmeleri aynı
madde de verilmiş, ayrıldıkları yerlerde ise farklı maddelerde gösterilmişlerdir.
Dördüncü sütunda Başkurtça kelimelerin sözlükte yer aldığı sayfa numarası
verilmiştir.
Başkurt Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alıntı kelimelerin gösterdiği ses
değişiklikleri aşağıdaki gibidir:
Habibe YAZICI ERSOY
146
Ünlü Değişmeleri
1. Bşk. /a/ < Ar. /ā/; Far. /ā/
Başkurt Türkçesine Arapça ve Farsçadan giren alıntı kelimelerde en fazla
görülen ses değişmelerinden biri ünlü kısalmasıdır. Alıntı kelimelerde bulunan
bütün uzun ünlüler Başkurt Türkçesine kısalarak girmiştir. Hatta bu ses hadisesi
öyle yaygındır ki normal uzunlukların da kısaldığı görülmektedir.
Bşk. Ar. Tr.
xıyal òayÀl hayal (BTH; II -547)
xilaf òilÀf hilaf (BTH; II -535)
ġalim 'ālim âlim (BTH; I -244)
ġaşiq ‘āşiú âşık (BTH; I -246)
dŭnya dunyā dünya (BTH; I -285)
imza imøā imza (BTH; I -378)
qanun úānÿn kanun (BTH; I -629)
Bşk. Far. Tr.
taÀa tÀzä taze (BTH; II -295)
şah şÀò şah (BTH; II -654)
baÀam bÀdäm badem (BTH; I -105)
dastan dÀstÀn destan (BTH; I -266)
2. Bşk. /a/ < Ar. /ä/; Far. /ä/
Arapça ve Farsçadan alıntı kelimelerdeki /ä/ ünlüsü benzeşme yoluyla
kalınlaşarak /a/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
aÀan äõÀn ezan (BTH; I -28)
bayan bäyÀn beyan (BTH; I -129)
dawam däwÀm devam (BTH; I -266)
yawap cäwÀb cevap (BTH; II -808)
qaÀna òazìnä hazine (BTH; I -606)
Bşk. Far. Tr.
darya däryÀ derya (BTH; I -265)
baha bähÀ paha (BTH; I -124)
farman färmÀn ferman (BTH; II -509)

3. Bşk. /ä/ < Ar. /ā/; Far. /ā/
Arapça ve Farsça alıntı kelimelerdeki /ā/ ünlüsü bazı kelimelerde benzeşme
yoluyla, bazı kelimelerde ise ünsüzlerin etkisiyle incelerek kısalmıştır.
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
147
Bşk. Ar. Tr.
riwäyät riwÀyät rivayet (BTH; II -141)
xäl óÀl hal (BTH; II -551)
äxwäl aówÀl ahval (BTH; II -763)
ävliä äwliyÀé evliya (BTH; II -760)
äxirät Àòirät ahiret (BTH; II -762)
yÏnäyät cinÀyät cinayet (BTH; I -322)
mäwlä mäwlā mevlâ (BTH; I -858)
ġaÀälät èadÀlät adalet (BTH; I -253)
Bşk. Far. Tr.
äşkärä ÀşkÀrä aşikâr (BTH; II -763)
bäräbär bärÀbär beraber (BTH; I -204)
yän cÀn can (BTH; I -464)
yär yÀr yâr (BTH; I -468)
lälä lÀlä lale (BTH; I -773)
4. Bşk. /ä/ < Ar. /a/
Alıntı kelimelerde kalınlaşmaya nazaran daha sık görülen bir değişme, ünlü
incelmesidir. Pek çok alıntı kelimede kelimelerin çeşitli hecelerinde kalın sırada
bulunan ünlülerin inceldiği görülmektedir.
Bşk. Ar. Tr.
tästiú taãdìú tasdik (BTH; II -451)
xäräm óarÀm haram (BTH; II -554)
xäräkät óaräkät hareket (BTH; II -554)
xäsrät óasrät hasret (BTH; II -555)
xätirä òaùira hatıra (BTH; II -557)
qäbÏr úabr kabir (BTH; I -749)
fäúir faúìr fakir (BTH; II -523)
xäbär òabär haber (BTH; II -548)
läqäp laúab lâkap (BTH; I -773)
xäqiqät óaúìúat hakikat (BTH; II -551)
diqqät diúúat dikkat (BTH; I -278)
5. Bşk. /ä/ < Ar. /i/
Arapça ve Farsça alıntı kelimelerde bulunan /i/ ünlüsü genişleyerek /ä/ olmuştur.
Bu değişmenin örneğine az rastlanmaktadır.
Habibe YAZICI ERSOY
148
Bşk. Ar. Tr.
ġäybät àiybät gıybet (BTH; I -255)
äkiät óikÀyä hikâye (BTH; II -744)
6. Bşk. /ı/ < Ar. /i/; Far. /i/
Alıntı kelimelerde bulunan ince ünlüler benzeşerek veya kelime içerisindeki
diğer bazı ünsüzlerin kalınlaştırma özelliği dolayısıyla kalınlaşabilir. Başkurt
Türkçesinde de Arapça ve Farsça kelimelerdeki ince ünlüler çeşitli sebeplerle
kalınlaşmıştır. Bazı kelimelerde bulunan /i/ ünlüsü kalınlaşarak /ı/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
zıyarat ziyÀrät ziyaret (BTH; I -358)
kafır kÀfir kâfir (BTH; I -484)
ixtıyar iòtiyÀr ihtiyar (BTH; I -415)
vıjdan wicdÀn vicdan (BTH; I -218)
Bşk. Far. Tr.
yıhan cihÀn cihan (BTH; I -456)
zıyan ziyÀn ziyan (BTH; I -358)
7. Bşk. /i/ < Ar. /a/
Yine Arapçadan alıntı birkaç kelimede /a/ ünlüsü incelerek daralmış /i/ ünlüsüne
dönmüştür.
Bşk. Ar. Tr.
ġiflät àaflät gaflet (BTH; I -248)
xilwät òalwät halvet (BTH; II -535)
8. Bşk. /i/ < Ar. /ä/; Far. /ä/
Arapça ve Farsçadan alıntı kelimelerdeki /ä/ ünlüsü Başkurt Türkçesine
daralarak /i/ şeklinde girmiştir.
Bşk. Ar. Tr.
imÏn ämìn emin (BTH; I -377)
kiramät kärÀmät keramet (BTH; I -504)
tärjimä tärcämä tercüme (BTH; II -448)
Bşk. Far. Tr.
şişmä çäşmä çeşme (BTH; II -661)
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
149
9. Bşk. /i/ < Ar. /ì/; Far. /ì/
Arapça ve Farsça alıntı kelimelerdeki /ì/ kısalarak /i/ olmuştur. Bu oldukça
düzenli bir ses değişmesidir.
Bşk. Ar. Tr.
täsbix täsbìó tesbih (BTH; II -451)
xärbi óarbì harbî (BTH; II -553)
näfis näfìs nefis (BTH; II -30)
täşkil täşkìl teşkil (BTH; II -454)
väkil wäkìl vekil (BTH; I -220)
miraÅ mìrÀå miras (BTH; I -807)
äsir äsìr esir (BTH; II -756)
täftiş täftìş teftiş (BTH; II -453)
ġilmi èilmì ilmî (BTH; I -247)
milli millì millî (BTH; I -804)
äÀäbi ädäbì edebî (BTH; II -736)
Bşk. Far. Tr.
tiz tìz tez (BTH; II -352)
därwiş därvìş derviş (BTH; I -302)
10. Bşk. /Ï/ < Ar. /i/
Örneklerde de görüldüğü üzere Başkurt Türkçesine Arapça ve Farsçadan geçen
kelimelerde çok sık rastlanan bir ses olayıdır. Bu öyle ileri derecelere ulaşmıştır ki
normal uzunluk değerleri bile Başkurt Türkçesinde kısalmıştır. Bazı Arapça
kelimelerde /i/ kısalmış; /Ï/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
xäÀÏr óāøir hazır (BTH; II -549)
fÏkÏr fikr fikir (BTH; II -511)
xÏÀmät òidmet hizmet (BTH; II -533)
yÏnÏs cins cins (BTH; I -322)
mäsÏt mescid mescit (BTH; I -856)
11. Bşk. /u/ < Ar. /ÿ/; Far. /ÿ/
Aşağıdaki örneklerde de yine uzun ünlünün kısalması söz konusudur.
Bşk. Ar. Tr.
ruh rÿó ruh (BTH; II -145)
xŭzur óuøÿr huzur (BTH; II -538)
nur nÿr nur (BTH; II -23)
xŭquq óuúÿú hukuk (BTH; II -539)
Habibe YAZICI ERSOY
150
mäxluq maòlÿú mahlûk (BTH; I -859)
Bşk. Far. Tr.
duÅ dÿst dost (BTH; I -295)
zur zÿr zor (BTH; I -355)
12. Bşk. /ŭ/ < Ar. /u/; Far. /u/
Arapça, Farsça alıntı kelimelerde karşılaşılan bir diğer kısalma hadisesi normal
ses değerine sahip /u/ nun kısalarak /ŭ/ olmasıdır.
Bşk. Ar. Tr.
mŭxtaj muótāc muhtaç (BTH; I -821)
yŭma cumèa cuma (BTH; II -422)
ġŭrur ġurÿr gurur (BTH; I -249)
xŭquq óuqÿq hukuk (BTH; II -539)
dŭġa duèāé dua (BTH; I -284)
Bşk. Far. Tr.
dŭşman duşmän düşman (BTH; I -288)
13. Bşk. /ü/ < Ar. /ÿ/; Far. /ÿ/
Arapça ve Farsça alıntı bazı kelimelerdeki /ÿ/ kısalıp incelerek /ü/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
mäjbür mäcbÿr mecbur (BTH; I -847)
mäġlüm maèlÿm malum (BTH; I -844)
ġǚmüm èumÿm umum (BTH; II -250)
sürä sÿrä sure (BTH; II -249)
mäxrüm maórÿm mahrum (BTH; I -859)
mäşhür mäşhÿr meşhur (BTH; I -860)
Bşk. Far. Tr.
gür gÿr gur (BTH; I -241)
firüzä fìrÿzä firuze (BTH; II -515)
14. Bşk. /ǚ < Ar. /u/; Far. /u/
Arapça ve Farsça alıntı bazı kelimelerdeki /u/, Başkurt Türkçesinde kısalıp
incelerek /ǚ/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
qǚõrät qudrat kudret (BTH; I -689)
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
151
lǚqmä luúmä lokma (BTH; I -769)
şǚbhä şubhä şüphe (BTH; II -664)
nǚsxä nusòa nüsha (BTH; II -22)
rǚxsät ruòãat ruhsat (BTH; II -144)
yǚmlä cumlä cümle (BTH; I -424)
Bşk. Far. Tr.
gǚnah gunÀh günah (BTH; I -235)
ǚmǚt umìd ümit (BTH; II -74)
dǚrǚÅ durust dürüst (BTH; I -292)
gǚl gul gül (BTH; I -233)
15. Bşk. ä < Far. Ø
Aşağıdaki Farsça tek heceli kelimelerde /ä/ türemesi meydana gelmiştir; ancak
söz konusu türeme, her ne kadar standart Başkurt Türkçesinde bu kelimelerin şähir
ve zähir şekillerine rastlanmasa da muhtemeldir ki ilk önce diğer alıntı kelimelerde
olduğu üzere kısa bir ünlü ile gerçekleşmiş, daha sonra /h/ sesinin genişletici
etkisiyle bu ünlüler genişlemiştir.
Bşk. Far. Tr.
şähär şähr şehir (BTH; II -691)
zähär zähr zehir (BTH; I -361)
16. Bşk. ı < Ar. Ø
Çok fazla karşılaşılan bir diğer türeme /ı/ türemesidir. Kelimelerin bazılarında
Türkiye Türkçesine uygun paralellikler görülürken bazıları farklı şekilde eğilim
göstermiştir.
Bşk. Ar. Tr.
sinıf ãınf sınıf (BTH; II -203)
farız farø farz (BTH; II -509)
sarıf ãarf sarf (BTH; II -179)
vaqıt waút vakit (BTH; I -211)
ġarız èarø arz (BTH; I -245)
rizıq rizú rızk (BTH; II -140)
sixır siór sihir (BTH; II -212)
ġişıq èaşú aşk (BTH; I -248)
şiġır şièr şiir (BTH; II -658)
Habibe YAZICI ERSOY
152
17. Bşk. /Ï/ < Ar. Ø
Burada yine bir başka türeme örneği görüyoruz. Türkiye Türkçesi ile benzer ve
farklı yönler var. Türkiye Türkçesinde buradaki bazı kelimeler orijinal şekliyle
kullanılmaktadır.
Bşk. Ar. Tr.
ġärÏp àarb garp (BTH; I -258)
xärÏf óarf harf (BTH; II -554)
därÏÅ därs ders (BTH; I -301)
näşÏr näşr neşir (BTH; II -31)
ġilÏm èilm ilim (BTH; I -247)
yÏnÏs cins cins (BTH; I -322)
18. Bşk. /ŭ/ < Ar. Ø
Aşağıdaki tek heceli Arapça kelimelerde de /ŭ/ türemesi olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
xŭlŭq òulú (hulk) (BTH; II -539)
ŭfŭq ufú ufuk (BTH; II -56)
nŭtŭq nuùú nutuk (BTH; II -22)
19. Bşk. ǚ < Ar. Ø
Aşağıdaki kelimede ise bir yandan daralma görülürken bir yandan da kelimenin
ikinci hecesinde birinci hecesine benzeşerek ünlü türemesi olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
şǚkǚr şükr şükür (BTH; II -664)
Ünsüz Değişmeleri
Korunan ünsüzler
Başkurt Türkçesinin fonetik bakımdan önemli iki karakteristik sesi /Å/ ve /À/ dir.
Türkçe asıllı kelimelerde olduğu gibi Başkurt Türkçesine geçen Arapça ve Farsça
alıntı kelimelerde de bu peltekleşme temayülü devam etmiştir.
Bşk. Ar. Tr.
mäÅäl mäÅäl mesel (BTH; I -857)
äÅär ÀåÀr eser (BTH; II -757)
aÀan äõÀn ezan (BTH; I -28)
läÀÀät läõõät lezzet (BTH; I -772)
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
153
ġǚÀǚr èuõr özür (BTH; I -250)
1. Bşk. /b/ < Far. /p/
Farsça alıntı kelimelerde kelime başında bulunan /p/ ünsüzü tonlulaşarak /b/
olur. Ancak bu kelimelerin /p/ li şekilleri de kullanılmaktadır.
Bşk. Far. Tr.
batşa pÀdşÀh padişah (BTH; I -122)
bulat pÿlÀd polat (BTH; I -171)
bäyġämbär päyġämbär peygamber (BTH; I -197)
2. Bşk. /ġ/ < Ar. /è/
Başkurt Türkçesinde Arapçadan alınan bütün kelimelerde bulunan /è/ sesi
sistemli bir şekilde /ġ/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
väġäz waèõ vaaz (BTH; I -219)
ġalim èÀlim alim (BTH; I -244)
säġät sÀèat saat (BTH; II -272)
dŭġa duèÀé dua (BTH; I -284)
ġümÏr èömr ömür (BTH; I -251)
täġbir taèbìr tabir (BTH; II -439)
mäġqul maèúÿl makul (BTH; I -844)
3. Bşk. /h/ < Ar. /ã/; Far. /s/
Genel Türkçede kelime başındaki bütün /s/ler Başkurt Türkçesinde /h/ olur.
Lehçeye has bu karakteristik özellik Arapça ve Farsçadan alıntı kelimelere de
yansımış ve kelime başında bulunan Ar. /ã/; Far. /s/ sesleri h olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
habın ãÀbÿn sabun (BTH; II -560)
hürät åÿrät suret (BTH; II -615)
hawap säwÀb sevap (BTH; II -579)
Bşk. Far. Tr.
haray särÀy saray (BTH; II -575)
hǚrmä surmä sürme (BTH; II -602)
Habibe YAZICI ERSOY
154
4. Bşk. /j/ < Ar. /c/
Arapça alıntı kelimelerde, kelime içi ve kelime sonunda görülen bu değişme de
yine sistemli bir değişmedir. /c/ sesi bu şekilde sızıcılaşarak /j/ sesine dönmüştür.
Bşk. Ar. Tr.
mäjbür mäcbÿr mecbur (BTH; I -847)
vıjdan wicdÀn vicdan (BTH; I -218)
äjäl äcäl ecel (BTH; II -738)
mäjlÏs mäclis meclis (BTH; I -847)
xaj óacc hac (BTH; I -525)
5. Bşk. /q/ < Ar. /ò/
Aşağıdaki her iki dilden Başkurtçaya giren ikişer örnekte /ò/ ünsüzü
süreksizleşerek /q/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
qaÀna òazìnä hazine (BTH; I-606)
qamır òamur hamur (BTH; I-626)
Bşk. Far. Tr.
taqta täòtä tahta (BTH; II -299)
tŭqŭm tuòm tohum (BTH; II -365)
6. Bşk. /m/ < Far. /n/
Farsçadan giren bazı kelimelerde bulunan /n/ ünsüzü teşekkül noktası
bakımından kelime içinde bulunan dudak ünsüzü /b/ nin etkisiyle bir başka dudak
ünsüzü /m/ ye benzemiştir.
Bşk. Far. Tr.
ambar änbÀr ambar (BTH; I -60)
kǚmbäÀ gunbäd kümbet (BTH; I -538)
şämbÏ şänbä şembe (BTH; II -687)
7. Bşk. /s/ < Ar. /å/
Az sayıda örnekte görülen bu değişme karakteristik olarak peltek seslere sahip
Başkurt Türkçesi için ilginçtir.
Bşk. Ar. Tr.
käwsär käwåär kevser (BTH; I -598)
bäxäs baóå bahis (BTH; I -207)
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
155
mäsnäwi mäånävì mesnevi (BTH; I -856)
8. Bşk. /s/ < Far. /ç/
Genel Türkçede kelime ve ek başında bulunan /ç/ ünsüzü sistemli olarak /s/ olur.
Bu özellik alıntı kelimelere de yansımış ve Farsçadan giren kelimelerde de kelime
ve ek başındaki /ç/ ünsüzü /s/ olmuştur.
Bşk. Far. Tr.
sǚnki çÿnki çünkü (BTH; II -225)
baqsa bÀàçä bahçe (BTH; I -110)
sıraq çärÀà çırağ (BTH; II -266)
sınar çinÀr çınar (BTH; II -263)
9. Bşk. /å/ < Ar. /s/; Far. /s/
Yukarıda da geçtiği üzere Başkurt Türkçesinde peltek sesler karakteristik bir
özellik arz ederler. Bu, Arapça ve Farsça alıntı kelimelerde de kendini gösterir ve
kelime içi ve kelime sonunda bulunan /s/ ler /Å/ olur.
Bşk. Ar. Tr.
namıÅ nÀmus namus (BTH; II -8)
iÅäp óisÀb hesap (BTH; I -409)
näÅÏl näsl nesil (BTH; II -29)
häwäÅ häwäs heves (BTH; II -638)
Bşk. Far. Tr.
kÏÅä kìsä kese (BTH; I -492)
dǚrǚÅ durust dürüst (BTH; I -292)
duÅ dÿst dost (BTH; I -295)
raÅ rast rast (BTH; II -124)
10. Bşk. /å/ < Ar. /ã/
Yukarıda olduğu gibi burada da aşağıdaki Arapça iki örnekte /ã/ ler /å/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
qaÅta úaãd kasıt (BTH; I -652)
aÅıl äåìl asıl (BTH; I -86)???
11. Bşk. /w/ < Far. /v/
Aşağıdaki Farsça iki örnekte /v/ diş-dudak ünsüzünün, çift dudak ünsüzü /w/
olduğu görülmektedir.
Habibe YAZICI ERSOY
156
Bşk. Far. Tr.
nawruz nävrÿz nevruz (BTH; II -11)
däw dìv dev (BTH; I -303)
12. Bşk. /y/ < Ar. /é/
Arapça alıntı kelimelerdeki /é/ hemze sesi aşağıdaki örneklerde /y/ ye
değişmiştir.
Bşk. Ar. Tr.
mǚläyim mulÀéim mülayim (BTH; I -826)
fayÀa fÀéidä fayda (BTH; II -506)
ġäyÏp àÀéib gaip (BTH; I -255)
13. Bşk. /y/ < Ar. /c/; Far. /c/
Arapa ve Fasçadan alıntı kelimelerde kelime başı /c/ sesleri sistemli bir şekilde
/y/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
yÏnäyät cinÀyät cinayet (BTH; I -322)
yaza cäzÀé ceza (BTH; II -778)
yännät cännät cennet (BTH; I -466)
yÏsÏm cism cisim (BTH; I -331)
yabrail cäbrÀéil Cebrail (BTH; II -793)
yämäġät cämÀèat cemaat (BTH; I- 464)
Bşk. Far. Tr.
yän cÀn can (BTH; I -464)
yıhan cihÀn cihan (BTH; I -456)
14. Bşk. /z/ < Ar. /õ/
Başkurt Türkçesine giren aşağıdaki örneklerde /õ/ ünsüzü /z/ olmuştur. Ancak bu
kelimelerden läzzät’in Başkurt Türkçesi sözlüğünde läÀÀät şeklinde peltek z’li
yazılışı da bulunmaktadır.
Bşk. Ar. Tr.
läzzät läõõät lezzet (BTH; I -772)
zat õÀt zat (BTH; I -348)
mäzin muéäõõin müezzin (BTH; I -848)
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
157
15. Bşk. /z/ < Ar. /ø/
Aşağıdaki Arapça alıntı kelimelerde, kelime başı, kelime içi ve kelime sonunda
bulunan /ø/ ünsüzü /z/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
ġazap àaøÀb gazap (BTH; I -253)
farız farø farz (BTH; II -509)
zamir øamìr zamir (BTH; I -345)
zarar øarar zarar (BTH; I -346)
16. Bşk. /À/ < Ar. /d/; Far. /d/
Arapça ve Farsçadan alıntı bazı kelimelerde bulunan /d/ ünsüzü, peltekleşerek
/À/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
fayÀa fÀéidä fayda (BTH; II -506)
äÀäbi ädäbì edebî (BTH; II -736)
xÏÀmät òidmät hizmet (BTH; II -533)
äÀäm Àdäm adam (BTH; II -737)
äÀäp ädäb edep (BTH; II -738)
Bşk. Far. Tr.
aÀna Àdìnä âdine (BTH; I -29)
pärÀä pärdä perde (BTH; II -116)
17. Bşk. /À/ < Far. /z/
Farsçadan alınan aşağıdaki birkaç kelimede /z/ ünsüzü peltekleşerek
Başkurtçanın karakteristik seslerinden /À/ ye dönmüştür.
Bşk. Far. Tr.
baÀar bÀzÀr pazar (BTH; I -105)
tiÀ tìz tez (BTH; II -352)
Àur zÿr zor (BTH; I -304)
18. Bşk. /À/ < Ar. /ô/
Yukarıda olduğu gibi Arapçadan alıntı kelimelerdeki /ô/ sesi de yine
peltekleşerek /À/ olmuştur.
Bşk. Ar. Tr.
väġäÀä waèô vaaz (BTH; I -219)
aÀamat èaôamät azamet (BTH; I -28)
Habibe YAZICI ERSOY
158
19. Bşk. /À/ < Ar. /ø/
Arapçadan alıntı bazı kelimelerde Arapçanın da peltek sesi olan /ø/ Başkurt
Türkçesinde yine peltek /À/ ünsüzüne döner.
Bşk. Ar. Tr.
ramaÀan ramaøÀn ramazan (BTH; II -122)
Àayġ øÀyiè zayi (BTH; I -304)
xäÀir óÀøir hazır (BTH; II -549)
20. Bşk. /y/ < Ar. Ø
Arapçadan alınan bazı kelimelerin sonunda bulunan nispet i’sinin kısalmasıyla
/y/ türemesi görülmektedir.
Bşk. Ar. Tr.
xıyalıy òayÀlì hayalî (BTH; II -547)
baqıy bÀúì bakî (BTH; I -110)
21. Bşk. Ø < Ar. /é/
Arapçadan alınan kelimelerde sistemli olarak /é/ sesi düşer.
Bşk. Ar. Tr.
mäzin muéäõõin müezzin (BTH; I -848)
mäsälä mäséälä mesele (BTH; I -857)
yaza cäzÀé ceza (BTH; II -778)
bälä bälÀé belâ (BTH; I -201)
22. Bşk. Ø < Ar. /è/
Başkurt Türkçesinde aşağıdaki Arapça alıntı kelimelerin büyük bir kısmında
bulunan /è/ sesi /ġ/ olurken buna istisna olarak bazı kelimelerde söz konusu ses
düşmüş; fakat /ġ/ sesine dönmemiştir. ämäl kelimesinin her iki şekline de
rastlanmaktadır. ġämäl (BTH; I -258)
Bşk. Ar. Tr.
aqıq èaúìú akik (BTH; I -44)
aqıl èaúl akıl (BTH; I -44)
yŭma cumèa cuma (BTH; II -422)
qala úalèa kale (BTH; I -617)
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
159
23. Bşk. Ø < Ar. /c/
Aşağıda bir örneği bulunan bu kelimede /c/ ünsüzü ilk önce benzeşerek /s/
olmuş. Bu ikizleşmeden sonra ise düşmüştür.
Bşk. Ar. Tr.
mäsÏt mescid mescit (BTH; I -856)
24. Bşk. Ø < Ar. /h/
Aşağıdaki iki örnekte ise kelime başında /h/ ünsüzü düşmüştür. Ancak bu
kelimeler häwäÅ (BTH; II-638) ve häybät (BTH; II-634) şeklinde /h/ li şekilleriyle
de işletilmektedir.
Bşk. Ar. Tr.
äwäÅ häwäs heves (BTH; II -761)
äybät häybät heybet (BTH; II -739)

25. Bşk. Ø < Ar. /ó/
Arapçadan alınan birkaç kelimede, kelime başı /h/ ünsüzünün düştüğü
görülmektedir.
Bşk. Ar. Tr.
iÅäp óisÀb hesap (BTH; I -409)
äkiät óikÀyä hikâye (BTH; II -744)
aram óarÀm haram (BTH; I -70)

26. Bşk. Ø < Far. /t/
Aşağıdaki /st/ ünsüzleriyle biten Farsça alıntı kelimelerde bu çift ünsüzün /t/ si
Başkurt Türkçesinde düşmüştür.
Bşk. Far. Tr.
dǚrǚÅ durust dürüst (BTH; I -292)
duÅ dÿst dost (BTH; I -295)
raÅ rast rast (BTH; II -124)
27. Bşk. Ø < Ar. /w/
Aşağıdaki Arapça kelimede de sonda bulunan /fw/ çift ünsüzünün /w/ sinin
düştüğü görülmektedir. Aynı zamanda bu ünsüzün düşmesiyle birlikte ünlü türemesi
olmuştur.
Habibe YAZICI ERSOY
160
Bşk. Ar. Tr.
ġäfü èafw af (BTH; I -260)
28. Bşk. Ø < Ar. /y/
Başkurt Türkçesine Arapçadan geçen bazı kelimelerde /y/ ünsüzü düşmüştür.
Bşk. Ar. Tr.
qiämät úiyÀmät kıyamet (BTH; I -664)
äkiät óikÀyä hikâye (BTH; II -744)
qiäfät úiyÀfät kıyafet (BTH; I -664)
29. Bşk. Ø < Ar. /yy/
Arapçadan alıntı bazı kelimelerde görülen /yy/ seslerinin düştüğü görülür.
Bşk. Ar. Tr.
ähämiät ähämmiyyät ehemmiyet (BTH; II -763)
ġilmiä èilmiyyät ilmiye (BTH; I -248)
ġäfiät Àfiyyät afiyet (BTH; I -260)
diniä diniyyät diniye (BTH; I -279)
30. Ünsüz Tekleşmesi
Arapçadan alıntı bazı kelimelerde bulunan ikiz ünsüzler Başkurt Türkçesinde
tekleşmiştir.
Bşk. Ar. Tr.
äwäl äwwäl evvel (BTH; II -761)
mäşäqät mäşaúúat meşakkat (BTH; I -860)
qÏwät úuwwät kuvvet (BTH; I -662)
ähämiät ähämmiyyät ehemmiyet (BTH; II -763)
Kaynaklar
AZMUN, Yusuf, (2000), “Türkmen Dilinde Farsça ve Arapça Sözcükler ve Uğradıkları
Değişiklikler Üzerine Notlar”, Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi
Araştırmaları, V. 24/III, s. 7-38.
COŞKUN, Volkan, (1998), “Yeni Uygur Türkçesinde Ses Uyumu ve Ses Olayları”, Türk
Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK Yay., S. 6, s. 808-818, Ankara.
ÇENGEL KASAPOĞLU, Hülya, (1995), “Türkiye Türkçesi ile Kırgız Türkçesindeki Ortak
Alınma Kelimeler”, Türk Dili, S. 521, Mayıs, s. 467-479.
BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN ALINTI KELİMELERDEKİ
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
161
DEVELLİOĞLU Ferit, (1993), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat Ankara.
KANAR, Mehmet, (1993), Büyük Farsça- Türkçe Sözlük, İstanbul.
…………., (1993), Büyük Türkçe- Farsça Sözlük, İstanbul.
KARA, Mehmet, (1998), “Arapça ve Farsçadan Türkmenceye Geçen Kelimelerde Görülen
Ses Değişmeleri”. IV. Uluslar arası Karşılaştırmalı Edebiyat Sempozyumu, s. 65-
80, Çanakkale.
KARASOY, Yakup, (1998), “Türkmen Türkçesine Arapçadan Geçen Ayın’lı Kelimelerdeki
Ses Değişmeleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK Yay., S. 5, s. 397-
432, Ankara.
…………., (1999), “Tatar Türkçesine Arapçadan Geçen Ayın’lı Kelimelerdeki Ses
Değişmeleri”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Dr. Himmet
Biray Özel Sayısı, Ankara, s. 106-116.
Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedik Lügat, XII.
MUTÇALI, Serdar, (1995), Arapça- Türkçe Sözlük.
ÖZTEKTEN, Özkan, (2001), “Türkçedeki Arapça Alıntıların Fonolojisi Üzerine”, Ege Üni.
Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C: X, s. 313-322, İzmir.
ÖZTÜRK, Rıdvan, (2003), Uygur Türkçesinde Arap ve Fars Menşeli Kelimelerdeki Ünsüz
Değişmeleri, TDAY- Belleten 2001, Ankara.
PEKACAR, Çetin, (2002), “Kumuk Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimelerde Son Ses /u/
Meselesi ve Türkçe-Arapça İlişkileri”, КНКО: Kумыкское Научно-Културнойе
Общество (Информационно-Аналитический Бюллетень), Выпuск: 8-10, с. 56-
59.
…………, (2006), “Kumuk Türkçesine Arapça ve Farsçadan Geçen Kelimelerdeki Ses
Olayları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Yaz, s. 53-71,
Konya.
REDHOUSE, S. James, (1978), A Turkish and English Lexicon, Çağ. Yay., İstanbul.
SARI, Mevlüt (1989), Turkish- English- Arabic Persian, İstanbul.
SEZEN, Niyazi, (1996), Azerbaycan Türkçesindeki Farsça Unsurlar ve Özellikleri,
Yayımlanmamış Tez, Konya.
SEZER, Süleyman, (1999), Başkurt Türkçesinde Arapça ve Farsça Unsurlar, Gazi
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara.
STEINGASS, F., (1957), Persian- English Dictionary, London.
ŞÜKÛN, Ziya, (1984), Farsça- Türkçe Lûgat Gencinei Güftar Ferhengi Ziya, I, II, III,
İstanbul.
Türkçe Sözlük, (1998), Ankara.
Habibe YAZICI ERSOY
162
YAZICI, Habibe, (1999), Yeni Uygur Türkçesinde Arapça ve Farsça Unsurlar, Gazi
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara.
YOLCU, İsmet, (1996), Örnek Sözlük ( Arapça- Türkçe ), Eğit San. Yay., Ankara.
ZÜLFİKAR, Hazma, (1995), “Doğu Kökenli Kelimelerin Son Hecelerindeki Uzun Ünlülerin
Kısalması”, Türk Dili, S. 521, s. 435-448, Ankara.
…………, (1996), “Doğu Kökenli Kelimelerin İlk Hecelerindeki Uzun Ünlülerin Kısalması”,
Türk Dili, S. 532, Ankara.